Lesbók Morgunblaðsins - 20.12.1993, Blaðsíða 5

Guði, sem leið þjáningu og dauða á krosshæð-
inni.
Kristur Séra Hjalta
Þóra: Kristsmynd, eins og séra Hjalti Þor-
steinsson í Vatnsfirði vildi hafa fyrii- sínum
sóknarbörnum. Séra Hjalti var einn af merk-
isklerkum sinnar tíðar. Hann dó 1754 í hárri
elli, og hafði þá þjónað Vatnsfjarðarpresta-
kalli við Isafjarðardjúp í yfir 50 ár. Hann var
hámenntaður maður, lagði stund á stærðfræði
og kortagerð með guðfræðinni, — einnig hafði
hann menntast í söng og hljóðfæraslætti í
Kaupmannahöfn á námsárunum. En kunnast-
ur er hann fyrir þau myndlistarverk sem hon-
um eru eignuð og varðveist hafa fram til þessa
dags. Þessi mynd er á predikunarstóli úr
Vatnsfjarðarkirkju. Stóllinn er í bai-okk-stíl,
— veglegar súlur umlykja myndirnai', og
englamyndir í hornum. Allt er verkið málað
hinum margvíslegustu litum. Hér sjáum við
aftur Krist konung, með ríkiseplið, tákn al-
heimsins, og guðslambið á stallinum.
Barokk er heiti á listastíl sem þróaðist í
Róm á tímum gagnsiðbótar um 1600 til 1750,
það er á milli endurreisnarstílsins og síðan
rokokóstílsins. Þetta er mikilfenglegur skreyt-
istíll, sem er ætlað að skapa íburðarmiklar
skrautsýningar. I málverkinu ber mikið á
sterkum litum og skörpum andstæðum ljóss
og skugga. Segja má að mikið sé lagt upp úr
samræmdu ofhlæði.
Krists og helgra manna í myndlistinni.
Hér kveður sem sagt við annan tón, í stað
hins fámálga, upphafna rómanska stíls birtist
mun innfjálgari túlkun trúarlegra minna:
Kristur breytist úr ímynd konungs í þymum
krýndan sárþjáðan mann. Líkaminn er sveigð-
ur og undinn, fætumir negldir með einum
nagla. Hinn krossfesti er með þyrnikórónu
og blæðandi síðusár, deyjandi. Krossinn er
með sprotum, eins konar tákn lífsins trés, og
fyrir neðan líkneskið er höfuð, höfuð Krists?
eða höfuð Adams, hins fyrsta manns? Þessi
Kristsmynd er talin vera frá 14. öld, það er.
að segja eftir að íslendingar misstu sjálfstæði
sitt seint á 13. öldinni. Nú er hér vissulega
um alþjóðlega stefnubreytingu í myndlist og
trúarkenningum að ræða, en samtengingin
er þó fróðleg og athyglisverð.
Hjalti: Sjáið, hve mikil þjáning hans er.
Naglar nísta hendur og fætur. A síðunni gap-
ir opin und. Líkaminn fallinn saman, höfuðið
hnigið út á öxl. Brostin augu stara fjarrænt út
í myrkur og eilífð.
Hér em allir guðlegir drættir Krists-mynd-
ai’irinar máðir burt og hinir mannlegu einir
eftir. Þetta er sá Kristur, sem hrópaði í myrkr-
inu: „Elí, Elí, lama sabaktaní! ... Guð minn,
Guð minn, hví hefur þú yfirgefið mig?“ (Mt.
27:46.) Hvar getur að líta meiri kvöl, dýpri
þjáningu, ömurlegri dauða? Hvar sem
mennskur maður gengur um skuggadal dauð-
ans hefur Kristur farið þar fyrir. Ekkert
myrkur er svo svart, að augu hans hafi ekki
litið það, engin kvöl svo sár, að hún hafi ekki
níst hann, engin læging svo djúp að hann
hafi ekki náð botni hennar. Vegna Krists er
enginn einn í þjáningu sinni. Hann hungrar
með hinum hungraða, þyrstir með hinum
þyrsta, er bróðir gestsins, útlendingsins, fang-
ans, hins klæðlausa og sjúka. (Mt. 25:42.)
