Lesbók Morgunblaðsins - 20.12.1993, Síða 30

John Cage við upptökur á Emty Words.
Minningarbrot
Um John Cage
Ekki man ég hvenær ég heyrði fyrst músík eftir
John Cage, en það kann að hafa verið í Darm-
stadt árið 1960, á sumarnámskeiðunum góðu,
þar sem nýjungarmenn í tónlist hittust á sumr-
in. En það var í Köln um haustið, sem ég sá
Cage í fyrsta sinn.
Cage gerði mikla lukku
hér. Hann las upp Emty
Words, samsuðu sína úr
Thoreau. Hann vann líka
mikið með nemum úr
Tónlistarskólanum og
Hamrahlíðarkómum. Eins
og áður höfðu
tónlistarmenn lítinn áhuga
á Cage. Kannski höfðu
þeir áhuga, en þeir vom
fullir tortryggni í hans
garð, tortryggni sem átti
upptök sín í óöryggi þeirra
sjálfra og
minnimáttarkennd.
Eftir ATLA HEIMI
SVEINSSON
Hann hélt tónleika ásamt David Tudor,
einhverjum fínasta píanista, sem ég hef
nokkru sinni heyrt. Allt varð honum að dýrð-
legri músík. Og þegar hann spilaði upp úr
sér spratt fram betri músík og merkilegri,
en þegar tónskáldin settu sig í hátíðarstell-
ingar með blöð, blýanta og kannski reiknings-
stokk. (Þetta var áður en vasatölvur voru
fundnar uppj)
Þeir héldu tónleika í hátíðarsal mennta-
skóla nokkurs í borginni. Við Manfred fórum
saman eins og svo oft og mig minnir að
Marlies hafí verið með okkur. Hún er nú
látin, var söngkona með óvanalega tjáningar-
ríka rödd — blind.
Cage seldi aðgöngumiða sjálfur og vönduð
efnisskrá fylgdi með. Hann var í gráum ga-
berdínfótum og burstasklipptur. Ekta
stælgæi, týpískur Ameríkani. Ég gleymi
seint þessum fallegu dökku, leiftrandi augum
og glettnisfullu brosinu. Ég heiilaðist strax
af honum og hugsaði með mér: „Þessi maður
er frjáls, kannski eini maðurinn, sem ég hef
hitt, sem er frjáls." Og hvemig var hann
frjáls? Hvemig var hann öðruvísi en aðrir
menn? Ég veit það ekki. Ætíð síðan hef ég
leitað svars, en ekki fundið.
Hann var óháður og óbundinn öllu því sem
við köllum umhverfi. Þannig var hann frjáls.
Fyrir utan, og ofan, stað og tima. Hann kom
til dyranna eins og hann var klæddur. Það
var sama hvort hann var í gabertínfótum,
kjól og hvítu, skósíðum baðmullarserk eða
bláum gallabuxum og tilheyrandi jakka. Föt-
in sköpuðu hann ekki — hann skapaði þau.
Hann „gekk“ alls staðar, hvort sem var hjá
eskimóum í klakakofum eða í lúgamum hjá
íslenskum togaragörpum á Halanum eða
frumbyggjum Astralíu eða ofmettaðri og of-
menntaðri menningar- og peningastétt Evr-
ópu. Þessari merkilegu forréttindayfirstétt
listunnenda meginlandsins.
Cage var eins við alla, glaðlegur og elsku-
legur. En milli hans og annarra manna var
i rauninni stórt bil. Hann var einhvers konar
spekingur með barnshjarta en skálkur í bland
eða smásyndugur búddamunkur. Kannski er
sá einn frjáls, sem þannig er. Ég veit það
ekki. Þetta er nær ómögulegt að útskýra. '
Ég man ekki nákvæmlega efnisskrána.
En Cage og Tudor spiluðu Winter Music;
einmana hljóma á stangli, einhvers staðar á
reiki í eilífðinni, eiginlega alveg samheng-
islausir, ef samhenigsleysi er til. Kannski era
allir hlutir í tilveranni skildir öllum öðram.
Svo kom Water Music og Cage hellti vatni
á sviðið og það var mikið skarkað inni í flygl-
inum og þangað skriðu flytjendur og fram-
kölluðu hin undarlegustu hljóð; og ég held
að undirleikurinn hafi verið nokkur útvarps-
tæki, sem öll vora stillt á mismunandi stöðv-
ar. Þetta var fyrir daga transistorsins.
Einnig var flutt Music Walk, sem í túlkun
þeirra var smellin uppákoma eða happening
— einhvers staðar á milli kabaretts, þjóðfé-
lagsádeilu og Marx-bræðra. Á sviðinu var
gluggi og kom Cage hoppandi inn um hann
á réttu augnabliki og þetta var einhvem
veginn drepfyndið.
