Morgunblaðið - 22.07.2001, Síða 22

22 SUNNUDAGUR 22. JÚLÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
T
ÍUNDI innfæddi Hver-
gerðingurinn Hans
Christiansen? Einhvern
veginn hljómar þetta
nafn svolítið upp á
danskan móð.
„Það er eðlilegt,“ svarar Hans og
bætir því við, að hann sé danskur að
hálfu. „Faðir minn kom hingað til
lands árið 1930. Hann fæddist úti á
Jótlandi, þaðan sem móðir hans var,
en faðir hans var frá Fjóni. Faðir
minn lærði á búnaðarskóla á Fjóni og
einn kennara hans þar ráðlagði nem-
endum eindregið að leggja land undir
fót og skoða heiminn. Faðir minn tók
hann á orðinu og fór til Íslands. Hann
vann eitt sumar á Hvanneyri, en þeg-
ar hann var á leiðinni heim bauðst
honum vinna við að setja upp vélar í
rafstöð í Hveragerði. Það var dansk-
ur rafvirki, sem Jensen hét, sem sá
um verkið. Þá var hálfur mánuður í að
skipið sigldi til Danmerkur, svo hann
sló til. En þegar verkinu var lokið,
bað Jensen föður minn þess lengstra
orða, að vera þarna áfram, þann tíma,
sem ábyrgðin var enn á vélunum, en
það voru sex mánuðir. Faðir minn
gerði það. Að þeim tíma liðnum var
hann búinn að hitta móður mína, sem
var þarna við mjólkurbúið og símann.
Hann komst því aldrei til baka aftur,
nema sem ferðamaður.“
– „Aðeins meira um þessa rafstöð,
Hans, var þetta sú fyrsta í Hvera-
gerði?“
„Nei,“ svarar Hans, „það hafði ver-
ið reist önnur áður en ekki dugað vel.
Þessi dugði hins vegar alveg fram á
stríðsárin, þá var hún orðin heldur lít-
il vegna vaxandi byggðar í þorpinu.“
– „En í Hveragerði ert þú fædd-
ur?“
„Jú, jú, það gerðist víst 14. nóvem-
ber 1937,“ segir Hans kíminn, og
bætir því við, að hann muni hafa verið
tíunda barnið, sem fæddist í Hvera-
gerði, eftir að þorp tók að myndast
þar.
– „Hvernig var Hveragerði, þegar
þig rekur fyrst minni til?“
„Ja, hér var nú ekki stór byggð þá,“
svarar Hans. „Breiðamörkin lá niður
að réttum, en þær voru við þjóðveg-
inn. Þá var hér ein verslun, Verslun
Halldórs Gunnlaugssonar. Hún var
þar sem nú er Þinghús Café, en
margir þekkja betur sem gamla Hót-
el Hveragerði. Nú svo var hér mjólk-
urbú og símstöð í þinghúsinu, sem
kallað var. Ég man að húsið Varmi-
lækur var komið og stóð næst okkar
húsi. Þar bjó Ingvar Þóroddsson, sem
hafði verið bóndi á Reykjum. Garð-
yrkjuskólinn reis einmitt þar um
svipað leyti.“
– „Veistu hve margir bjuggu í
Hveragerði á þessum tíma?“
„Þeir voru nú ekki margir,“ svarar
Hans, eftir að hafa hugsað sig um
nokkra stund. „Ég veit ekki hvort
þetta náði hundrað manns.“
– „Voru gróðurhúsin farin að setja
svip sinn á þorpið?“
„Já, það byrjaði eiginlega með
byggðinni. Fyrstu gróðurhúsin risu í
Fagrahvammi. Ingimar Sigurðsson
og faðir hans Sigurður búnaðarmála-
stjóri voru þar að verki, strax kring-
um árið 1930. Þá byggði faðir minn
gróðurhús mjög fljótlega eftir að
hann settist hér að. Hann byrjaði
smátt, en bætti við sig húsum í fyll-
ingu tímans. Fyrst og fremst ræktaði
hann tómata, sem hann seldi heild-
sala í Reykjavík. Svo var Sölufélag
garðyrkjumanna stofnað og það tók
við öllu grænmeti. Fljótlega fór faðir
minn út í blómarækt, samhliða tóm-
ataræktinni. Blómin sendi hann í
Blómaverslunina Flóru, Austur-
stræti 8 í Reykjavík. Þá verslun rak