En hver var sá Kristur, sem leið? Var það
aðeins maðurinn Jesús, sonur Jósefs smiðs í
Nazaret? Maður af karli getinn og konu fædd-
ur, sem Andi Guðs virtist búa í með sérstökum
hætti, en var þó aðeins hold af þeirra holdi,
blóð af þeirra blóði, smár í mennsku sinni
með sama hætti og ég og þú? — Hinir
mennsku drættir þessarar myndar gætu bent
til þeirrar túlkunar.
Róðan úr Húsavíkurkirkju bendir þó til
annarrar áttar, þegar hún er skoðuð nánar.
Kross Krists rís á höfði karlmanns. Hún sýn-
ir því ekki einn mann heldur tvo og með nokkr-
um hætti kallast þeir á, maðurinn á krossinum
og maðurinn undir krossinum. Á miðöldum
var talið, að kross Krists hafi verið reistur á
gröf Adams, hins fyrsta manns, þess hins
sama og greiddi óhlýðni og uppreisn leið inn
í heim mannkyns. Hlutverk Krists var
snemma túlkað í þessu ljósi og hann var tal-
inn hafa komið fram sem hinn annar Adam:
„Þannig er og ritað: „Hinn fyrsti maður,
Adam, varð að lifandi sál,“ hinn síðaii Adam
að lífgandi anda. En hið andlega kemur ekki
fyrst heldm- hið jarðneska, þvi næst hið and-
lega. Hinn fyrsti maður er frá jörðu, jarðnesk-
ur, hinn annar maður er frá hinmi. Eins og
hinn jarðneski var, þannig eru og hinir jarð-
nesku. Og eins og vér höfum borið mynd hins
jarðneska, munum vér einnig bera mynd hins
himneska." (I. Kor. 15:45-49.)
Það er þvi hinn síðari Adam, hinn full-
komni maður, eins og hann vai- áformaður af
Hjalti: Kristsmynd sr. Hjalta Þorsteinsson-
ar kallar fram í hugann alþekkt erindi sr.
Hallgríms Péturssonar: „Víst ertu, Jesús,
kóngur klár, ...“
Það er þessi konungur, sem séra Hjalti rist-
ir hér í tré af list sinni.
Hér er sá konungur kominn, sem sameinar
mýkt og veldi, þjónandi kærleika og konung-
stign. Hann ber ekki höfuðið hátt, eins og sá,
sem hreykir sér yfir valdi sínu. Heldur drúp-
ir hann höfði í auðmýkt. Hægri hendi lyftir
hann í blessun. í þeirri vinstri ber hann ríkis-
epli, sígilt tákn konunga og keisara. í Kristi
upprisnum opinberast hinn almáttugi Guð,
sem heldur gjörvöllum heiminum í hendi sér.
Á fótstalli konungs-myndarinnar getur að
líta mynd lambsins með kross-fánann, eina
af fornum táknmyndum Krists. Þetta lamb
er tilbeðið og dýrkað í heilagri messu allt til
þessa, þegar sungið er eða lesið:
„0, þú Guðs lamb, sem burt ber heimsins
syndir, miskunna þú oss...
Skurðarmynd sr. Hjalta Þorsteinssonar
minnir á, að mynd Krists er alltaf tvíræð.
Hinn upprisni Kristur er ekki aðeins Kiástur
valds og konungsdýrðar. Hjá honum er einnig
finna drætti kærleika, auðmýktar og nálægð-
ar. I persónu hans sameinast mikilleiki kon-
ungsins og mýkt lambsins.
Kristur Bertels
Thorvaldsens
Þóra: Um 1820 var Bertel Thorvaldsen
fenginn til þess að gera Kristsmynd úr marm-
ara fyrir Frúarkirkju í Kaupmannahöfn. Hann
stóð þá á hátindi frægðar sinnar, hafði gert
garðinn frægan í Róm, einkum fyrir verk sín
úr grísku og rómversku goðafræðinni. Bertel
Thorvaldsen er einn hinna stóru meistara
nýklassíska stílsins, sem varð ríkjandi stefna
í Evrópu á ofanverðri 18. öld, sem andsvar
við óhófi rokokóstílsins. Fylgismenn stefnunn-
ar tóku sér til fyrirmyndar hina yfirveguðu
og formfáguðu list Forn-Grikkja. Fornleifa-
rannsóknir á Italíu um miðja öldina kyntu
undir þennan áhuga og stflþróun. Þegar Thor-
valdsen kom ungur til Rómar um aldamótin
1800 fékk hann fyrst vinnu við að gera við
grískar og rómverskar styttur sem fundist
höfðu í fomum rústum.
