Morgunblaðið - 23.09.2001, Blaðsíða 16

LISTIR
16 SUNNUDAGUR 23. SEPTEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
K
ONSTANTIN Kavafis (1863–
1933) er eitt af höfuðskáldum
Grikkja. Eftir því sem árin
líða er hann æ meir metinn.
Í einni af stærstu bókabúð-
um Madrídborgar um daginn
var ég að kynna mér nýjar
bækur og fletta þeim. Ég rakst þá á stóra bók
með heildarútgáfu af ljóðum Kavafis og einnig
nokkrar bækur um hann. Þetta kom mér á
óvart en verður að teljast til marks um stöðu
hans í ljóðlist heimsins.
Dagana 10.–15. október verður Bókastefn-
an í Frankfurt. Grikkir eru í öndvegi að þessu
sinni.
Þótt af nógu sé að taka í grískum bók-
menntum má gera
ráð fyrir að Konst-
antin Kavafis verði
ein helsta skraut-
fjöðrin.
Kavafis fæddist í
Alexandríu af ætt
grískra kaupsýslu-
manna frá Konstantínópel. Hann bjó þar og á
Englandi í bernsku en frá 1885 var hann bú-
settur í Alexandríu. Hann fékk stöðu í
egypska embættismannakerfinu til 1922 en
sneri sér þá alfarið að skáldskap og lét lítið á
sér bera. Hans er þó getið í Alexandríu-
kvartett Lawrence Durrels, mikið lesinni bók,
en sjaldan er hún nefnd nú.
Kavafis orti oft um hið liðna, heiðni og
kristni, tók mið af sögunni og velti henni fyrir
sér. Fornöldin stígur upp í ljóðum hans sem
hluti af samtíðinni. Býsans er heimur hans.
Ljóð hans eru oftast í lausu máli og ástaljóðin
eru sérstaklega áhrifarík. Hann var samkyn-
hneigður og heillaðist af ungum drengjum.
Í ljóði um ástríðuna er sérkennileg líking:
„Líkt og fagrir líkamar af horfnum dauðum
sem aldurinn hefur ekki merkt/ – þeim er ýtt
við táraflóð inn í björt grafhýsi/ höfuð böðuð í
rósum jasmínur við fætur –/ þannig eru einnig
ástríðurnar sem fylla okkur/ án þess að hljóta
fróun, án þess að nokkur þeirra nái/ fullnægju
að næturlagi eða á kristaltærum morgni.“
Eitt kunnasta ljóð Kavafis er Beðið eftir
barbörunum. Fólk safnast saman og bíður
þeirra. Þeir koma ekki. Boð berast um að
þeirra sé ekki von. Undir lokin er spurt hvað
muni verða um okkur án barbaranna.
Það er gefið í skyn að þeir séu lausnin.
Kvafis yrkir ekki um náttúruna eins og
fleiri grísk skáld heldur borgina, ekki síst
undirheima hennar þar sem hann hélt til móts
við ástarævintýri og leyndardómsfullt líf.
Ljóðin urðu sífellt fágaðri og innilegri en
menn hafa bent á tvísæi sem einkenni þeirra
margra. Kavafis dró sig smám saman í hlé og
það sem mestu máli skipti voru vinirnir.
K
avafis var ekki einróma hylltur sem
skáld í fyrstu. Hann yrkir um ungt
skáld sem er statt í neðstu tröppu og
virðist ekki komast lengra. Honum er
sagt að sætta sig við þennan hlut. Hann sé
þrátt fyrir allt virðingarverður. Talið er að hér
sé Kavafis að yrkja um sálfan sig.
Í ljóðinu Röddum fagnar skáldið því að hon-
um berast tónar fyrsta skáldskaparins í lífi
sínu, óraunverulegar og kærar raddir hinna
dánu eða þeirra sem hafa glatast okkur líkt og
þeir væru dánir: „Stundum tala þeir við okkur
í draumum okkar,/ stundum nemum við þá í
hugsunum okkar.“
Annað grískt skáld sem uppi var ásjöttu öld fyrir Krist gleymist seintog mun vafalaust tróna hátt í Frank-furt.
