Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1986, Blaðsíða 29

ist fram til Jóns Remigiu í Oddgeirsholum
og Brynjólfs biskups Sveinssonar í Skál-
holti á síðari hluta 17. aldar.
ÖXARÁ
Ein meginregla fræðimennsku er kennd
við „sparnað"; því færri tilgátur sem þarf
til að skýra víðgreindan efnivið því örugg-
ari þykir lausnin. Ef unnt er að finna eina
tilgátu sem tekur yfir mikinn fjölda tilvika,
þykir það hvalreki fyrir vísindin. Er hugsan-
legt að finna slíka tilgátu um svo óvæntan
efnivið sem hér er til athugunar?
Ketilbjörn inn gamli nefnist landnáms-
maður sá er týnir öxi sinni í „á þeiri er
þeir kölluðu Öxará“12. í Sturlungu er Ketil-
björn sagður hafa „fellt“ öxi sína í ána13.
Ef gert er ráð fýrir því, að þarna hafi ekki
verið um tilviljun að ræða heldur helgiat-
höfn, má leggja fram ákveðna lausn á
tengslum Oxar við Þingvelli. Við vitum, að
sá staður, er vafalítið geymdi ina keltnesku
frumsögn N jálu, Glastonbury í Somerset,
stendur einmitt við Öxará (Axe River14).
Vart er þar um „tilviljun" að ræða. Ef við
gerum ennfremur ráð fyrir Öxinni sem
helgitákni valds og réttlætis, líkt og í Róm,
sýnist fátt því til fýrirstöðu að ætla Öxi
Ketilbjarnar ins gamla „hugmyndafræði-
lega“ Rimmugýgi. Þegar öllu er á botninn
hvolft merkir sú Öxi „skarpa mörkun“, þ.e.
hér úrskurð um landamörk, ef niðurstöður
RÍM eru réttar. Það er sonarsonur Ketil-
bjamar, Gizur hvíti, sem gefur Skálholtsland
til biskupsseturs; það land er markað frá
Bergþórshvoli að líkum málsins. En jafn-
framt er það markað frá Þingvöllum. Telja
verður nokkurn veginn gefið, að Ketilbjörn
hafí þekkt mörkun Skálholts við Þingvöllum,
og Bergþórshvoli. Verður raunar ekki betur
séð en hann hafi staðið að framangreindri
mörkun ásamt Katli hæng úr Rangár-
hverfi. Svo vill til, að þeir Ketill og Ketilbjöm
em báðir úr Naumudal. Ein meginviðmiðun
mörkunarinnar nefnist Steinkross, á Rang-
árvöllum; steinkross, sem talinn er frá því
fyrir landnám íslands, stendur enn í
Naumudal.
PÉTUR POSTULIOG HLIÐIÐ
Unnt er þannig að samræma tákn hinnar
frægu Öxar Þingvalla Öxinni Rimmugýgi:
þar er um „sömu öxi" að ræða. Gjöf slíkrar
Axar til Péturs postula er merkilegt íhugun-
arefni; Skálholtskirkja var Péturs-kirkja
postula. En Pétur postuli er eitthvert áhuga-
verðasta hugtak launsagnarinnar í Njálu.
Fom Jól Egyptalands og Rómar tengdust
tölunni 25. Sú tala var löggilt sem Jól (25.
desember) kristinna manna árið 353 e. Kr.
Niðurstaða RÍM, sem sköpum skiptir í sam-
bandinu, er sú, að Jól hafi ekki einasta verið
TÍMI að fornu heldur og STAÐUR. Sá stað-
ur á sjónhring, sem markaði „Geit“ var
samsamaður sólstöðum myrkustu nótt árs-
ins. Þar gat að líta Hvol Upphafs og Endis,
sköpunar og dauða í goðrænum skilningi.
