Morgunblaðið - 01.12.2001, Blaðsíða 43

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 1. DESEMBER 2001 43
Nýlegar
ar dregið
ólgu í efa.
sem eng-
vo virðist
r til þess
séu ekki
. í saman-
ímans.
jórnvalda
beinast í
kiptahall-
r eftir að-
ahalli er
viðskipta-
s að fjár-
aðila mun
væntan-
ða aukinn
ns. Við-
ætti ekki
ki á gengi
árfestingu
lega við-
gengisað-
um hefur
m, og þótt
hækkað í
unin mun
eiðum. Ef
yrri tíðar
ekki hafa
u 2000 og
verulega.
nd býr við
því hvorki
rlagahalla
nar. Tveir
ahalla ár-
af minnk-
og einn
ngu. Gríð-
essum ár-
kið frelsi í
að veru-
halla und-
d að við-
r að rekja
til marks
ert að að-
Nei, ekki
að gáð á
átt í við-
t vera við
leyti sem
gið vera
tryggingu
lántökur.
til í eigu
ríkisins, og erlendir lánardrottnar
hafa tilhneigingu til þess að trúa því
að ríkið muni bjarga mikilvægum
bönkum ef þeir lenda í vandræðum.
Stjórnvöld hafa þar að auki áhrif á
væntingar einkaaðila um framtíðar-
tekjur. Þar sem viðskiptahalli er al-
mennt talinn vera áhættuþáttur
hvað fjármálakreppur varðar getur
mikill viðskiptahalli aukið líkurnar
á kreppu þótt hann sé góðkynja,
einungis vegna þess að markaðsað-
ilar hafa ótta af þeirri reynslu að
samband sé milli viðskiptahalla og
fjármálakreppu.“
Almenn sátt um að fast-
gengisstefna sé óheppileg
Að lokinni þessari umfjöllun um
efnahagsvanda Íslands fjallar Stigl-
itz um þá stefnu sem almennt er
æskilegt að stjórnvöld fylgi við þær
aðstæður sem lýst er hér að ofan.
Hann segir að ábati aukinnar al-
þjóðavæðingar sé svo mikill að ekk-
ert land vilji einangra sig og missa
þannig af honum, en alþjóðavæð-
ingunni fylgi þó áhætta. Áhættu-
stjórn sé í hnotskurn sá vandi sem
lítil og opin hagkerfi standi frammi
fyrir.
Stiglitz tengir vandann frjálsu
flæði fjármagns og telur réttlætan-
legt að ríkið hafi afskipti af fjár-
magnsflæði vegna áhrifa þess á
flesta í þjóðfélaginu. Hann segir
nokkrar gerðir takmarkana fjár-
magnsflæðis koma til greina, svo
sem upplýsingaskylda, skattar,
ýmsar gerðir reglna eða bein höft.
Eins og annars staðar megi færa
rök fyrir því að takmarkanir sem
hafi áhrif á verð, svo sem skattar,
hafi mikilvæga kosti umfram bein
höft.
Þá segir hann almenna sátt vera
að komast á um að fastgengisstefna
sé óheppileg og að hún gangi vart til
lengdar. Hann segir að menn séu
ekki enn á eitt sáttir um það hvort
eða í hversu miklum mæli seðla-
bankar eigi að stunda íhlutun á
gjaldeyrismarkaði, sú saga sé ekki
sérlega glæsileg. Hins vegar sé lík-
legt að íhlutun geti hentað því betur
sem markaðurinn er þynnri.
Stiglitz segir að of mikil áhersla á
reglur um eiginfjárhlutfall banka
geti haft óæskilgar afleiðingar þeg-
ar kreppa ríði yfir. Þess vegna sé
mikilvægt að stjórnvöld notist einn-
ig við annars konar reglur, svo sem
takmarkanir á hraða útlánaaukn-
ingar og takmarkanir á gjaldeyris-
áhættu.
Æskileg stefna íslenskra
stjórnvalda
Loks segir í samantekt Seðla-
bankans úr skýrslu Stiglitz: „Að
lokum fjallar Stiglitz um æskilega
stefnu stjórnvalda á Íslandi í ljósi
þeirrar stöðu sem komin er upp í
efnahagsmálum:
1. Umfjöllunina um stefnu stjórn-
valda hér að ofan má nú nota til
þess að átta sig á æskilegum við-
brögðum íslenskra stjórnvalda um
þessar mundir. Viðskiptahallinn er
ekki endilega raunverulegt vanda-
mál, en hann veldur hættu á óstöð-
ugleika og því er æskilegt að gripið
sé til aðgerða til þess að lækka
hann.