Þetta er Sappho sem Bjarni Thorarensen
þýddi svo listilega. Hver kannast ekki við upp-
haf ljóðsins Eftir Sappho: „Goða það líkast un-
un er/ andspænis sitja á móti þér/ og stjörnu
sjá, þá birtu ber,/ á brúna himni tindra.“
Sappho var ástaljóðaskáld eins og Kavafis.
Hún var frá einni Lesbos og draumsýnir
hennar voru ekki drengir eins og hjá Kavafis
heldur ungar stúlkur.
Ekki liggur mikið eftir Sappho, þetta dæmi-
gerða ástaskáld. Í einu ljóða sinna ákallar hún
Afródítu: „Komdu enn á ný, frelsa mig/ frá
angri mínu. Láttu rætast þrár hjartans./ Og
þú sjálf, Afródíta vertu mér/ systir í barátt-
unni.“
Sappho var snemma talin mikið skáld en
samkynhneigð hennar olli hneyksli. Um hana
hefur verið skrifað: „Sappho átti þrjár vinkon-
ur, Atthis, Telesippa og Megara, og hún fékk
á sig óorð fyrir hneykslanlega vináttu við
þær.“
Sjálf segir skáldkonan í ljóði: „Hugsanir
mínar um ykkur, fögru vinkonur, munu vara.“
Meðal þess sem endurreisti Sappho var
áhugi rithöfunda á síðustu öld á ljóðum henn-
ar og sérkennum þeirra. Meðal þessara höf-
unda var Hilda Doolittle.
Bjarni Thorarensen og fleiri íslenskir þýð-
endur áttuðu sig á mikilvægi hennar. Þýðing
Bjarna gefur engan veginn í skyn að ljóðið sé
ort af konu um konu.
Ljóð Sappho eru í senn persónuleg oggædd sérstakri sammannlegri dýpt.Eins og fyrr segir munu Grikkir eigaauðvelt með á Bókastefnunni í Frank-
furt að halda fram og benda á marga snjalla
gríska rithöfunda, skáld og skáldsagnahöf-
unda. Eftir suma þessara höfunda hefur verið
þýtt á íslensku, til dæmis Giorgos Seferis og
Niko Kazantzakis. En þekking okkar á grísk-
um bókmenntum nú er afar bágborin.
Fornskáldin, einkum leikskáldin, eru í
mestu uppáhaldi.
Bókastefnan í Frankfurt mun að stórum
hluta snúast um sölumennsku. Breski rithöf-
undurinn Fay Weldon hefur gefið tóninn með
því að ganga til liðs við ítalskt stórfyrirtæki en
sagt er að skáldsaga hennar, The Bulgari
Connection, gjaldi þess ekki og er þá mikið
unnið.
Segja verður að hér séu viss tímamót en
enginn veit með vissu hvort um einsdæmi er
að ræða. Margar ábendingar um skylt efni
hafa komið frá Bernard Richards í TLS (14.
september). Fullyrða má þó að hann gangi of
langt, m.a. þegar hann nefnir dæmi um kunn
ljóðskáld sem tekið hafi inn heiti gosdrykkja
og annars varnings í ljóð sín.
Dylan Thomas, Ted Hughes og Sylvia Plath
sleppa, en Plath ekki alveg því að dæmi eru
um að hún nefni nytjahluti sínu rétta nafni.
Sum stórblöð settu ritdóma um The Bulgari
Connection á viðskipta- og markaðssíður
(samanber The Wall Street Journal) og spurt
var hverjum Weldon seldi sig næst: Disney,
Levi’s eða McDonald?