Ný sól fæddist í myrkasta skammdeginu
inn skemmsta dag ársins. Við sólstöður
opnaðist Hlið Tímans: þá stóð Tíminn kyrr
eitt andartak, þar skópust því tengsl við
landið handan lífsins. Hlið himins í merki
Geitar er eðlileg fmmmynd að inu Gullna
Hliði kristni. Þar stóð Pétur postuli með
lykla sína. Kristnir Keltar hafa þannig vafa-
laust tengt Pétur postula Bergþórshvoli. Sjá
menn þegar, að þetta varpar með öllu nýju
Ijósi á hina stóreinkennilegu gjöf Jóns Rem-
igiu lögréttumanns til Péturs postula. Allar
líkur benda til, að Jón hafi beinlínis þekkt
þessi tengsl og nefnt réttu nafni — gefið
Pétri postula öxina Remigi — Öxi laga og
réttar frá Bergþórshvoli — er stóð við ið
Gullna Hlið.
HOFIÐ OGTRÓJA
Einatt má skynja merkingar táknmáls
af ritúali því er það endurspeglar. Þannig
má ætla, að sá helgisiður að bera ár skips
umhverfís hof hafí verið framinn að Hofí á
Rangárvöllum. Víðgreindar samsvaranir
margra smáatriða í réttum samböndum
sýna, að þetta atriðið verður vart skilið úr
vefnum. Burður árarinnar hefur þá varðað
mörkun lands og helgun búsetu. En ætla
verður árina fela í sér svipaða merkingu
og Rimmugýgi Skarpheðins. Hrafn, sonur
Hængs að Hofí, var fyrsti lögsögumaðurinn
eftir að Alþingi var stofnað á Þingvöllum;
vafalítið hefur hann borið Ár sína og Öxi
til Alþingis.
Eins og áður er sagt eru tengslin við
Troiu með emdæmum athyglisverð; helgisið-
ur ^parinnar er sérstaklega rakinn til þess
„staðar". En því eru gæsalappir hér við
hafðar, að Ttjóa var meira en „staður".
Samkvæmt niðurstöðum RÍM var Njála ein-
mitt „Tróju“-sögn; bein forsenda þess, að
unnt reyndist að segja fyrir um goðmerking-
ará Italíu, og þá ekki sízt mörkun Rómar,
er einmitt sú, að frumsagnir Borgarinnar
Eilífu voru TRÓJUSAGNIR — og því hug-
myndafræðilega skyldar þeim sögnum er
vörðuðu landnám íslands og stofnsetningu
Alþingis. Tengslin við „Tróju" gera Njálu
einstæða sem heimild.
Snorri er ómyrkur í máli um tengsl
íslenzkra goðsagna við Tróju. Sjálfur for-
máli Eddu varðar það efni. Fáir hafa hins
vegar trúað Snorra, talið líklegra, að hann
væri þarna að blanda algengum lærdómum
tíðar sinnar í óskyld efni. Valda kyndugar
ættrakningar miklu þar um. En samkvæmt
RÍM vissi Snorri hvað hann söng. Hafa at-
huganir á Öxi og Ár ekki breytt þeirri
niðurstöðu.
Tengslin eru miklu fastari en nokkurn
hefði órað fyrir að óreyndu.
Eining
Öxin Rimmugýgur, sú er fló á Vængjum
Nætur, er eðlilegt tákn myrkustu eykta
árs. Kerling Hel og sonur hennar, Dauðinn,
hafa langar stundir lifað í þjóðsögum sem
Grýla og burr hennar sérstæður. Af skiljan-
legum orsökum varða þær sagnir Jól. En
Hvoll Dauða var jafnframt Hvoll Lífs. I
myrkasta skammdeginu kviknar barn í jötu
Geitar; ný sól rís. Við jötu barnsins standa
frumefni allrar sköpunar. Vindur, Eldur,
Vatn. Vindur til anda, vatn til fijós og Eld-
ur til hita.
