Morgunblaðið - 10.04.2001, Blaðsíða 70

sig að upplýsa lýðinn um hættur þess
að sætta sig við orðinn hlut. Sterk-
asta vopnið í höndum Hinna ósýni-
legu er að viðurkenna ekki yfirvald
og neyta allar leiða til að riðla kerf-
inu í hvað mynd sem það fær.
Morrison mundi ekki víla fyrir sér
að lesa dýpri merkingu í síðasta út-
spil íslenskra siðapostula. Borða var
brugðið yfir reisn norska málarans
Odd Nerdrum, eins og klæði á vopn-
ið, til að æra ekki óstöðuga blygð-
unarkennd fólksins á meðan helsvelt
stúlkubörn opinbera sig í nafni
óraunhæfra fegurðargilda. Það er
þennan siðferðilega tvískinnung sem
hann reynir að tvinna saman í tákn-
ræna hengingaról þeirra bjöguðu
gilda sem hann gagnrýnir og Hinir
ósýnilegu eru aftökusveit hans. Grá-
myglusveppir kerfisins sem nærast
á frjói mannsins eru upprættir.
Morrison sprengir upp sléttheflað
yfirborðið og tvístrar flísum í augu
blindra lesenda sinna. Seigfljótandi
augnkúluvökvinn hreinsar skorpnar
stýrurnar úr hvörmunum og við öðl-
umst sýn á hið ósýnilega.
Þetta er ekki skrípó. The Invis-
ibles er þungt „stöff“ og þyngdar
sinnar virði í hugrenningum. Það er
gegnsætt, eins og olíubrákað vatn
væri gegnsætt, bjagað í tærleika sín-
um. Morrison hefur gefið okkur inn-
sýn í eitthvað sem manni finnst að
skipti máli. Öllu máli.
(myndmálið) eða eggið (textinn) er
best að lýsa yfir jafntefli, hænan og
eggið eru sameinuð í fiðraðri skurn,
hvorugt forveri hins. Sum umfjöll-
unarefni njóta sín best í þessum bún-
ingi.
Sögurnar um Hina ósýnilegu (The
Invisibles) eftir Grant Morrison eru
eitt þeirra. Eins og önnur list/af-
þreying skiptast myndasögur í ólíka
flokka. Andrés Önd og skáldefni
Morrisons eiga fátt sameiginlegt
þótt notast sé við sama miðil. Þótt
Sigmund í Morgunblaðinu geti verið
ansi hreint kröftugur og hafi lag á
um forsendum er best að lýsa sér-
stöðu myndasagna. Myndasögur eru
ekki aðeins myndskreyttar sögur.
Frekar mætti segja að þær væru
hvorki fugl né fiskur. Myndasagan
sé eins konar flugfiskur, beri það
besta úr báðum heimum. Ef spurt er
hvort hafi komið fyrst, hænan
ORÐ ERU til alls fyrst og ein
mynd er ígildi 1000 orða. Með þess-
því að stinga á því sem aflaga fer í ís-
lensku samfélagi þá efast ég um að
Morrison ætti upp á pallborðið á
blaðsíðu 8.
Í The Invisibles slær Morrison
upp myndbrotum af því sem við
sjáum ekki eða öllu heldur af því sem
við höfum ekki geð til að sjá. Á jörð-
inni ríkir hernaðarástand án þess að
við vitum af því. Hinir ósýnilegu eru
hryðjuverkamenn í baráttu gegn
þeirri dauðhreinsuðu reglu sem
vomir yfir heilaberki manna. Þeir
eru táknmynd óreiðunnar. Með
heimspeki, vænibrjáli, byssum,
kukli, eiturlyfjum, kynlífi og almenn-
um töffarastælum reyna söguhetj-
urnar að minnka blindblettinn í vit-
und hjarðarinnar (okkar hinna).
