Lesbók Morgunblaðsins - 20.12.1993, Side 7

Kristur séra Hjalta
Altaristaflan í Dómkirkjunni
Altaristafla Þórarins B. Þorlákssonar
Altaristafla Nínu Tryggvadóttur í Skálholti
og hraða á suðrænum öngstrætum um nótt.
Kona á ferð með barn í fangi. Hugurinn reik-
ar til Maríu með barnið á flóttanum til Egypa-
lands með barnið, — eða þrýstir hún því að
hjarta sér eftir að hafa hlýtt á dularfullar
framtíðarsýnir öldunga og spákvenna í must-
erinu í Jerúsalem? Hver er þessi drengur, sem
hún hefur borið undir belti og fætt í þennan
heim? Hvaða stórmerki varða framtíð hans?
Til hinnar hliðarinnar óþekktir menn á
hijóðskrafi. Hugurinn reikar til Emmaus-far-
anna, áður en augu þeirra lukust upp. (Lk
24:13-35.) Hugurinn hvarflar enn lengra, til
þeirrar óvissu og vonbrigða í kjölfar krossfest-
ingarinnar, sem sagan af lærisveinum Jóns í
Brauðhúsum endurspeglar í samnefndu verki
eftir Halldór Laxness. Pau vonbrigði eru þó
framandi fyrir þeim, sem játa trú og von uppri-
sunnar.
Með nokkrum hætti kalla myndfletir vængj-
anna fram andstæður við boðskap og hughrif
miðflatarins. I altaristöflunni er teflt fram
spennu og óvissu andspænis þeim friði, sem
nálægð Krists veitir.
Altaristafla Nínu
Tryggvadóttur
Þóra: Nína Tryggvadóttir vann ekki mikið
fyrir kirkjur, en verk hennar, sem hún gerði
fyrir Skálholtsdómkirkju, skipar henni í röð
helstu listamanna þjóðarinnar í trúarlegum
efnum. Þessi stóra Kristsmynd, sem gerð er
úr mörgþúsund steinfellubrotum í öllum regn-
bogans litum, mest þó í bláum, birtist kirkju-
gestum á kórvegg, eins og draumsýn eða opin-
berun.
Mynd Nínu, sem hún gerði á sjöunda ára-
tugnum, er einstæð í sinni röð í fleiri en einu
tilliti, því myndlistarmenn hér á landi á þess-
um tíma unnu lítið sem ekkert fyrir kirkjurn-
ar. Skýringu á því má efalaust finna, þó ekki
verði farið út í þá sálma hér. Athyglisvert er
þó, að Nína, og Gerður Helgadóttir, samtíma-
listakona hennar, sem mikið fékkst við að
skreyta kirkjur hér, einkum með steindum
glei-myndum, — báðar þessar listakonur lifðu
og störfuðu lengst af erlendis, og hrærðust í
öðrum menningarheimi á'tímum kalda stríðs-
ins en við hér heima. Og Baltasar, sem tals-
vert hefur málað fyrir kirkjur hér síðustu
áratugina, er fæddur og uppalinn í útlöndum.
Hjalti: Hver er sá Kristur, sem rýfur harð-
an vegg dómkirkjunnar í Skálholti?
Ef til vill er þetta hinn upprisni Kristur.
Sá Kristur, sem kom til fundar við lærisveina
sína bak við læstar dyr og byrgða glugga, er
þeir komu saman og syrgðu meistara sinn
krossfestan, dáinn og grafinn.
Ef til vill er þetta þó allt annar Kristur,
Kristur dulhyggjunnar. Hinn andlegi og eilífi.
Sá' sem efni, líkami, hugur og hugmynd fá
ekki rúmað. Sá Kristur, sem er óháður stað
og stundu. Sá, sem er alltaf og alls staðar,
hinn guðlegi Kristur.
Hann rýfur vegginn með opnum faðmi.
Ljós, loft, andvari, vatnaniður, fuglasöngur,
angan íslenski’ar moldar fylgir í fótspor hans
gegnum múrinn. Þetta er sá Kristur, sem lifir
í öllu lífi, andar í öllu, sem anda dregur, býr
innst í náttúrunni, náttúru landsins og náttúru
okkar, sá Kristur, sem gefið hefur okkur hlut-
deild í sonardómi sínum og rétti Guðs barna.
Þetta er sá Kristur, sem gefúr okkur nýjan
anda og nýtt hjarta, biður í bænum okkar,
leggur okkur jútningu og lofsöng á tungu. Sá
Kristur, sem gerir okkur mennsk frammi fyr-
ir Guði og í samfélagi við aðra menn.
Altaristafla Kjarvals
Þóra: Jóhannes Kjarval málaði nokkrar
altaristöflur, en þær hlutu ekki allar náð fyr-
ir augum kirkjunnar manna, og höfnuðu því
sumar í einkasöfnum vina hans. Þekkt hefur
þó orðið altaristaflan sem hann málaði fyrir
kirkjuna í Borgarfirði eystra, á æskuslóðum
hans. Onnur tafla eftir Kjarval er ekki eins
þekkt, það er tafla sem hann málaði fyrir kirkj-
una á Innra-Hólmi.
Hér er krossinn á Golgata auður. Kannske
er þessi Golgata hér á landi, fjöllin í baksýn
og hraunhæðin gefa það til kynna.