Ragna Sigurðardóttir, mikil atorku-
kona, systir Ingimars í Fagra-
hvammi.“
– „Var hér öll þjónusta, þegar þú
manst fyrst eftir þér?“
„Ja, hér var skóli og verslun, þótt
úrvalið hafi kannski ekki verið mikið
þar,“ segir Hans og hlær. „Nú og svo
var þjónusta frá Selfossi. En kaup-
félagsútibú kemur ekki fyrr en á
stríðsárunum.“
Listamenn og heimsstyrjöld
– „Þú minnist á stríðsárin. Hér
mun breski herinn hafa haft nokkur
umsvif?“
„Já, já, ég man mjög vel eftir því,
þegar þeir keyrðu inn í plássið á
litlum torfæruvögnum á beltum.
Þetta voru eins og örlitlir skriðdrek-
ar, sem vögguðu hver á eftir öðrum
eftir götunni. Fyrstu vikurnar tjöld-
uðu hermennirnir á flötinni við foss-
inn. Þar er nú skrúðgarður Hvera-
gerðis. Pabbi sá um rafstöðina og ég
fór oft með honum þangað. Þá geng-
um við í gegnum herbúðirnar og var
vel tekið þar. Þeir voru barngóðir
þessir hermenn og höfðu gaman af
svona strákling eins og mér.“
– „Er það ekki á þessum árum, sem
skáld og listamenn fara að flykkjast
til Hveragerðis?“
„Jú,“ svarar Hans að bragði.
„Þarna var hægt að koma sér upp
húsnæði með litlum tilkostnaði. Það
kom sér vel fyrir þessa menn, enda
voru þeir ekki miklir peningamenn.
Ég get nefnt menn eins og Kristmann
Guðmundsson. Hann kom oft að hitta
föður minn vegna áhuga á ræktun.
Eins og margir muna, ræktaði Krist-
mann garð við hús sitt hér í Hvera-
gerði, sem þótti svo fallegur og fjöl-
skrúðugur, að ferðamenn komu í
stríðum straumum til að skoða hann.
Því miður er nú lítið eftir af þessum
garði. Kristmann var sá úr hópi
skálda og listamanna, sem fjölskylda
mín hafði mest saman við að sælda.
Skömmu eftir að hann settist að hér í
Hveragerði, kom Jóhannes úr Kötl-
um. Séra Helgi Sveinsson, sem var
skáld gott og séra Gunnar Ben.
kenndu báðir við barnaskólann. Það
gerði einnig Kristján frá Djúpalæk.
Ljúflingurinn Höskuldur Björnsson
listmálari kenndi teikningu og hafði
þá Kristján frá Djúpalæk gjarnan
með sér sem aðstoðarkennara.“ Hans
er sýnilega nokkuð skemmt af upp-
átækjum sinna gömlu lærimeistara,
og bætir við: „Eftir að Höskuldur dó,
rak ekkja hans, Hallfríður, lengi
kaffihús á heimili sínu, nánar tiltekið í
vinnustofu Höskuldar, og sýndi
myndir hans. Þetta var nokkuð vin-
sælt kaffihús.“
– „Voru þessir listamenn jafn áber-
andi í mannlífinu hér í Hveragerði og
menn vilja veta láta?“
„Já, þeir voru nokkuð áberandi,
enda voru þeir harla stór hluti þorps-
búa, sem ekki voru margir þá. Hvera-
gerði var á þessum árum, það er að
segja árunum um og eftir stríð, fá-
mennt þorp, þar sem bjuggu garð-
yrkjubændur, verkamenn, iðnaðar-
menn og listamenn. Svo má ekki
gleyma því, að mannlífið gekk öðru-
vísi fyrir sig þá en nú. Fæstir áttu til
dæmis bíla og fóru því allra sinna
ferða fótgangandi, sem þýddi það, að
fólk talaðist við á götum og gatnamót-
um. Hvað skáldin varðar, þá voru
þetta gjarnan skemmtilegir karlar og
spaugsamir og vel orðhagir. Stundum
köstuðu þeir fram vísum, sem flugu
víða um land og eru enn í minnum
hafðar. Og þeir voru svo sem ekkert
að draga sig í hlé þar sem fólk var
samankomið, hvort sem það var úti í
búð eða á skemmtunum. Þá var nú
ekkert verið að spara glens og gam-
anyrði. Þetta setti auðvitað sinn svip
á þorpið,“ segir Hans.