Menn sátu agndofa undir þessu öllu. Og á
eftir, á næstu krá, upphófst mikil og fjörag
umræða um tónleikana; sýndist sitt hverjum.
Framúrstefna í Evrópu var á þessum áram
mjög alvarleg. Menn lögðu mikla áherslu á
að vera teknir alvarlega. Þetta áttu Stock-
hausen, Boulez og Nono eitt sameiginlegt.
Listin átti víst að batna við öll þessi alvarleg-
heit. Og menn skrifuðu sprenglærðar ritgerð-
ir, torlesnar, um vanda samtímatónlistar, og
gera raunar enn. Menn fóru sko ekki með
dár og spé, allra síst þýskir músikdoktorar
og doktorsefni. Tónlistararfur Þýskalands
Mesostic
í minningu
Johns Cages
hlJóð
sem kOma og fara
öldurHafsins
á eNdalausu reiki
varCardridge music
(hvAð er nú það?) leikin?
elskuleGur vinur
sEm
lifEndur
maRgir kveðja
við ÖLl
semÁfram
þokumsT í
elnhverjar áttir
komaNdi
of seiNt til náttstaðar
Uóðanna
sem lifaOfar
næturHimni
eiNnig
conCerto for
piAno and orchestra
(man éG hann
lEikinn í
köLn?)
ferðln
heFst
eftlr að
lúðRar þagna
Atli Heimir
er ekkert grín, fremur en bókmenntahefð
Islendinga.
Menn höfðu ýmislegt við John Cage að
athuga. Einkum bauð sérfræðingum í grun
að hann væri að spila með okkur, hæðast
að menningunni og hefðinni og það þótti
ekki nógu gott. Það þótti heldur ekki nógu
gott að skríða inni í flygilinn og láta þar öll-
um illum látum. Þetta kæmi óorði á hina
nýju tónlist, sögðu menn. John Cage væri
trúður og einhvern veginn þótti það verri
iðja en flest annað. Einhvern veginn svona
töluðu virtir sérfræðingar og spakvitringar.
Aðrir, einkum þeir, sem fengust við eitt-
hvað, er þeir kölluðu listblending eða int-
ermedia, reyndu að bera í bætifláka fyrir
John Cage. Allavega var umræðan fjörag
eins og oft í Mið-Evrópu þegar listin og
menningin er til umræðu. Ólíkt því sem ger-
ist á Islandi. Hér er umræðan um listina
steingeld og óvitsmunaleg. Öllu er ruglað
saman. Pólitískri samtryggingu, fjölskyldu-
og skólafélagatengslum og nú seinast kyn-
greiningu.
Mörg ár liðu þar til ég hitti Cage í næsta
sinn. Það var í Varsjá á Hausthátíðinni þar.
Eitthvað var verið að spila eftir mig á því
mikla festívali. Cage var þar með ballett-
flokki Merce Cunningham, sem var lífsfóru-
nautur hans. Robert Rauschenberg, popp-
listamaðurinn mikli, gerði búninga og leiktj-
öld: silfurlitaða sementspoka, sem svifu í loft-
inu út um allan salinn, fylltir léttum loftteg-
undum. Menn óttuðust að pokarnir myndu
springa og allt leikhúsið kafna í eitri og óþef.
Það var dansað eftir verki Cages, útleggingu
hans á tónlist Eric Saties, sem Cage kallaði
ódýra eftirlíkingu — Cheap imitations. Þetta
stykki hefur Paul Zukofsky leikið snilldar-
lega á fiðlu í útsetningu Cages. En John
Cage sat við flygilinn og spilaði með einum
putta, eða allt að því, endalausa laglínu, í
fáum tónum, á efra tónsviði píanósins. Allt
mjög hægt, nóta fyrir nótu, og þannig sni-
glaðist verkið áfram.
Enn hneyksluðust menn á Cage. Hvers
vegna gat hann ekki gert eins og aðrir?
Skriðið inn í flygilinn og framkallað furðu-
hljóð. Sú athöfn hafði með áranum öðlast
djúpa merkingu og var nú heimspeki í verki.
Svo þurfti maðurinn að taka upp á því að
spOa eins og kunnáttulaus smákrakki. Var
hann kannski að gera gys að okkur, Evrópu-
hefðinni, jafnvel gömlu meisturunum? Og af
hverju klæddist hann skósíðum serk og gekk
á postulaskóm? Var hann kominn með stór-
mennskubrjálæði? Enn héldu spakvitrir lær-
dómsmenn og heimsfrægir músikkantar því
fram, að John Cage væri ekki hægt að taka
alvarlega. Og enn reyndi uppákomu- og sjón-
háttarliðið að verja hann — jafnvel einstaka
heimspekinemi.
Ég veit sá tími kemur að framúrstefnu-
gengið mun sleikja vísifingur og spila með