Af frumgögnum þessara greina má telja
næsta öruggt, að kristnir menn hafa sam-
einazt heiðnum við landnám og ríkisstofnun
á íslandi. Öll rök efniviðarins hníga í þá
átt. Auður djúpúðga, Örlygur Hrappsson
og Vestmenn virðast hafa staðið að þessu
táknmáli eigi síður en þeir Ketill hængur
og Ketilbjöm inn gamli úr Naumudal. Lend-
ur Ingólfs eru mörkuninni tengdar, slíkt ið
sama Mýrar Skallagríms. Við landnám ís-
lands og ríkisstofnun hefur eining ríkt.
JÓL
Einhveijar þekktustu kenningar fomald-
ar vörðuðu aldaskipti. Ein öld reis þá önnur
hneig. Einföldustu skil tímans urðu þó um
Jól; þá hvarf gamli Tíminn og sá nýi hóf
göngu sína. Þetta er grundvöllur sá er laun-
sögn Njálu er á reist. Tiltekinn staður var
upphafsdepill tíma og vegalengda — Berg-
þórshvoll í Landeyjum. Þar varð bmni hver
Jól en einkum og serílagi við aldaskilin
miklu, er heiðni tíminn hvarf og sá kristni
hóf göngu sína. Þeirrar brennu verður ætíð
minnzt; þar urðu þau tímaskil er kveiktu
kristin Jól.
Öxi lífs, dauða og réttlætis, Rimmugýg-
ur, kom heil úr þeim eldi. Hennar var
hefndin. En inn áttundi heimsaldur Krists
fór í hönd; sá aldur stöðvaði framrás Axar-
innar er brennu Njáls var hefnt — á
Bolavöllum Bijáns. Þá var og goldið fyrir
Njál konung og syni hans — héðra sem
þaðra.
Nýr hvítur guð var borinn á Hvoli Upp-
hafs.
1) J.C. Cooper, An Illustrated
Encyclopedia of Traditional Sym-
bols, Routledge & Kegan Paul, London
1962, undir Mother.
2) sk.
3) ÍF XII, 343
4) J.C. Cooper sk.
5) ÍF XII, 304
6) ÍF II, 182
7) ÍF XII, 313.
8) E.P. Arfur Kelta 1981, k. 52.
9) J.C. Cooper sk.
10) ÍF I, 1 S/5, H/5
11) sr S349, H308.
12) sr S385, H338.
13) Sturlunga saga, útg. Sig. Kr., Rvk
1909, II, 17.
14) Sjá E.P. 1981 k30.
Höfundurinn er fræðimaður og hefur skrifað
Rætur Isl. menningar, sem hér er vitnað til.
Hann er og skóiastjóri Málaskólans Mímis.
Þórey Hansen
og Þjóðsagan hennar
EFTIR SR. ÞÓRISTEPHENSEN
Arin 1960—71 var ég sóknarprestur í Sauðárkróksprestakalli. Meðal sóknar-
barna minna þar var kona sú, sem nefnd er hér í fyrirsögn, Þórey Hansen.
Henni var óvenju margt vel gefið, bæði til líkama og sálar. Hún var glæsi-
leg ásýndum, prýðilega greind og einstök drengskaparmanneskja. Við
kynntumst vel, því Þórey var tíður gestur á heimili mínu. Henni fylgdi ætíð gleði
og göfgi í hugsun, og það var eins og hún hefði lag á að gefa umræðu manna
eitthvert menningarlegt gildi.
Þórey var t.d. hafsjór af lausavísum, sem hún lét fjúka eftir því sem tilefni gáf-
ust, og hún kenndi mér margt af þeim. En svo var henni einnig tiltækur ýmiss
þjóðlegur fróðleikur. Meðal þess, sem hún sagði mér, var þjóðsaga ein, sem hún
taldi, að hefði hvergi komið fyrir almenningssjónir. Dag einn kom hún með hana
upp skrifaða eigin hendi, gaf mér og lét mig lofa því að setja hana á prent. Það
loforð er ég að efna nú, með því að biðja Morgunblaðið að birta hana.
