Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1986, Blaðsíða 43

Verzlunarhús Einars, reist 19o7. í verzlunardyrunum á homi hússins, standa þeir
Þorbjöm Eyjólfsson verkstjóri og Ámi M. Matthiesen og heldur hann & núverandi
utanríkisráðherra.
varningi og vildi tolla hann hátt. Hann sagði
í þingræðu, að meðalfjölskyldu ætti að
nægja eins og eitt og hálft kíló af kaffí á
ári, þar sem það væri óþarfa vara, sem fólk
ætti ekki að neyta í óhófi og gæti sparað
sér að kaupa, og vildi háan toll á kaffí.
Það var svo um báða jarlana, Einar og
Ágúst Flygenring, að þeir voru menn greið-
viknir, þótt þeir héldu utan að sínu.
Þeir lánuðu viðskiptamönnum sínum efni
til húsbygginga, viðinn, jámið og sauminn,
og létu menn gjalda sér með vinnu eða físki
eftir því sem menn höfðu getuna, gengu
aldrei hart að fátæklingum. Með þessum
hætti, segir í Sögu Hafnarfjarðar, eignaðist
stór hluti Hafnfirðinga sín eigin timburhús.
Þá er næst að geta þess, sem sögufræg-
ast er um framkvæmdir Einars, þótt ekki
sé stærst hans verka, hins vegar máski það
djarfasta, því að þar var riðið á óþekkt vað.
Einar slóst í kaupin á Coot haustið 1904
með Qórum öðrum áræðnum mönnum, en
Coot er fyrsti togari okkar íslendinga, kom
til landsins 6. marz 1905, ef undan er skil-
inn segltogari Breiðfjörðs, sem ekki
Framkvæmdastjórarnir, verzlunarstjórinn, bókhaldarinn og verkstjórinn. Frá vinstri: Ólafur Tryggvi Einarsson, Þorgils Guð-
mundur Einarsson, Árni M. Mathiesen, Sigurður Magnússon, Þorbjöm Eyjólfsson.
Kútter Surprise.
Dæmigerð þurrabúð frá fyrrihluta 19.
aldar.
markaður hafði verið og ætluðu að verða
fullríkir næsta ár og væri þá mikill afli
kepptust menn við að kaupa sem mest. En
markaðurinn þoldi sjaldan tvö aflaár í röð
og það varð verðfall að hausti og þeir sem
mest höfðu keypt sátu uppi með stórar salt-
físksstæður verðlitlar en bankareikning sinn
öfugan. Það voru ekki nema þeir Einar
Þorgilsson og Einar í Garðhúsum í
Grindavík, sem alltaf reiknuðu fískkaupa-
dæmi sitt rétt. Einar Þorgilsson hafði þann
háttinn á, að hann lét sér hægt í miklum
aflaárum, bæði af því að honum fannst
hann þá ekki fá nógu góðan físk, það var
hvorki til sjós né lands hægt að vanda eins
vel meðferðina á honum og Einar vildi, og
þegar Einar svo sá, hvemig stærstu fisk-
kaupendumir hömuðust við fískkaupin, svo
sem Milljónafélagið eða Copeland og Berry,
þá dró hann úr sínum og átti til að selja
þeim um sumarið mest af sínum físki uppúr
salti, fullverkaði þá ekki sjálfur nema úr-
vals fisk. Hann fór snemma að merkja sinn
fisk ETH (Einar Thorgilsson) til útflutnings
og kom sér í föst og góð sambönd.
Einar var feikilega glöggur á físk. Eitt
sinn kom til hans færeyskur skipstjóri, sem
vildi selja Einari fisk, en Einar skipti mikið
við Færeyinga. Einar sagðist ekki vilja físk,
hann ætti nógan. „Eg er með Meðallands-
bugtarfisk," sagði Færeyingurinn og það
var ekki sama fyrir Einari, hvort fískurinn
var úr Meðallandsbugtinni eða Selvogs-
banka, og hann fór til og skoðaði fiskinn
og keyjiti hann allan.