Bókin sem hér er til umfjöllunar,
Apocalipstick, er aðeins lítill hluti af
heildarsögunni sem Morrison hefur
nú nýlokið við. Öll sagan kom upp-
runalega út í blaðaformi en er nú
endurprentuð í bókum. Í Apocalip-
stick fjallar Morrison meðal annars
um afsprengi blóðskammar bresku
krúnunnar, grimmilega hefnd gam-
allar konu með hjálp voodoogaldra,
þroskasögu brasilísks klæðskiptings
sem kaupir sér grið frá dauðanum
með því að segja honum vægast sagt
ósmekklegan brandara og uppgötv-
un 16 ára vandræðagemsa frá Liv-
erpool um að hann sé sjálfur messías
endurborinn.
Morrison virðist hafa tekið það á
MYNDASAGA
VIKUNNAR
Samsæris-
kenningar
fyrir lengra komna
Myndasaga vikunnar er The Invisi-
bles: Apocalipstick eftir Grant
Morrison ásamt teiknurum. Útgefið
af Vertigo Comix, 2001. Fæst í Nex-
us 6 á Hverfisgötunni.
Heimir Snorrason
FÓLK Í FRÉTTUM
70 ÞRIÐJUDAGUR 10. APRÍL 2001 MORGUNBLAÐIÐ
komnaði aðferðir við að láta leikar-
ana sína ráða sér sem mest sjálfir og
spinna frammi fyrir tökuvélunum.
Cassavetes var sonur grískra inn-
flytjenda sem settust að í New York.
Þótti bráðskarpur en villtur ungling-
ur, sem hafði meiri áhuga á götulífinu
en skólanámi. Settist í American
Academy of Dramatic Arts, fyrst og
fremst til að hressa uppá kvennamál-
in. Þar uppgötvuðust meðfæddir
leikhæfileikar, einkum í hlutverkum
svalra götustráka og annarra harð-
jaxla. Heimildum mínum ber ekki
saman um hvort hann lauk nokkurn
tíma námi frá AADA, en uppúr 1950
SÚ ÁGÆTA mynd Þorfinns
Guðnasonar, Lalli Johns, minnir
ekki lítið á verk Bandaríkja-
mannsins Johns Cassavetes,
sem margir telja í hópi snillinga
kvikmyndalistarinnar. Hann var
frægastur fyrir djúpa köfunarleið-
angra ofaní sálarlíf viðfangsefna
sinna, sem oftast voru persónur,
á einn eða annan hátt utan við
þjófélagið. Hann beindi að þeim
linsunni og kveikti á tökuvélinni
og augnabliksformið réð útkom-
unni.
Kunnari sem leikari
Vafalaust minnast flestir Johns
Cassavetes (1929–1989), sem leik-
arans í hlutverki eiginmannsins sem
seldi djöflinum barn sitt og Rosem-
ary (Mia Farrow), í þeirri mögnuðu
hrollvekju Romans Polanski frá
1968. Þá er hann einnig minnisstæð-
ur sem ruglukollurinn Franko í The
Dirty Dozen, annarri feikivinsælli
mynd frá sjöunda áratugnum.
Cassavetes var kunnari almenningi
sem leikari en leikstjóri, sem slíkur
höfðaði hann til þrengri hóps sem
hiklaust setur hann á stall sem einn
veigamesta, óháða kvikmyndagerð-
armann Bandaríkjanna á öldinni sem
leið.
Fór sínar eigin leiðir
Cassavetes var kunnur fyrir að
fara sínar eigin leiðir. Féll aldrei inní
Hollywoodkerfið sem leikari og sneri
sér að leikstjórn til að fá betra tæki-
færi til að túlka það sem hann hafði
virkilega áhuga á að gera. Það sem
mestu máli skipti á ferlinum var ein-
stakur sköpunarkraftur og heiðar-
leiki, sem oft reyndist honum fjötur
um fót, einkum á fyrstu árunum sem
leikstjóri.