Því verður ekki haldið fram hér að þessi
mynd Kjarvals hafi haft þau áhrif, að Krists-
myndir hurfu úr íslenskum kirkjum í marga
áratugi. Svo þekkt varð þessi altaristafla aldr-
ei. Það hafa vísast fremur verið áhrif frá arki-
tektum, og einhvem óskilgreindri tísku. Þeir
myndlistarmenn sem einkum hafa unnið fyrir
kirkjurnar á síðastu árum hafa kosið tákn-
myndir fremur en eiginlegar Kristsmyndii’.
Þar ber að nefna Benedikt Gunnarsson, og
þó einkum Leif Breiðfjörð. En skyldi þetta
vera að breytast?
Hjalti: Hver ert þú, Jesús frá Nazaret?
Hvemig ert þú? Hveijir eru andlitsdrættir
þínir, persónulegt útlit og einstaklingsein-
kenni? Hvemig er hægt að túlka ólík og um
margt andstæð hlutverk þín í mynd? Hvernig
getur hið tímanlega rúmað hið eilífa? Hvernig
getur það einstaka rúmað hið algilda? Hvem-
ig getur hið holdlega opinberað það, sem er
andlegt?
Fær engin snilld tjáð leyndardóm þinn?
Ert þú hulinn, óþekktur og óþekkjanlegur,
dulinn í mikilleik þínum handan reynslu og
tjáningar? Er það þess vegna, sem kross þinn
birtist hér auður, grár og líflaus, máður af
veðri og vindum á hraunbungu gróinni lamba-
grasi og fjalldrapa við grastó og fjall, sem rís
í fjarska? Yfir öllu grúfir grár himinn, sem
dylur marga leyndardóma en afhjúpar engin
svör.
En þó við sjáum þig ekki í raunsannri
mynd, þá finnum við, að þú ert nálægur, ert
á Islandi — í náttúra landsins og lífi okkar,
sem játumst þér.
Altaristafla Steinunnar
Þóra: I nýlegri samkeppni um altaristöflu
fyrir Kópavogskirkju hlaut tillaga Steinunnar
Þórarinsdóttur náð fyiir augum dómnefndar.
Steinunn er reykvískur myndhöggvari, 38
ára gömul. Fótaþvottur Krists í lok heilagrar
kvöldmáltíðar skyldi myndefnið vera. Tekið
úr 13. kafla Jóhannesarguðspjalls.
Steinunn hefur unnið þétta verk úr grjóti
utan af holtinu, og gleri. Steinunn segir sjálf:
„Það sem fyrst og fremst einkennir 13. kafla
Jóhannesarguðspjalls í mínum huga er sú ást
og sú auðmýkt sem Kristur sýnir lærisveinum
sínum og þar með öllum mönnum. Hann kenn-
ir okkur að guðdómurinn felist í auðmýkt-
inni, að þjóna og elska. Á myndrænan hátt
birtist hann okkur í hlutverki þjónsins og
sýnir okkur þannig á skýran hátt að allir em
jafnfr frammi fyrir Guði. Hann kennir okkur
að þannig eigum við að breyta: „Því ég hef
gefið yður eftirdæmi, til þess að þér breytið
eins og ég breytti við yður.“
Hjalti: Það er gott að ljúka hugleiðingum
um Krist og Krists-myndir frammi fyrir mynd
úr eigin samtíð.
Hér glímir listamaður við eina sérstæðustu
frásögu allra guðspjallanna. Frásöguna af
fótaþvottinum í 13. kapítula Jóhannesarguð-
spjalls.
Hann, sem sérhver tunga mun tign og lof-
syngja, lagði af sér yfirhöfn sína, girti sig
líndúk og hellti vatni í mundlaug. Hann, sem
var meistari og Herra gerðist þjónn og þræll.
Hann, sem var hafinn upp í mætti og dýrð,
gekk sjálfur inn í kjör þess, sem lægstur var.
Ef til vill er fótaþvotturinn eðlilegt fram-
hald af fæðingu í fjái'húsi og óhjákvæmileg
upphaf að kvalarfúllum dauða á krossi. Fóta-
þvotturinn rúmar að minnsta kosti allt líf
Ki-ists, alla þá fórnandi elsku og þjónandi
kærleika, sem þar brýst fram.
Efniviður myndarinnar býr með vissum
hætti yfir sömu andstæðum og myndefnið
sjálft. I myndinni er steini og gleri teflt hvom
gegn öðra. Glerið er tært, það streymir eins
og vatn. Það er brothætt en jafnframt skarpt
og beitt. Á myndinni ber það sigurorð af stein-
inum og tekur á sig mynd Krists: Orðs, sem
varð hold — Guðs, sem varð maður og fædd-
ist af konu. Ef til vill fær ekkert efni tjáð
þessan veraleik betur en glerið: Það er áþreif-
anlegt og fast en jafnframt gagnsætt og hug-
lægt, eins og Orð, sem varð hold.
Þóra Kristjánsdóttir er listfræðingur og starfar í Þjóð-
minjasafni, Hjalti Hugason er dósent í kirkjusögu í
guðfræðideild Háskóla íslands.
G
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 20. DESEMBER 1993 7