Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1986, Blaðsíða 23

Aflakk
En Moliére var ekki á því að láta deigan
síga. Það hefur trúlega runnið upp fyrir
honum, að hann átti sitthvað ólært, og
næstu fímm árin ferðast hann um á lands-
byggðinni með flokk sinn og lærir frá grunni
sitt dont. Og þama byijar hann líka að
skrifa lítillega fyrir flokkinn, stutta farsa í
ítölskum stíl. Upp úr 1650 er flokkurinn
farinn að vekja talsverða athygli og njóta
áiits og er til marks um það, að flokkurinn,
sem þá lýtur orðið stjóm Moliéres, er kom-
inn undir vemdarvæng Contis prins og
heldur sig mest í Lyon og síðan í Rúðu-
borg, allt fram til 1658, og er þá Moliére
farinn að hugsa til Parísar aftur. í Lyon
komst hann í kynni við Commedia dell’ arte-
leikflokkinn í Gelosi, einn hinn besta og
virtasta frá öllu skeiði hins ítalska spunaleik-
húss; þar lærði hann mikið um handbragð,
um mátt líkamlegrar tjáningar, um leikgleði
og listræna gjafmildi. Á þessum áram held-
ur hann einnig áfram að þreifa fyrir sér
með skriftimar og era nokkur verk til frá
þessum tíma, þeirra á meðal l’Etourdi, sem
venja er að telja hans fyrsta verk, þegar
efnt er til heildarútgáfu á leikritum Moliér-
es. En meistarastykkin koma síðar.
Leikskáldið
Moliére leggur til atlögu við Parísarborg
árið 1658. Hinn 24. október flytur flokkur
hans í Louvre leikritið Nicoméde eftir Cor-
neille, sem þá var orðinn virtur harmleikja-
höfundur, og lítinn farsa eftir Moliére,
Ástfangni læknirinn (le Docteur amoureux).
Var gerður góður rómur að, og ekki síður
skopleiknum, en meðal áhorfenda var sjálfur
sólkonungurinn og hirð hans, og gamlir og
nýir keppinautar, leikaramir í Hötel de
Bourgogne. Ári síðar býður hann upp á
nýja leikskrá, í Petit Bourbon, þá er leikinn
Cinna Comeilles og nýr einþáttungur, Les
Precieues Ridicules, og skipti nú engum
togum, að menn þóttúst nýtt skáld hafa
eignast. í þessu verki hæðist Moliére að
tilgerð og uppskafningshætti sumra
samtímakvenna sinna. Og þama koma strax
fram einkenni, sem prýða síðari verk skálds-
ins, penninn er hvass, ímyndunaraflið
fjöragt og skopið safaríkt. Svo einkennilega
vill til, að einmitt þetta verk var í hópi
þeirra, sem varð til að kynna Moliére fyrir
íslenskum áhorfendum. Jón Ólafsson tók sig
til og þýddi hvorki meira né minna en fjög-
ur verka Moliéres fyrir rúmri öld og þá
náttúrlega með leiki latínuskólans i
Reykjavík í huga. Þetta verk kallaði hann
Broddlóurnar, en annars þýddi hann einnig
m.a. Læknir á móti vilja sínum (Le médicin
malgré lui) og Neyddur til að kvongast (Le
mariage forcé) og voru þessir leikir fluttir
í skólanum.
En nú hafði skipt sköpum fyrir Moliére.
Hann komst nú undir verndarvæng kon-
ungs, sem leit satt að segja til með leik-
fiokknum og skáldinu, hvað sem á dundi,
unz yfír lauk. Og reyndi þó oft á, því að
undan Moliére sveið oft. Og eins og ævin-
lega vill verða um þá, sem af bera, eignaðist
hann fljótt öfundarmenn, sem gerðu jafnt
að gera lítið úr andlegum afrekum hans og
finna að einkalífi hans. En þar um síðar.