„Til að vera skapandi, þarftu að
komast að raun um hvað þig langar
að segja – og segja það. Þetta geri ég
í myndum mínum og þess vegna bý
ég til kvikmyndir,“ lét Cassavetes
hafa eftir sér. Hann var ekki síst
frægur fyrir einstakt samstarf og tök
á leikurum. Persónuskoðun var oft-
ast öllu öðru yfirsterkari í verkum
hans; sálarástand þeirra skipti Cas-
savetes meira máli en hefðbundinn
söguþráður. Hann var einnig fum-
kvöðull á sviði eigin fjármögnunar og
dreifingu, leiðtogi þeirra sem brutust
undan stjórnsemi iðnaðarins, full-
fór Cassavetes að fá eitt og eitt hlut-
verk í kvikmyndum og í sjónvarps-
þáttum. Oftast sem vandræðaung-
lingur í myndum einsog Night Holds
Terror (́55), og enn frekar í mynd
Dons Siegel, Crime in the Streets
(́56).
Myndir um manneskjur
Sagan segir að áhugi hans á leik-
stjórn hafi vaknað um þetta leyti, er
hann var gestur í útvarpsþætti til að
kynna Edge Of the City (’56), nýjustu
mynd hans og leikstjórans Martins
Ritt. Cassavetes á að hafa beðið
hlustendur um styrktarframlög svo
hann gæti leikstýrt eigin myndum,
sem aðallega snerust um manneskj-
ur. Öllum á óvart barst útvarpsstöð-
inni talsverð upphæð og Cassavetes
fór að leggja drögin að handriti sem
síðar varð Shadows (’61), fyrsta
myndin hans sem leikstjóri, handrits-
höfundur og framleiðandi.
Shadows var nokkur ár í sköpun,
plöguð af peningaskorti og algjöru
reynsluleysi Cassavetes aftan við
tökuvélarnar. Leikhópurinn var,
samkvæmt óskum leikstjórans,
ámóta lítið reyndur, en enginn var á
því að gefast upp. Sjálfur varð Cas-
savetes að taka að sér hlutverk í sjón-
varpsþáttunum Johnny Staccato
(’59–’60), til að ljúka dæminu fjár-
hagslega. Myndin hlaut mikið betri
aðsókn og dóma í London en í Banda-
ríkjunum, sem var kvikmyndaverinu
Paramount næg hvatning til að ráða
Cassavetes til að leikstýra og fram-
leiða Too Late Blues (’61). Hollywood
dró nokkuð úr honum kjarkinn en
myndinni var engu að síður vel tekið
og aðalleikararnir, Bobby Darin og
Stella Stevens, fengu góða dóma fyr-
ir túlkun á hjónum í umróti djass-
heimsins. Cassavetes var hinsvegar
óánægður með viðskiptin við fram-
leiðandann, Stanley Kramer (sem
lést í lok mars, sl.), sem rak hann úr
leikstjórastóli Too Late Blues (’62).
Cassavetes er að vísu skráður leik-
stjóri þessarar hörmungar, en Kra-
mer ber ábyrgðina á útlitinu; klippti
hráefnið fram og til baka en
Cassavetes sat eftir með sárt ennið.
Fjölskyldubönd
og vinátta
Nú tók við langvinnt brauðstrit
frammi fyrir tökuvélunum í misjöfn-
um myndum einsog The Killers (’64),
The Dirty Dozen, sem færði Cas-
savetes óskarsverðlaunatilnefningu
fyrir bestan leik í aukahlutverki; Ro-
semary’s Baby, Roma Come Chicago
(’68), o.fl. Tilgangurinn var að aura
saman fyrir Faces (’70), næsta hand-
rits- og leikstjórnarverkefninu. Hún
var upphafið á tilfinningalega nánum,
persónulegum verkum, þar sem
könnuð voru fjölskyldubönd, líkt og í
Woman Under the Influence (’74), og
Love Streams (’84), sem vann Gullna
björninn í Berlín sama ár. Vináttan
var þungamiðja Husbands (’70), og
Minnie and Moskowitz (’71).
