Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1986, Blaðsíða 4

ÍSLENZKAR
KONIIR í TÓNUST
ónlistariðkun í nútímaskilningi þess orðs á sér
skamman aldur á ísíandi og af tónlistariðkun
íslenskra kvenna fer litlum sem engum sögum
þar til komið er langt fram á nítjándu öld.
Um verslega tóniðkun hér á landi á fyrstu
öldum íslandsbyggðar er fátt vitað. En að
sjálfsögðu var hér alltaf sungið og kveðið
eins og hvarvetna þar sem mannlífi er lifað.
Með kristninni barst hingað sá söngur sem
heyrði til kristnihaldinu og um hann eru
heimildir fyllri. Jón biskup Ogmundsson réð
hingað franskan klerk, Richini að nafni, til
að kenna „sönglist og versgerð" við Hóla-
skóla snemma á tólftu öld. Um þetta leyti,
og þó einkum um hálfri öld síðar, var í
Frakklandi deigla hins nýjasta sem var að
gerast í tónlistarþróun Evrópu. Á síðari
helmingi tólftu aldar og fram á hina þrett-
ándu blómstraði þar Notre-Dame-skólinn
svo neftidi, en það nafn var gefið hópi tón-
skálda sem starfaði á þessum tíma við Notre
Dame-kirkjuna í París og fullkomnaði þá
tegund fjölröddunar sem kölluð var Ars
antiqua. Það má því með sanni segja að
biskupinn hafí borið sig eftir því sem best
var að hafa á þessu sviði á þeim tíma.
Um Rikini þennan, eins og hann er nefnd-
ur í Biskupasögum, segir þar annars að
hann hafi verið „klerkur góður, bæði diktaði
hann vel og versaði, og svo glöggur var
hann í sönglist og minnugur að hann kunni
EFTIRJÓN
ÞÓRARINSSON
utanbókar allan söng á tólf mánuðum, bæði
í dagtíðum og óttusöngvum, með öruggri
tónasetning og hlóðagrein, og því réðust
margra góðra manna böm undir hönd þess-
um tveim meisturum (hinn var Gísli Finns-
son, gauskur maður), sumir að nema latínu
en aðrir söng, eða hvort tveggja ...“ „Allur
söngur á tólf mánuðum" sem hér um ræðir
er hinn gregorski tíðasöngur fyrir allt
kirkjuárið, og er mikill tónbálkur. Fagurlega
er lýst í sögu Jóns helga Ögmundssonar
þeim söng sem iðkaður var í skóla hans
undir forystu hins franska klerks. Raunar
var biskup sjálfur frábær söngmaður og
fyrsti Islendingur sem frá er sagt að hafi
fengist við hljóðfæraleik, en hann er sagður
hafa verið afbragðs hörpuleikari.
Eins og að líkum lætur voru nemendur
í Hólaskóla flestir piltar. Þó er þess getið
að „þar var og í fræðinæmi hreinferðug
jungfrú er Ingunn hét.“ Hún var sögð hafa
staðið fyllilega jafnfætis skólabræðrum sín-
um í bóklegum fræðum. „Kenndi hún mörg-
um grammaticam (latneska málfræði) og
fræddi hvem er nema vildi." Það verður að
telja að jungfrú Ingunn þessi hafi verið
fyrsta íslenska konan sem stundaði „lang-
skólanám", — þar á meðal í tónlist, — en
því miður er fátt annað um hana vitað.
Svipaða sögu er að segja af öðrum konum
sem sjálfsagt hafa sungið og kveðið margar
næstu aldir: um þær er yfirleitt ekkert vitað.
Kvæða-Anna er nefnd í Árbókum Espólíns
(11,17). Sagt er frá annarri konu sem lánaði
Þingeyraklaustri 480 pund smjörs í harðær-
inu 1421, og var talið að þetta væri saman-
spöruð kvæðalaun hennar. Kvæða-Jórunn
hét kona sem uppi var í Borgarfírði fram
um 1840. Minnst er á þessar konur allar í
þjóðlagasafni séra Bjama Þorsteinssonar,
þar sem til _er tíndur margur fróðleikur um
tóniðkun á íslandi áður fyrr, og fleiri konur
em þar nefndar sem sagðar em hafa verið
söngkonur góðar og jafnvel forsöngvarar í
kirkjum sínum. Einnig em nokkrar konur
meðal heimildarmanna séra Bjama og era
ófá lög í safninu eftir þeim höfð, þótt aðrir
hafi skráð þau. Sýnist því mega ætla að
konur eigi ekki lítinn hlut í varðveislu þeirra
verðmæta sem í þjóðlögunum em fólgin.
Kvæðamaður var sá nefndur, samkvæmt
Orðabók Sigfúsar Blöndais, sem lét vel að
kveða rímur. Að því lúta sjálfsagt viðskeytin
við nöfn þeirra Kvæða-Önnu og Kvæða-
Jómnnar. Rímnakveðskapur var um margar
aldir ein helsta heimilisskemmtun íslendinga
og ekki óalgengt að góðir kvæðamenn fæm
milli bæja og skemmtu mönnum með íþrótt
sinni og þægju þá jafnvel laun fyrir. Þannig
mun smjörið sem lánað var Þingeyraklaustri
vera til komið. Fömmenn sem vel kunnu
að kveða munu hafa verið betur séðir en
flestir aðrir umrenningar og raunar oft
aufúsugestir á bæjum.
Sjálfsagt hafa konur tekið undir sálma-
sönginn bæði á heimili og í kirkju og jafnvel
haft forystu um hann eins og ráða má af
því sem áður greindi frá konum sem vom
forsöngvarar. Þó er að sjá af Grallaranum,
sem var kirkjusöngsbók íslendinga meira
en tvær aldir og raunar næstum eina nótna-
bók sem til var í landinu, að ekki hafí verið
gert ráð fyrir að konur syngju eftir nótum
hans. Allar nótur í Grallaranum em á tón-
sviði karlaradda eins og kaþólski tíðasöngur-
inn hafði áður verið og er raunar enn. í 6.
útg. Grallarans sem prentuð var 1691 birtist
í fyrsta skipti eins konar „söngfræði" eftir
Guðrún Waage.
Jorunn Viðar
tónskáld.
Katrín Norðmann. Hún er móðir
Jórunnar Viðar.