Morgunblaðið - 23.09.2001, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 23. SEPTEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
O
FT ER sagt að í stríði sé
sannleikurinn fyrsta
fórnarlambið. Eftir
hryðjuverkin í síðustu
viku óttast margir frels-
issinnar að í þetta sinn verði það frið-
helgi einkalífsins sem eigi fyrst undir
högg að sækja,“ segir í grein í nýjasta
tölublaði vikuritsins The Economist.
Í kjölfar hryðjuverkanna 11. sept-
ember síðastliðinn hefur Bandaríkja-
stjórn sagt hryðjuverkamönnum og
ríkisstjórnum sem veita þeim liðsinni
stríð á hendur. Ætlunin er að mynda
alþjóðlegt bandalag í þessu skyni. Er
ljóst að Bandaríkin og Evrópuríki
munu vinna náið saman að því að
uppræta hryðjuverkahópa. Er fróð-
legt að velta því fyrir sér með hvaða
meðulum slík barátta verður háð.
Ljóst er að til þess að fyrirbyggja
hryðjuverk verður að stórherða lög-
gæslu og eftirlit af öllu tagi. Það virð-
ist reyndar liggja í augum uppi að
aldrei verði hægt að uppræta hryðju-
verk með öllu, að minnsta kosti ekki á
meðan til er fólk sem er reiðubúið að
láta lífið í slíkum árásum.
Það er vissulega tæknilega mögu-
legt að ganga mjög langt í þá átt að
útrýma glæpum, þar á meðal hryðju-
verkum. Í nútímaeftirlitsþjóðfélagi
er öll háttsemi manna meira og
minna skráð hvort sem um rafræn
viðskipti er að ræða, notkun tölvu-
pósts og Netsins eða eftirlitsmynda-
vélar á opinberum stöðum og svo
framvegis. Jafnframt hefur tækni til
greiningar á DNA valdið byltingu í
rannsókn sakamála. Það virðist því
mögulegt að upplýsa velflesta glæpi,
vegna þess að það er að verða ómögu-
legt að gera nokkuð af sér óséður og
án þess að skilja eftir sig spor.
Nýr vandi
Hingað til hefur refsilöggjöf
byggst á því að líkur á því að glæpur
komist upp dugi til að aftra mönnum
frá því að fremja ódæði. Þessi hugsun
gengur ekki upp gagnvart sjálfs-
morðsárásum. Þar lætur glæpamað-
urinn sig það engu varða þótt upp um
hann komist. Fyrir vikið þarf að
hugsa löggæsluviðbrögðin með öðr-
um hætti. Ef afstýra á hryðjuverkum
af þessu tagi verður að fylgjast mun
betur með mönnum áður en ódæði er
framið. Það þarf að fylgjast með öll-
um almenningi til þess að koma í
tæka tíð auga á óæskilega hegðun.
Hvaða bækur les þessi, hvaða kvik-
myndir horfir hann á, hverja um-
gengst hann, hvert ferðast hann,
hvað hugsar hann? Ýmsir hópar
kunna þá að sjálfsögðu að teljast sér-
staklega grunsamlegir eins og náms-
menn og útlendingar. Það þarf jafn-
vel að virkja allan almenning og
hvetja hann til að fylgjast með
náunganum. Í raun þyrfti að innleiða
nokkurs konar lögregluríki. Það er
ekki að ófyrirsynju að bent hefur ver-
ið á að hryðjuverk hafi verið óþekkt í
alræðisþjóðfélögum 20. aldar eins og
Sovétríkjunum svo ekki sé talað um
Austur-Þýskaland þar sem eftirlitið
með einstaklingum af hálfu Stasi náði
hvað mestri fullkomnun.
Það er því ljóst að kröfur um betri
varnir gegn hryðjuverkum vekja
spurningar um hvernig þjóðfélag við
viljum byggja. Neyðumst við til að
fórna einhverju af áunnum frelsis-
réttindum í þágu öryggis? Hvað með
vernd persónuupplýsinga sem hefur
verið æ meira í þungamiðju umræðna
um mannréttindi í tækniþjóðfélagi
nútímans? Var sú umræða öll mörk-
uð af sakleysislegri trú á hið góða í
manninum, trú sem var afhjúpuð
hinn 11. september? Hvað um rétt
manna til að teljast saklausir uns sekt
er sönnuð? Hvað um umburðarlyndi
gagnvart útlendingum? Umræða af
þessu tagi er hafin í Bandaríkjunum.