Þessar myndir vann hann með
þröngum vinahópi úr leikarastétt,
einkum Seymour Cassell, Peter Falk
og Ben Gazzara. Þá komu hans eigin
fjölskyldumeðlimir oft við sögu í
aukahlutverkum, en nánasti sam-
starfsmaðurinn alla tíð var eiginkon-
an, Gena Rowlands. Hún var ekki síð-
ur hæfileikarík en Cassavetes og var
jafnan í aðalkvenhlutverkunum.
Fékk m.a. óskarstilnenfningu fyrir
frammistöðu sína í Woman Under
the Influence (’74), og titilhlutverkið í
Gloria (’80).
Kvaddi fyrir
aldur fram
Síðasta kvikmynd Cassavetes var
Big Trouble (’86), mishæðótt og mis-
lukkuð blanda gaman- og spennu-
myndar. Dæmigert brauðstrit til að
geta ráðist í næsta, persónulega stór-
virkið. Það birtist því miður aldrei því
Cassavetes lést langt fyrir aldur
fram, þremur árum síðar, á sextug-
asta aldursári. Hafði þá verið óvinnu-
fær í tvö ár. Með honum hvarf af vett-
vangi einn persónulegasti kvik-
myndagerðarmaður sinnar samtíðar.
JOHN CASSAVETES
Gena Row-
land og John
Adames í
Gloria.
Gamli Colombo, Peter Falk, lék á móti Genu Rowland í A Wom-
an Under The Influence.
Woman under the influence (1974) Að margra dómi besta mynd Cassavetes-hjónanna.
Gena Rowlands leikur eiginkonu og þriggja barna
móður, einmana og ráðvillta. Maður hennar (Peter
Falk) er kaldur og fjarlægur og heimilið veitir lítið
skjól. Í örvæntingarfullri leit að sjálfsímynd missir hún
fótanna og er lögð inná hæli. Eftir að hún útskrifast er
aðeins í eitt hús að venda; hennar eigið. Rowlands er
ógleymanleg í kröfuhörðu hlutverki þar sem hún verð-
ur að túlka konu sem hefur engan skjöld en stendur
gjörsamlega óbrynjuð andspænis úrsvölum og mis-
kunnarlausum raunveruleikanum.
Faces (1965) Fyrsta sjálfstæða verk Cassavetes til að njóta al-
mennrar hylli, er sígild skoðun á einstaklingum í nær-
mynd. Lynn Carlin og John Marley leika hjón sem
ganga í gegnum skilnað eftir 15 ára hjónaband. Til
þess að komast að því einu að grasið er ekkert grænna
hinumegin. Hann verður þó um sinn hrifin af gleðikonu
(Gena Rowlands) á meðan hún leitar fullnægju í örm-
um afdankaðs hippa (Seymour Cassell). Spunatækni
og hlífðarlaus myndataka Cassavetes nýtur sín til fulls,
enda efnið tilvalið til slíkra hluta. Leikurinn er magn-
aður og myndin eitt af lykilverkum sérstæðs kvik-
myndagerðarmanns. Hlaut fjölda Óskarstilnefninga.
Gloria (1980)  Eftirminnileg „konumynd“ í hasarmyndageiranum,
frá tímum þegar slíkt var einsdæmi. Cassavetes stýrir
spúsu sinni, Genu Rowlands, með miklum glæsibrag í
hlutverki óforbetranlegs kvenskass sem grípur til
sinna ráða og býður sjálfri Mafíunni og böðlum hennar
byrginn þegar þeir ógna lífi lítils drengs. Það má eng-
inn missa af hörkukerlingunni sem Gene Rowlands
túlkar af sannkölluðum fítonskrafti í eftirminnilegri
mynd sem er vissulega ekki dæmigerð „Cassavetes-
mynd“, en er einkar sjálfstæð og mikil afþreying.
Sharon Stone gerði ægilega tilraun fyrir skömmu til að
fara í föt Rowlands í endurgerð þessarar frumlegu og
spennandi harðhausamyndar.
eftir Sæbjörn Valdimarsson
Stjörnurkvikmyndanna