Morgunblaðið - 28.01.2001, Blaðsíða 36

SKOÐUN
36 SUNNUDAGUR 28. JANÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
ÉG var stödd í Bret-
landi fyrir nokkrum ár-
um þegar þar var verið
að birta opinberlega, í
fyrsta sinn, upplýsingar
um niðurstöður úr sam-
ræmdum prófum 9 og
12 ára barna í ensku og
stærðfræði. Fyrst var
því slegið upp í fjölmiðl-
um hvaða skólar voru
með hæstu, og lægstu,
meðaleinkunn. En í
framhaldinu fór í gang
viðamikil umræða um
skólamál þar sem reynt
var að grafast fyrir um
það hvað réði úrslitum
um niðurstöður ein-
stakra skóla, hvort þeir skólar sem
væru með hæstu meðaleinkunnir
ættu eitthvað sameiginlegt og þá
hvað, og einnig hvort eitthvað ein-
kenndi þá skóla sem sýndu lökustu
meðaleinkunnir. Ekki aðeins dag-
blöðin tóku þátt í þessari umfjöllun
heldur var fjallað ítarlega um þessi
mál í fréttum og fréttatengdum þátt-
um sjónvarps, dag eftir dag, þar sem
rætt var við menntamálayfirvöld;
ráðherra, skólastjóra, kennara,
námsráðgjafa og ýmsa aðra sérfræð-
inga sem kunnu skil á rannsóknum og
kenningum. Auk þess var auðvitað
rætt við foreldra. Reynt var að upp-
lýsa hverjar kynnu að vera ástæður
þess að gengi nemenda var svo mis-
munandi eftir skólum og skólahverf-
um. Það var augljóst að skólamál
voru alvörumál sem fengu alvörusess
í opinberri umræðu. Og niðurstaðan
af umræðunni var nokkurn veginn á
þá leið að þeir skólar sem sýndu
hæstu meðaleinkunn ættu það sam-
eiginlegt að vera í félagslega stöðugu
umhverfi og að foreldrar voru virkir
þátttakendur í skólastarfinu. Mér
verður hugsað til þessarar umfjöllun-
ar hvert sinn sem hér eru birtar sam-
bærilegar upplýsingar og mig undrar
jafnan að ekki skuli vera meiri áhugi
hér á að grafast fyrir um orsakir þess
að munur á meðaleinkunnum milli
skóla, jafnvel í sama sveitarfélagi,
getur verið svo mikill sem raun ber
vitni.
Nú nýlega voru opinberaðar nið-
urstöður samræmdra prófa í íslensku
og stærðfræði í 4. og 7. bekk. Því var
að venju slegið upp hvaða skóli var
með hæstu meðaleinkunn og síðan
rakið hvernig einstaka landshlutar og
skólar stóðu í þeim samanburði. Það
var fréttin. Eina tilraunin til umfjöll-
unar var í Morgunblaðinu sem reyndi
að fylgja þessum upplýsingum eftir
með umfjöllun, m.a. í leiðara, og er
það vel. Stundum, í
kjölfar birtingar á nið-
urstöðum prófanna,
hefur spunnist tæknileg
umræða um gerð
þeirra, einkum ef talið
er að mistök hafi átt sér
stað við samningu eða
fyrirlögn. En lítil opin-
ber umræða um aðra
þætti er líklega átakan-
legur vitnisburður um
það hve umræðan er al-
mennt grunn um þenn-
an þó stóra þátt í lífi
einstaklinga og fjöl-
skyldna, og á fjárlögum
sveitarfélaga og ríkis.
Er öll sagan sögð?