Þar eru til umræðu á þingi tillögur
um stórauknar rannsóknarheimildir
lögreglu. The Economist spáir því að
Bandaríkjamenn muni verða að end-
urmeta jafnvægið milli öryggishags-
muna og friðhelgi einkalífs. Er þó
vert að benda á að friðhelgi einkalífs
og sérstaklega persónuupplýsinga
nýtur mun lakari verndar í Banda-
ríkjunum en í Evrópu. Þessi spurn-
ing er þó alls ekki einskorðuð við
Bandaríkin og Bandaríkjamenn.
Baráttan við hryðjuverk er alþjóðleg
og velflest ríki munu finna fyrir áhrif-
um á eigið réttarkerfi og þjóðfélag.
Þótt hryðjuverkin hafi verið framin í
Bandaríkjunum virðist liggja fyrir að
stór hluti af undirbúningnum fór
fram í Þýskalandi. Þar voru að verki
arabískir námsmenn í Hamborg og
hugsanlega víðar sem gátu undirbúið
ódæðið svo árum skipti án þess að
vekja grunsemdir. Það er örugglega
engin tilviljun að þeir kjósa að starfa í
ríki sem getur státað af því að búa vel
að útlendingum og þar sem réttindi
einstaklinga til að vera í friði fyrir
hnýsni yfirvalda eru í hávegum höfð.
Það er óhætt að fullyrða að óvíða nýt-
ur friðhelgi einkalífs og persónuupp-
lýsinga meiri verndar heldur en í
Þýskalandi. Til þess að koma upp um
áformin hefði lögregla þurft að hafa
rannsóknarheimildir sem hún hefur
ekki nú til dags. Þetta kann að breyt-
ast. Þannig sagði innanríkisráðherra
Þýskalands, Otto Schily, fyrir
skemmstu í viðtali við vikublaðið die
Zeit: „Við verðum að breyta um
áherslur í rannsóknarstarfi okkar.
Það er erfitt þegar um er að ræða
fólk sem lætur alls ekki á sér bera,
lýkur námi með góðum einkunnum
og lifir borgaralegu lífi þar sem ekk-
ert bendir til að hryðjuverk kunni að
vera í aðsigi. Leyniþjónusta eða lög-
regla getur ekki hafið rannsókn
vegna þess að einhver hegði sér sér-
staklega venjulega. Þeim mun mik-
ilvægara er að velta því fyrir sér
hvernig við nýtum okkur þá gagna-
banka sem við höfum, hvernig tengja
má þá saman, hvernig bera má sam-
an gögn úr ólíkum grunnum og hvern
sess þjóðaröryggi skipar í því sam-
bandi. Við verðum að hugleiða hvort
ekki þurfi að skilgreina vernd per-
sónuupplýsinga upp á nýtt.“
Samkvæmt þessu kann hefðbund-
in löggjöf um vernd persónupplýs-
inga að vera fjötur um fót ef ná á ár-
angri við að fyrirbyggja hryðjuverk.
Það er einmitt mikilvægur þáttur í
vernd persónuupplýsinga samkvæmt
evrópskum reglum að ekki megi sam-
tengja gagnagrunna að ástæðulausu
eða vinna með slíkar upplýsingar
nema markmiðið sé skýrt. Það sem
þýski ráðherrann hefur hins vegar í
huga eins og fram kemur síðar í við-
talinu er að hægt sé að nota nútíma-
tölvutækni og söfnun persónuupplýs-
inga til þess að leita að tilteknu
hegðunarmynstri meðal fólks,
skyggnast óbeint inn í hugarheima
og koma þannig auga á þá sem kynnu
að vera að leiðast út í alvarlega glæpi.
Ef þessi orð endurspegla stefnu
ríkisstjórnar jafnaðarmanna og
græningja kann að virðast að stutt sé
í að henni verði hrint í framkvæmd.