Þórey fæddist 1. september 1886 að Gunnhildargerði í Hróarstungu, dóttir Sig-
mundar bónda þar Jónssonar og konu hans Guðrúnar Ingibjargar Sigfúsdóttur.
Þórey var bamakennari í Hróarstungu næstu veturna eftir fermingu, en fór svo
til náms í mjólkurskóla Grönfeldts á Hvítárvöllum. Vorið 1908 tók hún að sér for-
stöðu ijómabúsins á Gljúfuráreyrum í Skagafírði. Haustið 1909 gengu þau í
hjónaband, hún og Kristján Hansen frá Sauðá í Skagafirði. Þau voru sitt fyrsta
búskaparár austur á Sleðbijót en fluttu svo norður í Skagafjörð. Þar var heimili
þeirra á Sauðárkróki. Kristján var vegaverkstjóri í áratugi. Hann andaðist á vordög-
um 1943.
Þórey lést 2. nóvember 1963. Þjóðsöguna nefndi hún Gildi spilanna og fer hún fer
á eftir.
Gildi spilanna
Ifyrndinni tók skólapiltur á Hólum í Hjaltadal upp á þeim óvanda að hafa
spil með sér í kirkju og fletta þeim undir prédikun. Hvort hann hefur
gert þetta af stríðni við klerk eða honum hafí ekki þótt hann breyta eft-
ir kenningu sinni, getur sagan ekki um. Prestur vandaði um þetta við
piltinn, en hann svaraði ekki öðm en því, að spilin væra sér eins og besta
Guðsorð.
Þetta fór svo í mál á milli þeirra og vann prestur málið. Skólapilturinn
vísaði svo málinu alltaf lengra og að lokum kom það fyrir konung, svo báðir urðu
að sigla til að flytja mál sitt. Þegar þeir komu fyrir konung, þá færði pilturinn hin
sömu rök og fyrr, að spilin væra sér eins og besta Guðsorð. Konungur spurði þá,
hvort hann gætiskýrt þetta nánar. „Get ég víst,“ segir hann, „þó fyrr hefði verið,
en þess hefur aldrei verið krafist af mér.
Þegar ég sé ásinn, þá hugsa ég til Guðs föður.
Þegar ég sé tvistinn, þá hugsa ég til hans sonar.
Þegar ég sé þristinn, hugsa ég til hinnar heilögu þrenningar.
Og þegar ég sé fjarkann, hugsa ég til hinna fjögurra guðspjallamanna.
Og þegar ég sé fimmið, hugsa ég til hinna fimm forsjálu meyja, sem tendraðu
lampann fyrir húsföðurinn.
Og þegar ég sé sexið, hugsa ég til hinna sex steinkera, sem sett vora í Kana
í Galíleu, og þess kraftaverks, sem frelsarinn gerði þar.
Og þegar ég sé sjöið, þá hugsa ég til hinna sjö bæna í faðirvorinu.
Þegar ég sé áttuna, hugsa ég til hinna átta sálna, sem innifólust í örkinni.
Og þegar ég sé níuna, hugsa ég til hinna níu líkþráu, sem frelsarinn hreinsaði.
Og þegar ég sé tíuna, hugsa ég til þess tíunda, sem sneri aftur til að gefa
Guði dýrðina.
Þegar ég sé drottninguna, þá hugsa ég til hinnar veglegu drottningar, sem
heimsótti Salómon konung.
Og þegar ég sé kónginn, þá hugsa ég til yðar hátignar, sem ég nú stend frammi
fyrir.“
„En hvemig stendur á því, að þér undanskiljið eitt spilið, sem er gosinn?" spurði
konungurinn.
„Já, yðar hátign, ég undanskildi gosann. Þegar ég sé gosann, hugsa ég til hins
óguðlega gosa, sem leiddi mig á yðar fund.“
Konungi líkaði svo vel svör piltsins, að hann styrkti hann til meiri menntunar,
en prestur var settur af embætti.“
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 24. DESEMBER 1986 2