Þegar birtar eru tölur yfir gengi
nemenda í skólum landsins í sam-
ræmdum prófum og tekið saman
hvaða skólar eru með hæstu eða
lægstu meðaleinkunnir þarf auðvitað
að ganga lengra; umfjöllunin þarf að
vera ágengari ef draga á einhverja
lærdóma af niðurstöðunum. Er eitt-
hvað sameiginlegt með þeim skólum
hér á Íslandi sem skila hæstu með-
aleinkunnum? Er hægt að draga af því
einhvern lærdóm um skólastarf al-
mennt? Segja meðaleinkunnir á sam-
ræmdum prófum alla söguna um gæði
skólastarfsins? Eða vísa niðurstöðurn-
ar e.t.v. á eitthvað allt annað en skóla-
starfið? Hvað með félagslegan bak-
grunn nemenda? Hvað með þátt
foreldra? Er munur eftir gerð sveit-
arfélaga? Og svo má lengi telja, og
spyrja. Svörin gætu varpað ljósi á ým-
islegt af því sem þeir sem ábyrgir kall-
ast velta vöngum yfir þegar saman-
burðurinn hefst að aflokinni birtingu
einkunnanna. Birting meðaleinkunna
skólanna hefur einkum verið talin hafa
það sér til ágætis að:
1. Foreldrar geti séð hvernig barnið
og skólinn þess standa í samanburði
við aðra á þessu þrönga sviði. Gallinn
er bara sá að þessi „samkeppni“ á milli
skóla er fullkomlega gagnslaus því for-
eldrar flytja börnin ekki svo glatt úr
einum skóla í annan, nema þá að flytja
búferlum. Það er semsagt ekki sam-
keppnisgrundvöllur.
2. Sveitarstjórnarmenn geti séð
stöðu skólans. Vandinn er þó áfram sá
að um þröngt mat á skólastarfinu er að
ræða og ekki hlaupið að því að fá upp-
lýsingar um það á hverju skuli taka til
bóta. Mörg sveitarfélög hafa á undan-
förnum árum eytt miklum peningum í
það að bæta skólastarfið án þess að
þess sjáist staður í niðurstöðum sam-
ræmdra prófa. Og hvað þá?
3. Kennarar og skóli fái aðhald. Já,
heldur betur, ekki síst þar sem allt
starf skólans, og starfslið, á það á
hættu að verða dæmt út frá niðurstöð-
um í þessum tveimur greinum. Og
þessi próf setja sannarlega orðið svip
sinn á skólastarfið sem aðrar greinar
og skólastarfið almennt má líða fyrir. Í
dag sýnist mér samanburður meðal-
einkunna skólanna á samræmdum
prófum fyrst og fremst vera ófrjór
streituvaldur.
Samræmd próf
í ósamræmdu umhverfi
Í þeirri umfjöllun sem Morgunblað-
ið hefur reynt að þoka áfram í kjölfar
nýjustu birtingar á meðaltali skólanna
á samræmdum prófum hefur áherslan
á ábyrgð skólanna og þess starfs sem
þar fer fram verið áberandi. Fram
kemur sá skilningur að í meintum
gæðum þess sé helst að leita skýringa
á mismunandi gengi barnanna, og þá
skólanna. Og er þá hinn íslenski veru-
leiki svo einfaldur að það dugi til skýr-
inga? Eða er orsakasamhengið flókn-
ara hér á Íslandi, rétt eins og fundið
hefur verið út annars staðar þar sem
skýringanna hefur verið leitað af al-
vöru? Fyrir tveimur árum var gefin út
BA-ritgerð þeirra Elsu Reimarsdóttur
og Hildar Svavarsdóttur um sam-
ræmd próf: Hvaða þættir í skóla og
umhverfi skipta máli? Til skoðunar
voru þættir sem lúta að innra starfi
skóla og námsstuðningi við nemendur
í 10. bekk í tuttugu skólum í Reykja-
vík. Að auki voru ýmsir bakgrunns-
þættir íbúa skólahverfanna bornir
saman, s.s. menntun, starfsstétt og
vinnutími foreldra, fjölskyldutekjur og
barnafjöldi á heimili. Og það er
skemmst frá því að segja að niðurstöð-
ur þeirra benda til þess að munur á
bakgrunni fólksins í hverfunum skipti
meira máli fyrir gengi nemenda (les;
árangur skólans á samræmdum próf-
um) en munurinn á innra starfi skól-
anna.
Á sínum tíma birti Morgunblaðið
frétt, sem ekki vakti verðskuldaða at-
hygli, um niðurstöður þessarar rann-
sóknar sem unnin var í samvinnu við
Fræðslumiðstöð Reykjavíkur undir
leiðsögn Guðbjargar Andreu Jóns-
dóttur. Niðurstöðurnar eru ekki langt
frá því sem menn hafa þóst finna út
annars staðar, og raunar í fullu sam-
ræmi við ýmsar erlendar rannsóknir.