Stjórnarandstaðan er mjög ólíkleg til
að leggjast gegn hertri löggæslu því
það er einmitt eitt af hefðbundnum
baráttumálum kristilegra demó-
krata.
Málið er þó ekki svona einfalt.
Annars vegar myndi stefnubreyting
hvað varðar vernd persónuupplýs-
inga örugglega koma til kasta stjórn-
lagadómstóls Þýskalands sem er
þekktur fyrir að standa skeleggan
vörð um grundvallarréttindi einstak-
linga.
Hins vegar má benda á að löggjöf
um vernd persónuupplýsinga hefur
verið samræmd á Evrópska efna-
hagssvæðinu á undanförnum árum í
kjölfar tilskipunar Evrópusambands-
ins frá árinu 1995. Eitt ríki getur ekki
breytt þessum reglum en það má
auðvitað spá því að ef áhrifamesta
ríki Evrópu, Þýskaland, vill breyta
um stefnu í þeim efnum hafi það sitt
að segja.
Leynd fjarskipta
Fyrir tilviljun gerist það að á sama
tíma og rætt er um viðbrögð við
hryðjuverkunum í Bandaríkjunum
samþykktu ráðherrar Evrópuráðs-
ríkjanna 43 í síðustu viku nýjan sátt-
mála um varnir gegn tölvuglæpum,
sáttmála sem kann að skipta sköpum
í baráttu við alþjóðlega glæpahringi.
Sáttmáli þessi hefur verið í undirbún-
ingi um árabil og er nú tilbúinn til
undirskriftar. Bandarísk stjórnvöld
hafa tekið virkan þátt í gerð sáttmál-
ans. Hann felur í sér heimildir lög-
reglu til að fá aðgang að gögnum um
fjarskipti um Netið og til að senda
slíkar upplýsingar milli landa með
greiðum hætti. Á þetta við þegar ver-
ið er að rannsaka tiltekna alvarlega
glæpi. Hryðjuverk eru ekki talin þar
á meðal og vakna því spurningar um
hvort ekki verði að bæta þeim við
aðra efnisglæpi sem sáttmálinn nær
til, þ.e. barnaklám, brot á höfunda-
rétti og innbrot í tölvukerfi.
Talsmenn tjáningarfrelsis og ein-
staklingsréttinda hafa undanfarin ár
barist fyrir rétti manna til að nota
dulmál eða dulkóðun í fjarskiptum.
Eru rökin þau að fólk eigi rétt á að
eiga samskipti sín á milli án þess að
lögregla og leyniþjónustur geti ráðið
í merkingu slíkra skeyta. Á hinn bóg-
inn hafa heyrst raddir um að áskilja
verði að yfirvöld geti ætíð ef á þarf að
halda brotið upp slíka dulkóðun. Er
líklegt að erfiðara verði en áður að
verja þá skoðun að menn eigi rétt til
að nota órjúfanlega dulkóðun.
Hvert stefnir?
Pólitísk viðbrögð í Evrópu og
Bandaríkjunum undanfarna daga
benda til þess hvert stefnir. Sam-
kvæmt sameiginlegri yfirlýsingu
Evrópusambandsins og Bandaríkj-
anna frá því á fimmtudag er nauðsyn-
legt að vernda borgarana gegn
hryðjuverkum en gæta þó að einstak-
lingsréttindum, réttaröryggi og meg-
inreglunni um lögbundið ríkisvald.
Það sýnir að enginn vilji er til að koll-
varpa undirstöðum lýðræðis- og rétt-
arríkis. Nánar tiltekið mun samstarf-
ið fela í sér aðgerðir til að tryggja
öryggi flugsamgangna, aukna sam-
vinnu lögreglu, ráðist verði að fjár-
hagslegum grunni hryðjuverka-
manna, landamæraeftirlit verði hert
og síðast en ekki síst fái löggæslan
greiðari aðgang að upplýsingum og
auknar heimildir til að skipast á raf-
rænum gögnum yfir Atlantsála.