2. Fastgengisstefna stjórnvalda
sem horfið var frá í mars sl. ýtti
undir fjármagnsflæði til landsins og
þar með viðskiptahallann því mark-
aðsaðilar vanmátu líkurnar á geng-
isfellingu. Að auki virðist kenningin
um hagkvæm myntsvæði benda til
þess að fljótandi gengi henti Íslandi
betur en fast gengi. Upptaka verð-
bólgumarkmiðs og afnám vikmarka
krónunnar var því heppileg stefnu-
breyting.
3. Veiking krónunnar á undan-
förnum mánuðum ætti að lækka
viðskiptahallann, jafnvel þótt hún
gangi að hluta til baka og raun-
lækkunin verði minni vegna auk-
innar verðbólgu. Aðgerðir til þess
að koma böndum á aukin útlán og til
þess að minnka gjaldeyrisáhættu
innlendra aðila sem ekki hafa
tekjur í erlendri mynt ættu einnig
að hjálpa til við að minnka við-
skiptahallann. Þessar aðgerðir
duga líklega ekki til þess að koma
jafnvægi á viðskipti við útlönd.
Ekki er skynsamlegt að freista þess
að lækka viðskiptahallann með því
að auka aðhald í fjármálum. En
ýmsar aðrar aðgerðir eru hugsan-
legar, svo sem hækkun vörugjalds á
varanlegar neysluvörur.
4. Mikilvægustu fyrirbyggjandi
aðgerðir sem stjórnvöld geta gripið
til eru þær sem minnka sveiflur í
flæði fjármagns, s.s. skattar á fjár-
magnsflutninga, upplýsingaskylda
og reglur sem setja bönkum skorð-
ur (sjá umfjöllun hér að ofan).
Lausafjárkvaðir sem Seðlabankinn
setti á árið 1999 höfðu jákvæð áhrif.
Stjórnvöld ættu að íhuga víðtækari
reglur af sama tagi sem taka tillit til
gjaldeyrisáhættu skuldunauta
bankanna.
5. Stjórnvöld ættu einnig að setja
nýjar reglur um upplýsingaskyldu
þeirra sem skulda í erlendri mynt.
6. Takmörk á hraða útlánaaukn-
ingar einstakra banka eru ef til vill
einnig heppileg, sérstaklega í ljósi
þess að hraður vöxtur útlána virðist
oft hafa verið ein af meginorsökum
fjármálakreppu á síðari árum og að
öryggisnet fjármálakerfisins hvet-
ur banka til að taka áhættu að hluta
til á kostnað almennings. Slíkar
hraðatakmarkanir gætu verið í
formi reglna og/eða skatta. Til
greina koma hærri eiginfjárkröfur,
hærri innborganir í innlánstrygg-
ingarkerfi eða meira eftirlit hjá
þeim stofnunum sem þenjast út
hraðar en tiltekin mörk leyfa.
7. Hækkað lágmark eiginfjár-
hlutfalls banka er ef til vill einnig
heppilegt um þessar mundir. Slík
stefna hefur samt ókosti, og því má
ekki leggja of mikið upp úr henni.
Þar að auki er mikilvægt að hafa
það í huga að ef hagkerfið lendir í
samdrætti getur ósveigjanlegt lág-
mark á eigið fé banka haft slæm
áhrif.“
ans Joseph Stiglitz á íslensku hagkerfi
ptahallinn
vandinn
slands samdi snemma árs í
fræðinginn Joseph Stiglitz
erði úttekt á íslensku hag-
þáttum sem varða fjármála-
eika. Hér er birtur hluti af
eðlabankans úr skýrslunni.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
belsverðlaunahafinn Joseph Stiglitz.
SAMSKIPTI Rússa við Atl-antshafsbandalagið hafaverið í brennidepli eftirárásir hryðjuverkamanna
á Bandaríkin 11. september. Yves
Brodeur, talsmaður NATO, sagði í
samtali í höfuðstöðvum bandalags-
ins í Brussel að þar væri um að ræða
nýtt skref í ferli, sem hafist hefði á
síðasta áratug, en ekki kúvendingu.
Stefnt væri að því að í ákveðnum
málum tækju Rússar og NATO
sameiginlegar ákvarðanir, en hins
vegar kæmi ekki til greina að Rúss-
ar fengju neitunarvald í málum, sem
snertu öryggishagsmuni aðildar-
ríkjanna.