Menn vora til dæmis fljótir að koma auga
á, að Moliére, eins og til dæmis Shake-
speare og ýmsir aðrir góðir höfundar, var
ófeiminn við að fá „að láni“ frá eldri höfund-
um, eða „sjóða upp“ úr eldri verkum. Einn
fyrsti gagnrýnandi Moliéres kvað upp úr
um það í upphafí skáldferils hans, að hann
væri ófær um að setja saman „alvarlega
leiki". Svar Moliéres við slíkum árásum var
það sem listamenn beita einatt eins: með
því að skapa meira og sýna betur og betur
hvað í þeim býr. Og áhorfendur, jafnt háir
sem lágir, skildu, hvað hann var að fara.
Næst kom farsi í bundnu máli, Scanarelle,
sem lýsir afbrýði, en árið 1661 fékk Moliére
í hendur fyrir sig og sitt fólk heilt leikhús,
Palais Royal og vígslusýningin, sem var
hetjuleikur um höfðingja frá Navarra, fór í
vaskinn. Moliére sló þá fljótt á léttari strengi
og skömmu síðar var hann tilbúinn með
annað verk, gamanleik í bundnu máli, þrem-
ur þáttum, Eiginmannaskólann, sem gerði
aftur á móti mikla lukku; efnið var sótt að
nokkra í Adelphi eftir Terentius. Ári síðar
kom annað verk í líkum dúr, og heitir Eigin-
kvennaskólinn (Ecole des Femmes), en þó
stóram meira og fínmlegra skáldverk og í
rauninni hið fyrsta af stórverkum meistar-
ans, og varð það mikil sigurganga, sem
meðal annars tryggði Moliére lífeyri frá
konungi. En þau era súr, sagði refurinn,
og nú upphófst mikil atlaga: þar lögðust á
eitt leikaramir í Hötel de Bourgogne, sem
sáu ofsjónum yfír sigram Moliéres, þar vora
broddlóumar, sem ekki undu því að vera
hafðar að háði og spé, þar vora uppskafning-
ar, sem Moliére hafði lýst í enn einu leikriti,
sem við höfum ekki nefnt. Les Facheux,
• þar vora þeir, sem sáu stöðugt óguðlegt í
orðum Moliéres (og átti sú rimma eftir að
harðna) og þar vora ekki síður önnur skáld.
Þessi atlaga stóð í raun það sem Moliére
átti ólifað, með nokkram hæðum og dölum
þó, en mest varð fjaðrafok út af Tartuffe
og hjónabandi Moliéres. í Tartuffe, sem
Moliére samdi 1664, ræðst hann gegn því
sem hann áleit yfírskin guðhræðslunnar, og
ýmsir vora ekki lengi að taka það til sín
og beittu sér óspart, þannig að bannað var
að flytja verkið og það var ekki fyrr en fimm
áram síðar, að það fékkst flutt í sinni endan-
legu mynd, í fímm þáttum rituðum í bundnu
máli. Síðan hefur þetta leikrit verið flutt
oftar en flest önnur verka skáldsins og ver-
ið í meiri metum, enda getur fá verk í
heimsbókmenntunum, sem lýsa mætti
hræsninnar með jafn eftirminnilegum hætti.
Ekki var grimmdin minni, þegar Moliére
varð ástfanginn af ungri leikkonu, Armande
Bejart, og giftist henni. Opinberlega var
Amiande talin ygri systir Madeleine (og
þeirra bræðra Louis og Josephs, sem líka
vora í leikflokknum), en skvaldrið vildi hafa
það sem svo, að hún væri dóttir Madeleine.
En nú var gengið svo langt, að gefið var í
skyn, að hún væri dóttir Moliéres, hann
hefði með öðram orðum kvænst dóttur sinni.
Af þessu hafði Moliére auðvitað mikið ang-
ur, og þar við bættist, svo sem sjá má í
ýmsum verkanna, að hann hefur talsvert
fundið til þess, hver aldursmunur var á
honum og hans ungu konu og að það hefur
ekki alltaf verið átakalaust. En gagnrýnin,
sem hann varð fyrir vegna Eiginkvennaskól-
ans, varð til þess að hann setti saman tvö
rit, sem era einstök í leiklistarsögunni og
ómetanlegar heimildir um einn mesta leik-
húsmann allra tíma. Hið fyrra heitir
Gagnrýnin á Eiginkvennaskólann og er í
leikformi. Þar snýst skáldið til varnar og
er nokkuð sárt, hæðir óvini sína, en umfram
allt ver hann list sína; markmið hennar, sem
að mála mynd af veraleikanum. Þegar þessi
litli leikur fæddi aftur af sér nýjar árásir,
svaraði Moliére með litlum þætti í óbundnu
máli: l’Impromptu de Versailles: Uppákoma
í Versölum, sem leikið var fyrir konung
1663. Hér eram við beinlínis komin á leikæf-
ingu hjá Moliére og hinn mikii leikhúsmaður
birtist í allri sinni snilli við húsverkin sjálf.