Einhvers staðar liggja fleiri rannsókn-
ir með svipuðum niðurstöðum, þ.e. að
orsakir mismunar á meðaleinkunnum
skóla á samræmdum prófum kunni að
vera fleiri, eða jafnvel að stórum hluta
aðrar en skólinn sjálfur. Og ef nánar er
að gáð þá má jafnvel spyrja sig þeirrar
spurninga hvort samspil skólanna við
umhverfi sitt gefi ekki alls staðar bestu
niðurstöðu. Eða hvort staða skólanna
og það samfélag sem þeir eru í séu
e.t.v. svo ólík að „samræmt mat“ hljóti
alltaf að gefa afar takmarkaða mynd.
Það er afar mikilvægt þegar verið er
fjölga samræmdum prófum og birta
niðurstöður þeirra að unnt sé að læra
af því þannig að skólarnir og umhverfi
þeirra geti haft gagn af. Til þess þarf
meiri umfjöllun og breiðari svo að um-
ræðan verði almennari og dýpri. Það
þarf að leita svara við fleiri spurning-
um og læra af svörunum. Einungis
þannig verður hægt að þróa samspil
skólans og þess samfélags sem hann á
að þjóna þannig að allir hafi gagn af.
SAMRÆMD PRÓF
– OG HVAÐ SVO?
Svanfríður
Jónasdóttir
Í dag sýnist mér sam-
anburður meðalein-
kunna skólanna á sam-
ræmdum prófum, segir
Svanfríður Jónasdóttir,
fyrst og fremst vera
ófrjór streituvaldur.
Höfundur er þingmaður
Samfylkingar.
Þ
ótt maður hafi ekki
áhuga á pólitík og
þjóðmálum (sem er
að vísu óþægilega
óljóst hugtak) er ekki
þar með sagt að maður sé sinnu-
laus um það sem máli skiptir í
mannlífinu.
Og þótt maður hafi ekki áhuga
á pólitík og þjóðmálum er ekki
þar með sagt að maður hafi bara
áhuga á eigin nafla og hafi gengið
markaðsgildunum á vald.
Þessu viðhorfi til stuðnings er
einfaldast að nefna að maður get-
ur haft mestan áhuga á að taka
þátt í þjóðfélaginu, sinna sínu
hlutverki, fremur en að vera að
tala mikið um
það. Maður
getur auð-
veldlega kom-
ist að þeirri
niðurstöðu að framlag manns til
þess verkefnis að bæta sam-
félagið, sem maður lifir í, sé best
fólgið í framkvæmdum, fremur
en umræðu.
Svo má bæta því við að það eru
sumir vel fallnir til þjóðmála-
umræðu, en ekki allir. Öðrum
lætur betur eitthvað annað – til
dæmis að syngja eða ala upp
börn (án þess að þar með sé verið
að halda því fram að söngvarar
og fóstrur ættu ekki að skipta sér
af þjóðmálum).
Þeir eru til dæmis áreiðanlega
margir á Íslandi sem hafa ekki
neina skoðun á öryrkjamálinu;
hafa ekki kynnt sér það, ekki
fylgst með umræðunni (þótt
sennilega sé alveg vonlaust að
komast hjá því að verða var við
hana), en það blasir ekki beinlínis
við að íslenskt samfélag sé verra
fyrir vikið.
Það má jafnvel ganga lengra
og segja að það sé skynsamlegra
af manni að taka ekki afstöðu til
einhvers tiltekins máls, ef manni
sýnist maður ekki hafa forsendur
(og/eða skilning) til þess, en að
taka afstöðu á hæpnum for-
sendum eða jafnvel engum, bara
af því að manni finnst að maður
verði að hafa skoðanir á þjóð-
málum.
Það er nefnilega oft svo, að
manns eigin skynsemi segir
manni að ráðlegast sé að treysta
betur visku og dómgreind ann-
arra en manns sjálfs í ein-
hverjum málum. Að taka ekki af-
stöðu sjálfur getur því verið mjög
skynsamlegt.
En megin rökin fyrir því, að
maður þurfi ekki að hafa áhuga á
pólitík og þjóðmálum til að vera
virkur mannfélagsþegn, eru þau,
að mörg svið mannlífsins snerta
ekki beinlínis pólitík eða svo-
nefnd þjóðmál.