„Ég tel lykilatriðið vera að sam-
skiptin milli NATO og Rússlands
hafa verið að þróast í rétta átt í
nokkurn tíma. Allt frá 1997 þegar
Stofnsáttmálinn um samskipti, ör-
yggi og samvinnu Rússa og NATO
hafa hvorir tveggju verið að skoða
hvernig mætti víkka þá samvinnu út
og bæta samskiptin. Um leið var
stofnað hið varanlega sameiginlega
ráð [PJC eða Permanent Joint
Council] sem er samráðsvettvangur
fyrir Rússland og NATO til að ræða
málin. Við höfum verið að leita leiða
til að víkka PJC því að sá vettvangur
ræðst af því hvað út honum er gert.
Það eru með öðrum orðum engin
takmörk fyrir umfangi starfsemi
hans. Fyrir 11. september var títt
samráð við Rússa. Við höfðum starf-
að saman á Balkanskaga við að
koma á friði og stöðugleika. Það var
samráð milli bæði utanríkisráðherra
og varnarmálaráðherra aðildarríkja
NATO og Rússlands. Hlutirnir
gengu því vel, þótt í hreinskilni verði
að taka fram að Rússar hafi ekki
verið með öllu ánægðir. Hér kemur
tvennt til. Rússar hafa ekki dregið
dul á það að þeir líta stækkun NATO
ekki jákvæðum augum og töldu að
hún væri hótun og ónauðsynleg.
Þeim fannst einnig að PJC væri að-
eins vettvangur til samráðs og vildu
hafa meiri sveigjanleika til að taka
ákvarðanir með NATO þar sem
hagsmunir fóru saman. Áhrif 11.
september voru þau að ýta á þessa
þróun.“
Af samráðsstigi í að taka
sameiginlegar ákvarðanir
Skömmu eftir 11. september – 3.
október nánar tiltekið – hitti Ro-
bertson lávarður, framkvæmda-
stjóri NATO, Vladímír Pútín, for-
seta Rússlands, í Brussel.
„Þegar Pútín hitti framkvæmda-
stjóra NATO hér í Brussel áttu þeir
athyglisverðar samræður,“ sagði
Brodeur. „Robertson spurði hvort
Rússar vildu ganga í NATO. Ef svo
væri ættu þeir að sækja um, en ef
ekki ætti skoða hvernig hægt væri
að vinna að aukinni samvinnu og
gleyma aðildarspurningunni. Pútín
svaraði því til að Rússar hefðu ekki
áhuga á aðild. Þá sagði Robertson að
hann vildi leggja til að stofnuð yrði
hugmyndasmiðja, sem hefði það
verkefni að stefna
saman sérfræðingum
Rússa og NATO til að
finna á hvaða sviðum
hægt væri að eiga
raunverulegt sam-
starf milli NATO og
Rússlands og aðildar-
ríkja NATO og Rúss-
lands. Bent hafði verið
á nokkur svið, þar á
meðal leitar- og björg-
unaraðgerðir vegna
náttúruhamfara, ger-
eyðingarvopn, aðgerð-
ir gegn hryðjuverka-
starfsemi og jafnvel
möguleikann á að líta
á endurskipulagningu herja. Heim-
sókn Pútíns til Bandaríkjanna hrað-
aði enn atburðarásinni.
Robertson fór til Rússlands í síð-
ustu viku í boði Pútíns og þar áttum
við könnunarviðræður við forystu-
menn í Rússlandi um það hvaða svið
væru hentug til aukins samstarfs og
jafnvel sameiginlegra ákvarðana.
Það var hins vegar engin umræða
um það hvaða verklagi yrði komið á í
því skyni. Hugmyndin um nýtt ráð
fyrir þessar tuttugu þjóðir, það er
aðildarríkin nítján og Rússland, er
komin frá Tony Blair, forsætisráð-
herra Bretlands og er ekki enn af-
staða NATO. Bandalagsríkin eiga
enn eftir að setjast niður og ákveða
hvað beri að gera. Við höfum því
ekki lagt fram tillögu fyrir Rússa því
að við höfum ekki ákveðið hvernig
halda eigi málinu áfram. Það er
einnig ljóst að ákvörðun um að koma
á verklagi til að taka sameiginlegar
ákvarðanir mun ekki útiloka rétt
NATO og aðildarríkjanna 19 til að
ákveða hvað bandalaginu sé fyrir
bestu og því er allt tal um neitunar-
vald Rússa út í hött.“
Ekki leið Rússa til
að lama NATO
Hann sagði að enginn vildi sjá
þetta samstarf mistakast og því
mundi enginn leggja út í viðræður
við Rússa um málefni þar sem litlar
líkur væru að samkomulag næðist
og því væri ekki verið að tala um
neitunarvald: „Það er einfaldlega
ekki raunhæft að ætla að Rússar
myndu geta komið í veg fyrir
ákvarðanir aðildarríkjanna nítján til
eflingar hagsmunum bandalagsins.