Sem útgerðarmaður hafði Einar þann
háttinn á, að hann lét aldrei neitt dankast,
heldur laga allt sem þurfti jafnharðan og
bilaði. Hann sagði það spara viðhaldskostn-
að á skipunum að gera við jafnóðum, láta
ekki það safnast upp sem laga þyrfti.
I verzlun sinni var hann hygginn á þann
hátt, að hann keypti aldrei nema nauðsynja-
vaming, hann vissi nákvæmlega hvað
viðskiptavinir hans þurftu að kaupa, hann
var uppalinn með sínum viðskiptavinum í
Garðahverfí, Hafnarfírði og Ströndinni og
keypti ekki annað en hann vissi þá þurfa
til sín. Einar var mikið á móti öllum óþarfa
gagnaðist. íslendingar höfðu að vísu átt
hlut að togarafélögum með útlendum mönn-
um sem aðalmönnum, en allar þær tilraunir
mislánazt. Það var í höndum Einar Þorgils-
sonar sem fyrsta tilraun til togaraútgerðar
hérlendis tókst.
Ásamt því að vera einn af kaupendum
skipsins, gerði Einar skipið út og verkaði
af því fískinn. Það olli síðan miklu um áfram-
hald togaraútgerðar hérlendis strax upp úr
þessu, hversu vel tókst til hjá Einari og
hans völdu verkstjórum að verka fiskinn af
Coot. Menn höfðu haft það mest á móti
togaraútgerðinni að ekki myndi hægt að fá
góðan fisk af togurum til saltfiskverkunar.
Það er alkunna að Coot-útgerðin ýtti við
bæði Alliance- og íslandsfélagsmönnum til
sinna skipakaupa.
Einar Þorgilsson var hreppstjóri í Garða-
hreppi í 12 ár, eða þar til Hafnarfjörður
varð sérstakt bæjarfélag, en áður voru
Hafnfírðingar í Garðahreppi og Einar skil-
aði þvi Hafnarfírði í hendur fyrstu bæjar-
stjórnarinnar. Hann var þó ekki í þeirri
bæjarstjóm sem fyrst sat, hálft árið 1908
og 1909, en var hins vegar strax kosinn í
nefndir bæjarins. Hann var til dæmis kosinn
í niðuijöfnunamefnd og sýnir það traust
manna á heiðarleika hans, að hann skyldi
kosinn í þá nefnd, einn stærsti skattgreið-
andinn. Einar hafði mikið fyrir stafni um
þessar mundir. Hann reisti 1907 hið stóra
verzlunar- og fískverkunarhús sem enn
stendur við Hamarskotslækinn og 1910
keypti hann hús Þorsteins Egilssonar, nú
Vélskipið Edda.
Strandgötu 25, og flutti af Óseyri út í bæinn.
Og í ársbyijun 1910 settist hann í bæjar-
stjóm og var þar óslitið til 1916, og síðan
aftur frá 1918 til 1924. Einar var með í
hverri einustu mikilsverðri nefnd bæjar-
stjómarinnar meðan hann sat í bæjarstjóm.
Sama var að segja um hinn jarlinn, Ágúst
Flygenring, en þeir vom saman í bæjar-
stjórn jarlamir, þegar lagður var grundvöll-
ur að Hafnarfjarðarkaupstað og vom báðir
saman í fyrstu mikilsverðu nefndunum, svo
sem landakaupanefnd, sem keypti land und-
ir bæinn og skipulagði hann, eftir því sem
tökin vom til á þessum ámm, þegar húsin
stóðu tvist og bast við sjóinn og upp um
brekkurnar og hraunin.
Á bæjarstjórnarámm sínum var Einar
Þorgilsson í landakaupanefnd, kirkjunefnd,
heilbrigðis- og skólanefnd, byggingamefnd,
vatnsveitunefnd, hafnamefnd, rafljósa-
nefnd, fátækranefnd og fjárhagsnefnd. Árið
1919 var Einar kosinn á þing sem 1. þing-
maður Gullbringu- og Kjósarsýslu, en bolað
frá_ þingmennsku 1923.