Meistaraverkin
Á hæla Tartuffe kom hvert snilldarverkið
á eftir öðra, Don Juan 1665, Le Misan-
thrope (Mannhatarinn) 1666, Amhitryon
1668 og L’Avare eða Aurasálin sama ár.
Sagan segir, að hann hafí samið þennan
síðasttalda leik á einum mánuði, en varla
er þá allur meðgöngutíminn talinn. Hinu
er auðvelt að trúa, að leikurinn hafí orðið
til á einni útöndun, því að í honum er kraft-
ur, sem er í ætt við innblástur andartaksins.
Aurasálin er skrifuð í óbundnu máli og
sækir efni sitt til Plautusar í leikrit, sem
nefnist Aulularia. En satt að segja leitar
Moliére víðar fanga. Atriði, þar sem meist-
ari Jakob ber sakir á Valére er ættað úr
leikriti, sem heitir Lelio og Arlequin, sama
máli gegnir um samskipti þeirra Valéres
og Elise; atriðið þar sem Frosine telur
Harpagon trú um, að hann eigi eftir að
verða hundrað ára, er orð fyrir orð, sótt í
gamanleik eftir Aristo, Gli Supposti; og enn
fleiri atriði mætti telja, þar á meðal leik-
lausnir sem era ættaðar beint úr gamanleik
eftir Bibbiena kardinála, La Calendria. Allt
þetta tíndi franski leikstjórinn Jean Vilar
fram, þegar hann var sjálfur að veijast ásök-
unum um að sýna Moliére ekki næga
virðingu. Hvaða virðingu sýndi Moliére sjálf-
ur? spyr Vilar, sem neitar því, að verkið
eigi að uppfæra sem kómisk-raunsæilegt
drama, líkt og 19. aldarmönnum þótti við
hæfa. Ég vil fá safa skopleiksins heimspeki-
lausan segir Vilar og vitnar í annan frægan
franskan leikstjóra, Louis Jouvet, sem sagði
að það væri ekki langt frá því maður vildi
kalla leikinn „vaudeville", skemmtileik. En
á Comédie Francaise leika þeir Aurasálina
hins vegar sem stílfærðan gamanleik. Þann-
ig greinir menn á um leiðir, því að verkið
er auðugt, og þannig eiga menn trúlega
eftir að túlka Aurasálina á ýmsan og ólíkan
hátt, meðan leikhúsið stendur. Því að allir
era sammála um það, að í verkinu býr
lífskraftur og um leið dýpt, sem hefur það
yfír allan fjöldann annarra verka.
SÍÐUSTU ÁRIN
Meðal síðustu verka Moliéres era Le
Bourgeois Gentilhomme eða Uppskafning-
urinn (1670), Les Fourberies de Scapin eða
Hrekkjabrögð Scapins 1671, Les femmes
savantes eða Lærdómskonumar 1672 og
loks síðasta verkið, Le Malade imaginaire
eða ímyndunarveikin 1673. Moliére lék g
jama aðalhlutverk í leikjum sínum, Amolphe
í Eiginkvennaskólanum, Tartuffe, Harpagon
í Aurasálinni, M. Jourdain í Uppskafningn-
um, og nú var hann að leika Árgan, hinn
ímyndunarveika, þegar hann lést, aðeins 51
árs að aldri. En það hefur ekki þótt alltaf
guði jafn þóknanlegt að leika kómidíu, og
svo sterkur var andróðurinn gegn þessum
höfuðsnillingi, að hann var eftir lát sitt
heygður utangarðs og í dag veit enginn
hvar hann liggur. En legsteinn hans lifir
öðra lífi og hefur reynst óbrotgjamari en
flestar vörður.