Til er frásaga af því þegar Thorvaldsen var
að vinna þessa Kristsmynd. — Vinum hans
þótti hann tæplega nógu trúaður til þess að
fást við slíkt verkefni. En Thorv’aldsen átti
svar við því: „Eg trúi ekki heldur á grísku
guðina, en þar þykir mönnum mér hafa tekist
vel upp.“
Hann er sagður hafa verið lengi að að glíma
við þetta verkefni. „Einfaldleikinn verður að
ráða,“ á hann að hafa sagt við vin sinn, „...
því Kristur er hafinn yfir árþúsundin". Svo
staðnæmdist Thoi'valdsen fyrir framan þenn-
an vin sinn, lyfti örmunum hægt, opnaði faðm-
inn og spurði: „Getur hreyfing verið einfald-
ari en þessi, og felur hún ekki í sér kærleika
hans, og umhyggju fyrir mönnunum; þannig
finnst mér Kristur vera.“
Þessi Kristur Thorvaldsens hafði gríðarleg
áhrif á Krists-ímynd alls almennings víða um
lönd, og sjá má svip hans í verkum margra
seinni tíma listamanna. Eins hafa verið gerðar
óteljandi afsteypur af verkinu í öllum hugsan-
legum stærðum, bæði til heimabrúks og á
opinberum stöðum. Hér sjáum við afsteypu
úr eir sem hefur verið komið fyrir við Foss-
vogskirkju.
Hjalti: Hver er Kristur Thorvaldsens, þessi
fagri og hátignarlegi Kristur?
Altaristaíla Ásgríms Jónssonar. Ljósmynd Jón Ögmundur Þormóðsson.
Kristur Bertels Thon'aldsens. Ljósmynd Jón Ögmundur Þormóðsson.
er-skorið að hætti herkonunga. Ósnortinn af
kvöl og niðurlægingu krossdauðans beinir
hann sjónum fram á við, óhræddur að horfast
í augu við háa sem lága. Hér er sá Kristur,
sem ríkir yfir himni og jörðu. Krossinn er
hástóll hans.
Hér er hinn sigrandi Kristur á ferð. Hinn
sterki Kristur, Kristur, sem á allt vald á himni
og jörðu. Þetta er Hvíti-Kristur. Sá Kristur,
sem víkingar og bændahöfðingjar gátu veitt
viðtöku með sæmd á fyrstu öldum kristni á
Norðurlöndum. Þetta er sá Kristur, sem sam-
einaði almætti Föðurins og hlýðni Sonarins.
Um hann orti skáldið og goðorðsmaðurinn
Kolbeinn Tumason sálminn „Heyr, himna
smiður, ..."
Með vissum hætti endurómar hin róm-
verska róða úr Ufaskirkju mikilvægan þátt í
sérstæðri túlkun Jóhannesar-guðspjalls á
krossdauða Krists. Höfundur þess skynjar
dauða Krists og upprisu, atburði fostudagsins
langa og páskadags, krossinn og hina tómu
gröf sem órofa heild. Krossfestingin er því
hluti af sigrinum^ dauðinn og upprisan eitt
og hið sama. Um þetta segir guðspjallamaður-
inn:
„Nú gengur dómur yfir þennan heim. Nú
skal höfðingja þessa heims út kastað. Og þeg-
ar ég verð upp hafinn frá jörðu, mun ég draga
alla til mín.“ (Jóh. 12:31-32.)
Húsavíkurkristur
Þóra: Gömul Kristsmynd sem eitt sinn var
í Húsavíkurkirkju, talin frá 14. öld. Myndin
er með skýrum gotneskum einkennum.
Gotneski stíllinn verður ríkjandi í evrópskri
byggingar- og myndlist frá miðri 12. öld og
fram til loka 15. aldar, og helst í hendur við
framfarir í byggingartækni. Oddbogastíllinn
hefur hann verið nefndur, enda einkennast
byggingai- þessa tíma af oddbogum og rifhvelf-
ingum, bornum uppi af grönnum súlnaknipp-
um. Dæmi um frægar byggingar eru Notre
Dame-kirkjan í París, o.fl. kirkjur í Frakk-
landi og víðar. I myndlistinni er talað um
gotnesku sveigjuna, þ.e. s-laga líkamsstell-
ingu, og mikil áhersla er lögð á þjáningu
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 20. DESEMBER 1993 5