Reuters
Tunglið gnæfir yfir Meyjarhofinu á Akrópólis í Aþenu. Hofið var reist til dýrðar Aþenu Parþenos.
AF LISTUM
Eftir Jóhann
Hjálmarsson
johj@mbl.is
Goða það líkast unun er
ÍSLENSKT táknmál er mál sem
er talað fyrst og fremst af heyrn-
arlausum og heyrnarskertum Ís-
lendingum og fjölda annarra sem
tengjast táknmálssamfélaginu á
Íslandi á einhvern hátt.
Táknmál er myndað af hreyf-
ingum handa, höfuðs og líkama,
með svipbrigðum, munn- og
augnhreyfingum. Í táknmáli fær
augnsambandið aukið mikilvægi
því í samskiptum við heyrnar-
laust fólk verðum við alltaf að
halda augnsambandi við þann
sem við erum að ræða við. Svip-
brigði fá aukna og ákveðna merk-
ingu eða málfræðilegt hlutverk
og staða líkamans hefur áhrif á
blæbrigði og merkingu. Þessar
munnhreyfingar og svipbrigði
eru í mörgum tilvikum framandi
og geta jafnvel virst afkáralegar
eða dónalegar meðal þeirra sem
ekki þekkja til. Hvernig málið er
myndað eða hvað sumum finnst
ræður þó ekki neinu, þannig er
málið og þeir sem læra táknmál
vel sjá fljótt að það er töfrandi
mál sem getur tjáð allt sem segja
þarf.
Táknmál eru sjálfsprottin mál
sem hafa þróast í samfélagi
heyrnarlausra manna alls staðar í
heiminum. Táknmál er ekki al-
þjóðlegt heldur sérstakt fyrir
hvert land. Í sumum löndum er
jafnvel mállýskumunur á tákn-
máli milli landsvæða. Skyldleiki
táknmálanna er oft ólíkur skyld-
leika raddmálanna í viðkomandi
löndum. Til dæmis er bandaríska
táknmálið talið töluvert skylt því
franska en nánast ekkert skylt
því enska. Heyrnarlaus Banda-
ríkjamaður á auðveldara með að
tala við heyrnarlausan Frakka en
heyrnarlausan Breta!
Táknmál eru byggð upp af
táknum og ákveðnar málfræði-
reglur gilda um það hvernig
táknin eiga að raðast saman. Röð
tákna í setningu er ólík þeirri
orðaröð sem við eigum að venjast
í íslensku. Ef við röðum tákn-
unum upp eins og um íslenska
setningu væri að ræða verður
hún málfræðilega röng og leiðir
iðulega til misskilnings. Þess
vegna er mikilvægt að
þeir sem nota tákn-
mál en eiga íslensku
að móðurmáli reyni
að forðast að mynda
setningarnar á ís-
lensku og snara þeim
svo jafnharðan. Tákn-
mál er annað mál.
Málfræði táknmáls-
ins er flókin og
spennandi og orða-
forðinn litskrúðugur
og frjór. Táknmál er
nú um stundir afar
spennandi rannsókn-
arvettvangur mál-
fræðinga. Þarna er
hægt að rannsaka mál
sem hafa annan miðil en raddmál
og niðurstöður þeirra rannsókna
hafa áhrif á hefðbundnar hug-
myndir manna um málfræði.
Svipbrigði, munnhreyfingar
og líkamsstaða
Sem dæmi um málfræði tákn-
málsins má nefna svipbrigði,
munnhreyfingar og líkamsstöðu.
Allan tímann sem táknmál er tal-
að er andlitið hreyft. Munnurinn
er á ferð og flugi og líkaminn
færist til hægri og vinstri. Allt
hefur þetta málfræðilega þýð-
ingu.