Þess utan tóku Rússarnir skýrt
fram í viðræðunum fyrir viku að þeir
vildu ekki ræða hernaðarmál, þeir
vildu ekki verða meðlimir í NATO,
hvorki gegnum framdyrnar né bak-
dyrnar, og litu ekki á þetta sem leið
til að lama NATO. Þeir væru ekki að
leitast eftir neitunarvaldi og þeir
vissu að það fengju þeir ekki.“
Brodeur sagði að Robertson
myndi í næstu viku gefa Norður-Atl-
antshafsráðinu skýrslu um viðræður
sínar í Moskvu og þar yrði farið yfir
hvernig best væri að halda áfram. Á
fundi utanríkisráðherra NATO 6. og
7. desember yrðu samskiptin við
Rússa síðan rædd.
Hann sagði að erfitt
væri að segja til um
það hvaða áhrif hryðju-
verkin myndu hafa á
framtíð NATO.
„Hryðjuverkin
munu ekki leiða til
stórkostlegra breyt-
inga á NATO,“ sagði
hann. „Við erum þegar
með fast skipulag, en
það má þó vænta
breytinga að því leyti
að hryðjuverk munu
vega mun þyngra í um-
ræðunni. Við höfum til
dæmis verið að ræða
hinar nýju ógnir 21. aldarinnar, þar
á meðal útbreiðslu gereyðingar-
vopna, og það er ljóst að hryðjuverk
munu bætast þar við.“
Brodeur játti því að áður hefðu
verið lögð á ráðin um hryðjuverk og
1993 hefði verið gerð tilraun til að
sprengja upp World Trade Center í
New York. Staðreyndin væri hins
vegar sú að 11. september hefði fólk
áttað sig á því að til væri fólk, sem
væri reiðubúið til að myrða saklausa
borgara svo þúsundum skipti, til að
ná fram markmiðum sínum.
„Þetta eitt og sér hefur áhrif,“
sagði hann. „Ekki bara vegna þess
hve margir létu lífið heldur vegna
þess að það hafði áhrif á öryggi fólks
og efnahagslífið. Þetta er þáttur,
sem hefur áhrif á stöðugleika og er
því ógn, sem steðjar að öllum. Þann-
ig sáu bandalagsríkin þetta og þess
vegna var ákveðið að virkja fimmtu
grein stofnsáttmála Atlantshafs-
bandalagsins.“
Fundurinn í Reykjavík gæti
fengið sérstaka merkingu
A vori komanda verður fundur ut-
anríkisráðherra Atlantshafsbanda-
lagsins haldinn í Reykjavík. Brod-
eur sagði að hann gæti orðið
sögulegur.
„Gestgjafinn býður okkur að
halda fundinn og við þiggjum boðið,“
sagði hann. „Síðan er það á ábyrgð
gestgjafans að skipuleggja fundinn.
Hann tryggir öryggið. Ef við kom-
umst að þeirri niðurstöðu að það sé
áhætta yrði það vegna þess að Ís-
lendingar segðu að það væri ástæða
til að huga betur að þessum málum.
En það hefur enginn áhyggjur hjá
NATO og flesta hlakkar til að koma
til Reykjavíkur. En fundurinn gæti
einnig orðið athyglisverður vegna
þess að þar verður lögð fram síðasta
matsskýrslan um stækkun og þar
með verður hið formlega ferli fyrir
fundinn, sem haldinn verður í Prag
haustið 2002 til að ákveða hvaða ríki
verði næst í stækkunarferlinu. Ég
held að Reykjavík fái sérstaka
merkingu bæði vegna þess og einnig
vegna þess að þar gæti í fyrsta sinn
orðið fundur með nýju fyrirkomu-
lagi varðandi Rússa.“
Rússar fá ekki
neitunarvald
Yves Brodeur, helsti
talsmaður Atlantshafs-
bandalagsins, segir að
aukið samstarf við
Rússa og hugsanleg
þátttaka þeirra í
ákvarðanatöku muni
ekki færa þeim neit-
unarvald í hernaðar-
málum. Karl Blöndal
ræddi við hann um
stöðu mála eftir 11.
september.
Reuters
Robertson lávarður, framkvæmdastjóri Atlantshafsbandalagsins, og
Vladímír Pútín, forseti Rússlands, í Moskvu 23. nóvember.
Yves Brodeur
kbl@mbl.is