– „Var eitthvað um það, að Hver-
gerðingar sæktu vinnu sína út fyrir
þorpið, eins og nú er?“
„Það var ekki mikið um það. Það
var þá helst að menn færu á vertíð í
Þorlákshöfn. En það var ekki nema
hluta úr árinu. Og þetta var ekki al-
gengt. Þetta, að Hvergerðingar séu
að vinna úti um allt er seinni tíma fyr-
irbrigði, sem fylgir meiri bílaeign og
betri vegum.“
Ekki vill Hans alveg taka undir
það, að bættar samgöngur hafi spillt
bæjarbragnum, hlær lítillega við
spurningu í þá áttina en bætir því svo
við, að víst hafi samgöngubæturnar
breytt mannlífinu í Hveragerði og
ekki endilega til betri vegar. „Og svo
er það hitt,“ segir hann, „að nú orðið
er mikið um það, að fólk flytji hingað
um skamma hríð og fari svo aftur án
þess að hafa fest rætur.“
Heimdraganum hleypt
– „En þú sjálfur, ekki hefur þú alið
allan þinn aldur í Hveragerði?“
„Nei, eftir að ég tók landsprófið,
fór ég í Menntaskólann á Laugar-
vatni og því næst lá leiðin til Reykja-
víkur þar sem ég fór í Háskólann. Þar
tók ég einhver próf í ensku, dönsku
og uppeldisfræði og tilheyrandi.“
– „Tókstu þátt í háskólapólitík-
inni?“
„Já,“ segir Hans og kímir, „eitt-
hvað blandaði ég mér í hana, svona til
gamans. Þá var það stórpólitíst mál,
hvort kosningar til stúdentaráðs
skyldu vera ópólitískar eða ekki.“
Hans er sýnilega skemmt þegar þessi
mál ber á góma. „Það var þannig,
heldur hann áfram, að stúdentar í
læknadeildinni sameinuðust um það
að vera ópólitískir, en allir hinir voru
á móti. Ég man nú ekki hvernig þessu
lyktaði, en á þessum tíma þótti sum-
um ekki fínt að vera pólitískir. Þetta
var nú skömmu fyrir 1960, sennilega
1957. En skömmu síðar fór allt í sama
gamla farið og upp úr 1960 voru allir
orðnir pólitískur aftur,“ segir Hans
og raddblærinn leynir því ekki, að
hann tekur umrætt mál ekki yfirmáta
alvarlega.
– „En þú hefur sem sagt búið í
Reykjavík meðan þú varst í námi?“
„Já, já, ég bjó á Garði. Það var gott
að vera þar.“
Vegna grunsemda um að gæði þess
að hafa búið á Garði, hafi ef til vill haft
með eitthvað annað en námið að gera,
vill spyrill fá að vita, hvort syndin sé
ef til vill eldri, en ýmsir vilja vera láta.