Til dæmis vísindi. Vísindi og
stjórnmál eiga alls ekki vel sam-
an. Þar kemur einkum tvennt til:
Í fyrsta lagi er nauðsynlegt að
vísindamenn geti sinnt störfum
sínum án þess að vera plagaðir af
pólitík, og eins líklegt að góður
vísindamaður leggi mun meira af
mörkum til mannlífsins með því
að sinna fagi sínu en með því að
blanda sér í þjóðmálin svo-
nefndu.
Í öðru lagi er það beinlínis ein
af undirstöðum vísindalegrar
hugsunar að hún sé óháð hags-
munapoti. Að vísu er sennilega
nokkuð löngu orðið ljóst að hags-
munaþættir vilja laumast inn um
bakdyrnar, en vísindamenn geta
verið sér meðvitandi um það án
þess að þeir séu þar með beinlín-
is orðnir þátttakendur í hags-
munabaráttu.
Í þessu samhengi má bæta því
við, að það eru ekki bara þjóð-
málaforkólfar sem hafa áhyggjur
af dvínandi sinnu fólks – og þá
einkum ungs fólks – á því sem
þeim finnst máli skipta. Vís-
indamenn hafa margir orðið
áhyggjur af sinnuleysi fólks um
vísindi, og jafnvel andspyrnu
gegn vísindalegri hugsun.
Og eitt af því sem manni sýnist
að geti staðið vísindum fyrir þrif-
um er pólitík. Dugar að nefna
hlutskipti þýskra háskóla á tím-
um nasistastjórnarinnar, sem
kvað upp úr með að öll vísindi og
fræði skyldu miðast að því að
auka veg Þúsundáraríkisins.
Það er því aldeilis fráleitt að
halda því fram að stjórnmál séu
lífið sjálft. Mætti ekki fremur
segja að vísindin séu lífið sjálft?
Nei, reyndar væri það jafn frá-
leitt, því lífið verður ekki skil-
greint með einu orði.
En það er kannski ekki nema
von að maður ruglist í ríminu. Í
fjölmiðlum eru öll svið mannlífs-
ins núorðið skilin og skilgreind út
frá tveim grundvallarforsendum:
Pólitík og peningum. Það er að
segja, fjölmiðlar virðast líta svo á
að allt sé á endanum spurning
um annaðhvort pólitík eða pen-
inga eða hvort tveggja, og því séu
hinar pólitísku eða fjárhagslegu
hliðar málanna ætíð hin „raun-
verulega“ hlið málanna.
Til dæmis: Vís maður benti á
það fyrir skömmu að umfjöllun
fjölmiðla um sjávarútveg á Ís-
landi (og sennilega víðar) hefði
gerbreyst á bara fáum árum, og
snerist nú ekki lengur fyrst og
fremst um aflabrögð, heldur um
gengi hlutabréfa í sjávarútvegs-
fyrirtækjum.
Með þessum hætti eru fjöl-
miðlar í raun að gefa villandi
mynd af mannlífinu, því að það
hefur í raun fleiri hliðar en bara
þessar tvær, og hægt að skilja
það og skoða út frá öðrum for-
sendum. Til dæmis má halda því
fram að með þessum hætti hafi
íslenskir fjölmiðlar beinlínis átt
stóran þátt í því að vinna gegn
framgangi vísinda á Íslandi, og
hafi gegnum tíðina gefið Íslend-
ingum aldeilis fáránlega einfald-
aða mynd af heiminum.
Kannski þess vegna sem það
getur verið fast í manni að pólitík
sé upphaf og endir alls. En við
nánari skoðun hefur þó komið í
ljós að lífið er (sem betur fer)
fjölbreyttara en svo, og maður er
ekki sinnulaust fórnarlamb
markaðsgildanna þótt maður láti
sig pólitík engu varða og meira
að segja geri í því að forðast
hana.
Auk þess má ekki gleyma hinu,
að markaðsgildin eru ekki í sjálfu
sér slæm gildi. Það sem er slæmt
er þegar þau verða hin einu gildi
sem allt er skilgreint út frá. En
pólitík er ekki eina flóttaleiðin.
Á flótta
frá pólitík
Manns eigin skynsemi segir manni oft
að ráðlegast sé að treysta betur visku
annarra en manns sjálfs í einhverjum
málum. Að taka ekki afstöðu sjálfur
getur því verið mjög skynsamlegt.
VIÐHORF
Eftir Kristján G.
Arngrímsson