Til íslands barst Moliére eins og fyrr
segir fyrir rúmri öld. Skólapiltar eiga þar
mestan heiðurinn, og þannig er um það leik-
rit, sem nú verður jólaleikrit Þjóðleikhússins,
að það hafa menntaskólanemendur í tvígang
flutt, en hins vegar hefur það aldrei komist
fyrr upp á svið atvinnuleikara, og var því
tími til kominn. Annars hafa leikhúsin leik-
ið Moliére talsvert og þó ímyndunarveikina
oftast, sem hefur orðið með vinsælustu leik-
ritum hérlendis. Hins vegar er þó enn langt
í land, að við höfum eignast Moliére allan,
til dæmis er eitt höfuðverk hans og um leið
allra heimsbókmenntanna, Mannhatarinn,
ósýnt hér enn. Þar hafa nefnilega átt lengri
leið upp á hið íslenska leiksvið þau leikrit
hans, sem samin era í bundnu máli, þau
era nefnilega ort undir alexandrínskum
hætti, sem er okkur erfíður í skauti vegna
þess m.a. hversu áhersla í íslensku er óiík
þeirri frönsku. í fyrra kom þó ágæt þýðing
á Tartuffe og er að vona, að Karl Guðmunds-
son láti þar ekki staðar numið.
En á jólum kemur sem sagt Aurasálin,
kannski hans mesta verk í óbundnu máli,
tragískur skopleikur, sem lýsir manni sem
skeytir hvorki um skömm né heiður né til-
fínningar sinna nánustu, ef hann fær
fullnægt fégræðgi sinni. Hann er eins og
Mutter Courage: í lokin hefur hann ekkert
lært. Hann er aurasál.
Höfundurinn er starfandi leikstjóri og fyrrum þjóð-
leikhússtjóri.
Ingimar Erlendur
Sigurðsson
Aðventa
/ klukkunni nýr er kliður
sem kólfurinn hljómburð treysti;
í bijóstinu hjartað biður
um bamið sem endurleysti
Nú felst í þeim hljómi friður
sem fórnin á krossi reisti.
Hríðarjól
Kyrrt vakti Ijós á kerti,
komið að þeirri stundu:
fjárhirðar guðslamb fundu.
Snjóklukku himinn snerti,
snæstjörnur niður hrundu:
mjallhvítar drottin mundu.
Hríðina stöðugt herti,
hjörtun í kófi stundu:
drottins á krossi dundu.
Jólasnjór
Himins opnar hólfin
guðs heilagi blær;
Kristur snertir kólfinn
og klukkan djúpt slær:
í jötunni jólasnær.
Fönn og djúpur friður,
hann fyrir mig dó;
kyrrð og dulinn kliður,
hann klukkunni sló:
nú hann stígur niður
í nýfallinn snjó.
Höfundurinn er skáld og býr í Kópavogi.
AURASÁLIN EFTIR MOLÉRE
Fnimsýning í Þjóðleikhúsinu 26. des. 1986.
Leikstjórn ogþýðing: Sveinn Einarsson
Leikmynd: Paul Suominen
Búningar: Helga Björnsson
Lýsing: Ásmundur Karlsson
Persónur og leikendur:
Harpagon: Bessi Bjarnason
Cleante: Pálmi Gestsson
Elise: Lilja Guðrún Þorvaldsdóttir
Valere: Jóhann Sigurðarson
Mariane: Guðlaug María Bjarnadóttir
Anselme: Gísli Alfreðsson
Frosine: Sigríður Þorvaldsdóttir
Meistari Simon: Hákon Waage
Meistari Jakob: Sigurður Sigurjónsson
La Fleche: Randver Þorláksson
Dame Claude: Þórunn Magnea Magnúsdóttir
Brindavoine: Jón Símon Gunnarsson
La Merluche: Emil Gunnar Guðmundsson
Lögreglufulltrúinn: Flosi Ólafsson
Skrifari: Júlíus Hjörleifsson
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 24. DESEMBER 1986 23