Sumar munnhreyfingar eru
skyldubundnar og þannig hluti af
tákninu. Til dæmis má nefna
táknið sem merkir langur. Þetta
tákn telst ekki rétt myndað ef
munnhreyfingin sl fylgir ekki
með. Sama gildir um munnhreyf-
inguna í tákninu sem merkir af-
brýðisamur. Stundum eru munn-
hreyfingar og
svipbrigði notuð til
að auka við merk-
ingu, t.a.m. að herða
á merkingu lýsing-
arorða. Þannig er
munur á svipbrigð-
unum eftir því hvort
merkingin er feitur
eða mjög feitur.
Munurinn á þessu
tvennu felst aðeins í
svipbrigðunum.
Svipurinn felur þá í
sér viðbótarmerk-
ingu og er notaður
eins og atviksorð.
Loks geta svipbrigð-
in gegnt setningar-
legu hlutverki. Munurinn á
spurningu og fullyrðingu getur
legið í svipbrigðunum einum sam-
an. Þegar spurt er á táknmáli eru
ákveðin svipbrigði skyldubundin
og þeim haldið út setninguna.
Þessi svipbrigði eiga ekki við eitt
tiltekið tákn heldur setninguna
alla. Táknmál án svipbrigða og
munnhreyfinga er óskiljanlegt og
málfræðilega rangt.
Þetta er einungis dæmi um
hluta af málfræði íslenska tákn-
málsins.
Það er ánægjuleg staðreynd að
sífellt fleiri hafa áhuga á að læra
íslenskt táknmál. Frá stofnun
Samskiptamiðstöðvar heyrnar-
lausra og heyrnarskertra fyrir
tíu árum hafa 4.700 manns sótt
námskeið í táknmáli.
Íslenskt táknmál – hvað er það?
Í tilefni af evrópsku tungumálaári fjallar
Svandís Svavarsdóttir um táknmálið.
Greinin er birt í samvinnu við Stíl,
samtök tungumálakennara.
Svandís
Svavarsdóttir
Höfundur er táknmálsfræðingur á
Samskiptamiðstöð heyrnarlausra
og heyrnarskertra.
NÚ STENDUR yfir sýning í Þjóð-
skjalasafni Íslands í tilefni af út-
gáfu afmælisrits Einars Laxness,
sem er sjötugur um þessar mund-
ir. Sýnd eru skjöl sem snerta
nokkrar af ritgerðum hans og
tengist sýningin fjórum ritgerðum.
Þrjár þeirra snerta sjálfstæðisbar-
áttu Íslendinga hver með sínu
móti – þ.e. þættirnir um Kópa-
vogsfundinn, Jón Guðmundsson
ritstjóra og alþingismann og af-
komendur hans og Einar Arnórs-
son ráðherra, en fjórða efnið er
um Skaftárelda.
Sýningin er opin alla virka daga
frá 9-12 og 13-17 og stendur til 1.
desember.
Sýning á
skjölum Ein-
ars Laxness
♦ ♦ ♦
 ÓPERUBLAÐIÐ er komið út, 2.
tölublað 14. árgangs.
Meginþema að þessu sinni er
Töfraflautan, sem nú er sýnd í Ís-
lensku óperunni. Í blaðinu er m.a. að
finna viðtöl við helstu söngvara og
listræna stjórnendur, fréttir af
starfi Íslensku óperunnar og Vina-
félagsins, umfjöllun um óperulistina
í fortíð og nútíð og einnig skrifa þrír
valinkunnir söngvarar um drauma-
gengi sitt í Töfraflautunni.
Ritstjóri blaðsins er Margrét
Sveinbjörnsdóttir, kynningarstjóri
Íslensku óperunnar. Í ritnefnd eru
Soffía Karlsdóttir, Ólafur Jóhannes
Einarsson og Ingjaldur Hannibals-
son, öll stjórnarmenn í Vinafélaginu.
Útgefandi er Vinafélag Íslensku
óperunnar. Blaðið kemur út tvisvar
á ári í 2.000 eintökum og er 32 síður.
Verð: 690 kr.
Tímarit