I kosningaundirbúningnum það ár hafði
Einar verið utanlands, þegar hinn nýstofn-
aði Borgaraflokkur, síðar íhaldsflokkurinn,
valdi sér frambjóðendur. Einar mun ekki
hafa komið skapi við ráðamenn í þeim flokki,
sem hann þó hafði strax gengið í, og þegar
hann kom heim frá Danmörku var flokkur-
inn búinn að ákveða frambjóðendur sína i
haustkosningunum 1923 og varð af þessu
hitamál.
Ekki er hér neitt rúm til að rekja áfram
framkvæmdasögu Einars Þorgilssonar, að-
eins nefna, að hann keypti 1924 með sonum
sínum togarann Surprise og þeir létu smíða
stærsta togara íslendinga 1930, togarann
Garðar, og þeir stofnuðu og áttu þriðjung
í því mikla fyrirtæki Hf. Djúpavík.
Eftir lát Einars 15. júlí 1934 var fyrirtæk-
ið gert að sameignarfélagi ekkjunnar
Geirlaugar og bama hennar og tengdasona.
Utgerðin og það sem henni tilheyrði, svo
sem fískverkun, var þá rekið _af sonum Ein-
ars, Þorgilsi Guðmundi og Ólafí Tryggva,
sem báðir höfðu komið til starfa við fyrir-
tæki föður síns að loknu námi 1924. Ámi
Mathiesen, tengdasonur Einars, var verzlun-
arstjóri og annar tengdasonur Einars,
Sigurður Magnússon, bókhaldari fyrirtækis-
ins.
Synir Einars reyndust hyggnir útgerðar-
menn líkt og faðir þeirra. Einar Þorgilsson
og Co., eins og fyrirtækið var skrifað, eftir
að það varð sameignarfélag, kom velstætt
út úr Kreppunni, þegar segja mátti að hvert
einasta togarafélag í landinu væri undir
hamrinum árlega, þótt nefna megi tvö önn-
ur en Einars, sem björguðust bærilega.
Þegar gerð em upp í heild kreppuárin
1933—39 þá kemur Einar Þorgilsson & Co.
með 130 þúsund króna gróða og skuldir um
helming af eignum og þó þær öil árin af-
skrifaðar að fullu. Bæjarútgerð Hafnarfjarð-
ar safnaði sömu ár 700 þúsund króna skuld
og eignir 44% af skuldum. Það var aðeins
1936 sem var peningalegt tap hjá Einari
Þorgilssyni, þá var bókfært tap kr. 57.061,
en þar af vom afskriftir kr. 46.701. Vant-
aði semsé 10 þúsund í kassann.
Áföllin hjá þessu fyrirtæki byijuðu með
missi togarans Garðars 1943. Þá lét fyrir-
tækið smíða stærsta tréskip, sem þá hafði
verið smíðað hér, 184 tonn, en það fórst
1953; síldarleysið upp úr 1945 bitnaði hart
á Hf. Djúpavík; og fyrirtækið keypti nýsköp-
unartogara sem gekk vel, en hann strandaði
og ónýttist 1968. Eftir það áfallið fór gang-
urinn að hægjast.
Fyrirtækið hefur síðan rekið síldar- og
loðnubáta og á nú einn, Fífíl, 336 tonna
bát, og auk þess fiskverkunarstöðina og
verzlunina.
I stjóm fyrirtækisins nú em Matthías
Á. Mathiesen, utanríkisráðherra, formaður
og meðstjómendur, Magnús Sigurðsson,
lögfræðingur, og Dagný Þorgilsdóttir, hús-
móðir. Framkvæmdastjóri er Einar Þorgils-
son, viðskiptafræðingur. Matthías og
Magnús em dætrasynir Einars Þorgilsson-
ar, en Dagný og Einar Þorgilsson, yngri,
sonarböm. ___
Faxi, GK 44
FífiU sigtir inn tti Hafnarfjarðar.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 24. DESEMBER 1986 43