Evrópusambandið fyrir sitt leyti
samþykkti á fimmtudag allróttæka
breytingu á löggæslusamstarfi
ríkjanna sem hefði örugglega tekið
lengri tíma að knýja í gegn ef aðstæð-
ur hefðu verið aðrar. Þannig ákváðu
dómsmálaráðherrar Evrópusam-
bandsríkja að koma á laggirnar svo-
kallaðri evrópskri handtökuheimild.
Mun hún leiða til þess að hægt verður
að draga menn fyrir dóm í bókstaf-
legri merkingu hvar sem er í Evrópu-
sambandinu án þess að þurfa að fara
hefðbundna leið framsals. Eins og nú
er háttað málum geta Spánverjar,
svo dæmi sé tekið, ekki fengið afhent-
an franskan ríkisborgara sem grun-
aður er um aðild að hryðjuverkum
ETA nema stjórnvöld í Frakklandi
leyfi framsal. Þetta hefur oft reynst
erfitt, að sögn franska dagblaðsins
Le Monde, vegna ótta Frakka við að
baskadeilan berist til Frakklands.
Hugmyndin um evrópska handtöku-
heimild felur hins vegar í sér að ekki
verður lengur hægt að synja um
framsal af pólitískum ástæðum. Kann
þetta að kalla á stjórnarskrárbreyt-
ingu í sumum ríkjum vegna fullveld-
isskerðingarinnar sem í þessu felst.
Hvar eru mörkin?
Það má fullyrða að jafnvægið milli
friðhelgi einkalífs og rannsóknar-
heimilda lögreglu getur breyst án
þess að um mikla röskun á grundvall-
argildum lýðræðis- og réttarríkja sé
að ræða. 8. gr. Mannréttindasáttmála
Evrópu segir til dæmis að skerða
megi friðhelgi einkalífs teljist það
nauðsynlegt í lýðræðisríki vegna
þjóðaröryggis. Það er auðvitað tölu-
vert svigrúm fyrir hendi til að meta
hvað sé nauðsynlegt í þeim efnum.
Hins vegar eru aðrar grundvallar-
reglur sem ekki má víkja frá eins og
bann við pyntingum. Vissulega gæti
það hjálpað í viðureign við hryðju-
verkamenn að pynta menn til sagna.
Er vissulega tilhneiging til þess í ríkj-
um sem heyja stríð gegn hryðjuverk-
um eins og í Tyrklandi. Mannrétt-
indadómstóll Evrópu hefur hins
vegar ekki slakað neitt á kröfum í
þeim efnum í fjölmörgum tyrknesk-
um málum sem komið hafa til kasta
hans.
Annað dæmi má nefna og það er
samstaða Evrópuríkja um bann við
dauðarefsingum. Ef vitorðsmenn til-
ræðismannanna í Bandaríkjunum
nást verða örugglega kröfur þar í
landi um þyngstu refsingu. Þar gæti
skilið milli Bandaríkjamanna og Evr-
ópubúa. Má nefna að Mannréttinda-
dómstóll Evrópu myndi líklega telja
óheimilt að framselja sakamenn til
Bandaríkjanna ef dauðarefsing biði
þeirra.
Með illu skal illt út reka
Reuters
Öryggisvörður leitar í farangri á Logan-flugvelli í Boston. Krafan um aukið eftirlit í kjölfar hryðjuverkanna 11. september er hávær og velta nú margir
fyrir sér hvort afleiðingin verði sú að gengið verði á friðhelgi einkalífsins og persónfrelsið í viðleitninni til að uppræta hryðjuverkamenn og samtök þeirra.
Höfundur er lögfræðingur á mann-
réttindaskrifstofu Evrópuráðsins.
Skoðanir sem fram kunna að koma í
þessari grein eru á ábyrgð höfundar.
Vinsamlegast sendið ábendingar um
efni til pall@evc.net.
Í kjölfar hryðjuverkanna
í Bandaríkjunum er víða
rætt um að löggæslan
þurfi aukið svigrúm til
athafna. Páll Þórhalls-
son veltir því fyrir sér
hvort styrjöldin gegn
hryðjuverkum eigi eftir
að þrengja að frels-
isréttindum fólks.
Lög og réttur
eftir Pál
Þórhallsson