Lesbók Morgunblaðsins - 20.12.1993, Blaðsíða 25

„Dauði Marats“, 1907. Hér er Munch enn að túlka samband sitt við konur; það
er málarinn, en ekki hinn franski Marat, sem búið er að drepa. í myndinni kemur
fram sú stílbreyting sem varð hjá Munch um þetta leyti.
„Dauðastríð“, steinþrykk og túss, 1896 - ein af fjölmörgum endurminningum
Munchs um návist dauðans á æskuheimilinu.
ná fram sérstökum áhrifum. Hann málar
þykkt og rispar og skefur síðan í litinn, eða
sker í hann með eggjárni. Svo er um eina
útgáfu þessa málverks í National Gallery
í London og þannig er einnig frumgerðin,
sem er í eigu Nasjonalgaileriet í Osló. Sjálf-
ur skrifaði Munch svofellda athugasemd:
,Jtugu hennar urðu rauð. Þetta, að nú
var ljóst að dauðinn kæmi brátt, var óskilj-
anlegt. Presturinn kom - í sinni svörtu
hempu- og með sinn hvíta kraga. Skyldi
hún þá virkilega deyja. - Síðasta hálftímann
létti henni, verkirnir hurfu. Hún reyndi að
rísa upp - benti á stól við hliðina. - Eg vil
gjarnan sitja, hvíslaði hún. - Hve einkenni-
lega henni leið - eins og hún liti gegnum
slör - hendur og fætur blýþung - hve
þreytt. “
Fyrir réttum 100 árum, þá þrítugur, rifj-
aði Munch upp dauða móður sinnar í átak-
anlegri mynd, þrunginni dapurlegri
stemmningu. Sex eða sjö persónur eru þar;
allar eins og hver í sínum heimi, en heildin
er einfaldleikinn sjálfur. Allt fólkið er
svartklætt, gólfið rautt, en bakveggurinn
gi’ænn. Munch fór snemma að beita þessum
andstæðulitum til aukinnar áherzlu. Æsku-
minningarnar eru ekki beint rósrauðar,
enda skrifaði hann svo: „Tæringin, geðveik-
in og dauðinn voru hinir svörtu englar, sem
stóðu vakt við vöggu mína og hafa síðan
fylgt mér gegnum Iífíð.“
í Ijósi þess hve mikill þroski er snemma
á ferðinni í myndlist Munchs, er athyglis-
vert að um formlega myndlistarmenntun
er naumast að ræða. Fóstran Karen Bjöl-
stad skildi á undan öðrum hvað í honum
bjó og fékk því framgengt að Edvard hætti
í Tækniskólanum; - þangað hafði faðir hans
sent hann með það fyrir augum að hann
yrði arkitekt - og þess í stað innritaðist
hann í teikniskóla, sem myndhöggvari rak.
„Ákvörðun mín er nú að verða málari“,
skrifar hann í dagbók sína. Litlu síðar kem-
ur þar fram að hann er að grúska í mynd-
listarsögu á eigin spýtur. En hann innritast
aldrei í málaraskóla nema vetm'inn 1889,
þá skóla Leon Bonnats í París. Þar var
hann talinn góður teiknari, en leiðir hans
og lærimeistarans skildu í styttingi þegar
Munch fór að mála og var ekkert að sveigja
frá þeirri aðferð sem hann hafði fundið.
Arne Eggum segir í nýlegri bók um
Munch, að einmitt á þessum tíma hafi ver-
ið viðurkennt að menn gætu orðið fullgildir
með því að byggja á nátúrustúdíu, en aka-
demískt nám var lúxus sem Munch hefði
ekki getað ráðið við, segir Eggum.
Að þessu samanlögðu verður að telja
Munch að mestu leyti sjálfmenntaðan í list
sinni. Aðeins 19 ára gamall er hann búinn
að taka á leigu vinnustofu í nánd við Stór-
þingshúsið. Svo vel vill til, að við hliðina á
honum er Skagamálarinn Christian Krogh
með vinnustofu. Hann er er auk þess „emb-
ættismannssonur, júristi og skríbent“. Hjá
Krogh fær hinn ungi Muneh „korriger-
ingu“,- leiðréttingu um þriggja mánaða
skeið, en xóldi þó ekki teíja sig nemanda
Kroghs. Nefndi frekar málarann Hey-
erdahl, sem mér er alls ókunnur.
I ævisögu Arne Eggum kemur fram, að
Munch fannst evrópísk myndlist í hnignun.
Listamenn væru að dútla við einhver viður-
kennd yfirstéttarmyndefni og máluðu
„snotrar myndir til þess að hengja á stofu-
veggi“, eða „álnarlöng jólakort á listbasar-
ana“ eins og hann nefndi stóru sýningarnar.
Eggum nefnir einnig, að Munch fannst
hann vera hlekkur í keðju brautryðjenda;
í sömu sportum og Michelangelo, Griinew-
ald, Rembrandt, Manet, van Gogh og
Gauguin. Sérstaklega fannst honum Gaugu-
in hafa haft þýðingu fyrir sig persónulega.
Hann vildi kalla sig rómantíker og Arne
Eggum segir: „Munch vai' rómantískur í
þeim skilningi að í list sinni leitaðist hann
við að ná utanum hlutverk mannsins í heim-
inum.“ Og það var snemma nokkuð ljóst
hver áherzlan yrði. í einskonar stefnuyfir-
lýsingu, upphaflega frá 1889, segir Munch
svo:
„Það er ekki til neins að mála stofur að
innan, eða fólk að lesa og konur að prjóna;
heldur lifandi fólk, sem andar og fínnur
til, sem þjáist og elskar.“
VI
Togstreytan verður mótandi afl í lífi og
list Munchs. Bæði sú togstreyta sem birtist
,J\fadonna“, 1895-1902, ein af mörgum
grafíkmyndum Munchs, sem hánn vann
eftir samnefndu málverki frá 1894.
„Lífsdansinn“, 1899-1900.
1»
Karen Bjölstad kKnur þannig við sögu,
að hún tekur við húsmóðurhlutverki þegar
Edvard, þá 5 ára, missti móður sína. Það
var fyrsti skellurinn, en níu árum síðar kom
dauðinn aftur í vitjun á heimili Munchs
læknis. Sophie, einu ári eldri en Edvard,
dó þá eftir langa baráttu við tæringuna.
Ótímabær dauðsföll þeirra sem stóðu
drengnum næst höfðu gífurleg áhrif á hann.
Aftur og aftur rifjar hann upp þessa þrúg-
andi minningu.
í einni þessara mynda sem heitir „Dána
móðirin og barnið“, liggur móðirin á líkbör-
um, en barnið snýr sér frá, skelfingu lost-
ið. En umfram allt varð dauðastríð Sophie
honum áleitið myndefni. Hann rifjar það
upp í mörgum myndum, allt að áratugi síð-
ar. Við sjáum að Sophie hefur verið dúðuð
og sett í stól við opinn glugga; andblær
vorsins leikur um hana. En það dugar ekki.
í nokkrum áhrifamestu myndum sínum,
sem hann nefndi „Veika systirin“ er fölvi
dauðans á andliti hennar á koddanum, en
Karen fi-ænka situr við rúmstokkinn - og
með því hvemig hún situr getur Munch
miðlað kvöl og sorg.
Venjulega málaði hann með þunnri áferð;
miklu þynnra en hin akademíska aðferð
gerði ráð fyrir. En í myndinni um veiku
systurina gerii' hann undantekningu til að
i
]
1
I
j
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 20. DESEMBER 1993 25