Hans verður hugsi í framan. Eftir
andartaks þögn svarar hann: „Jú, það
var svo sem ýmislegt, sem gerðist á
Garði. Samt held ég nú, að ég hafi
haft nánari kynni af syndinni eftir að
dvöl minni þar lauk. En ýmsir reyndu
nú að kynnast henni þá þegar. Þegar
Garðsböll voru haldin, linnti til dæmis
ekki látum. Þá stóð fjöldi manns fyrir
utan herbergisgluggana og beið þess
að verða kippt inn fyrir. Og ég neita
því ekki, að auðvitað voru fegurðar-
dísirnar látnar ganga fyrir. Næst
kom röðin að þeim stelpum, sem
kannski voru ekki alveg eins fallegar
og svo koll af kolli. En hvort þær fóru
allar á ballið, veit ég ekki. Aftur á
móti veit ég að til urðu hjónabönd að
þessum sökum. Allt var þetta vegna
þess, að garðprófastur stjórnaði
dyravörslunni af stakri prýði og
reyndi hvað hann gat til að sjá til
þess, að ekki væru of margir í húsinu.
En hann hafði aðeins dyraverði undir
sinni stjórn; enga gluggaverði.“
– „En hvað tók við að loknu námi í
Háskólanum og gluggatogi á Garði?“
Hans leiðir síðari hluta spurning-
arinnar gjörsamlega hjá sér og svar-
ar af fullkomnu öryggi hins saklausa
manns: „Fyrst vann ég í rúmt ár í
Landsbankanum. Þá datt mér í hug
að nýta það sem ég hafði lært og fara í
kennslu. Ég lenti suður í Keflavík og
kenndi þar einn vetur. Það var ákaf-
lega gaman. Þarna var góður andi,
góð stjórn og skemmtilegir kennarar
og nemendur. Sumir nemendanna
urðu síðar þekktir í músíkinni, og má
þar fremsta telja þá Gunnar Þórðar-
son og Rúnar Júlíusson, sem báðir
voru reyndar á kafi í músík þá þegar
og all stór hópur til viðbótar. Þetta
var líflegt lið og skemmtilegt. Það var
mjög ánægjulegt að horfa á keflvísku
bítlana spretta úr grasi. Á kennara-
stofunni benti ekkert til þess, að mað-
ur væri staddur í skóla. Þar var ekki
rætt um neitt annað en útgerð, rétt
eins og maður væri inni á skrifstofu
útgerðarfyrirtækis. Ég, Hvergerð-
ingurinn, hafði nú ekki mikið til mál-
anna að leggja. En ég hlustaði og
hafði gaman af. Reyndar var nokkuð
til í því, að þarna væri rekin útgerð,
því skólastjórinn og tveir eða þrír
kennarar áttu saman bát, sem þeir
gerðu út á sumrin. En sem sagt,
þarna kenndi ég aðeins einn vetur.
Eftir það lá leiðin aftur til Reykjavík-
ur, þar sem ég kenndi við Réttar-
holtsskóla. Þar kenndi ég líka aðeins
einn vetur. Þá varð mér ljóst, að eig-
inlega var ég ekki þeirrar gerðar, að
ég væri heppilegur kennari. Ég fór þá
aftur í Landsbankann til bráða-
birgða, að ég ætlaði. En þarna ílengd-
ist ég í tuttugu ár, fyrst í Reykjavík
fram til 1965, en eftir það í útibúi
Landsbankans á Selfossi. Þá hafði ég
nefnilega kynnst konu minni, Dóru
Snorradóttur, og við ákveðið að setj-
ast að í Hveragerði. Þetta var átta ár-
um eftir að ég lauk stúdentsprófi. Við
Dóra kynntumst í bankanum. Hún
Morgunblaðið/Golli
Á árum áður var Hveragerði tvímælalaust þekktasti lista-
mannabær Íslands. Enda þótt minna beri nú á listafólki
þar um slóðir en áður var, blóta þó enn ýmsir listagyðjuna
þar um slóðir. Einn þeirra er Hans Christiansen listmálari.
Pjetur Hafstein Lárusson tók hann tali nú fyrir skömmu.
Hveragerði er þorp
og ég er þorpari