Morgunblaðið - 04.12.2001, Blaðsíða 36

LISTIR
36 ÞRIÐJUDAGUR 4. DESEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
ÞAÐ þarf ekki að lesa lengi til að
komast að því að EKKI ástarsaga er
ekkert venjuleg skáldsaga og að hún
er ekki hefðbundin ástarsaga. Auk
þess að fjalla um ást milli karls og
konu fjallar hún líka um öðruvísi ást:
Um sjálfsást og ýjað er að samkyn-
hneigð. Í bókinni er mikið um falleg-
ar, furðulegar og afstæðar myndlík-
ingar sem hrífa mann með sér þó þær
verði of margar. Það gerir söguna
einnig áhugaverða að hún tekur
óvænta stefnu þegar lesandinn er
leiddur æ lengra inn í hugarheim að-
alpersónunnar sem leitar að sjálfri
sér í örvæntingu. Hins vegar er slag-
síða bókarinnar líka tengd framvind-
unni því byggingin er ómarkviss þeg-
ar líður á söguna.
Sagan fjallar fyrst og fremst um
rúmlega þrítugan leikara í Reykjavík
nútímans. Hann er neyddur til þess
að horfast í augu við sjálfan sig eftir
langt tímabil þegar mestu hefur skipt
fyrir hann að hafa öruggan ramma til
að lifa eftir. Tvær mann-
eskjur neyða hann til
þess með tilveru sinni og
gjörðum: Leikstjórinn
hans og kærastan hans.
Frásögnin fer fram með
þeim hætti að hann og
hún, leikarinn og kær-
astan, segja frá í fyrstu
persónu, að mestu til
skiptis. Þau eru nafnlaus
eins og allar aðrar per-
sónur verksins. Frá-
sagnir þeirra eru eins og
dagbókarbrot, nokkur í
hverjum mánuði sam-
bandsins. Kaflarnir
heita eftir mánuðunum,
sá fyrsti heitir Ágúst 2000 og sagan
endar í kaflanum Apríl 2001, eða í
Janúar 2001, allt eftir því hvernig
túlka má draumana sem eru svo ráð-
andi í sögunni. Í fyrstu köflunum er
sjónarhorn kærustunnar jafn ráðandi
og hans. Það myndast strax spenna í
frásögninni þegar þau eru að kynnast
og stíllinn er ólíkur eftir því hvort
þeirra segir frá. Þau dragast hvort að
öðru í mikilli og sannfærandi ástríðu.
Eftir því sem á líður verður hann upp-
teknari af sjálfum sér, fer lengra inn í
huga sinn, en hún og hennar sjónar-
horn fölna, minnka og
hverfa. Það helsta sem
gefið er upp er náið
samband hennar við
vinkonu sína. Lögð er
sífellt minni áhersla á
samband kærustupars-
ins og jafnvel ýjað að
því að það muni ekki
ganga upp á meðan
hann verður upptekn-
ari af sjálfum sér í leik-
húsinu með hverjum
deginum sem líður.
Þetta er spennandi efni
en heldur því miður
ekki athyglinni til enda,
þessi spennandi frá-
sagnarháttur sögunnar fjarar út. Auk
þess veldur það vonbrigðum að fá
ekki að vita mikið meira um kær-
ustuna en sagt er frá í byrjun, hún á
að vera dularfull og aðeins til þess
gerð að varpa ljósi á aðalpersónuna
en hún er of óljós og persónusköpun
hennar rennur út í sandinn. Stíll frá-
sagna þeirra verður stöðugt líkari og
svo er einnig um talmál annarra per-
sóna.
Það virðist vera tilhneiging hjá rit-
höfundum um þessar mundir að færa
ljóðrænt myndmál prósaljóða og smá-
sagna inn í skáldsöguna í heimspeki-
legum vangaveltum um tilganginn og
tímann, minnið og sjálfið. Þetta gerir
Haraldur Jónsson svo um munar auk
þess sem hann fer óspart inn á
draumalendur. Mörkin milli draums
og veruleika fölna stöðugt svo að
stundum virðist drauma- og hugar-
heimurinn algerlega ná yfirhöndinni.
Brota- og tilviljanakenndar hugsanir
og draumar aðalpersónunnar snúast
um sambandið við konuna og stöðu
hans í leikhúsinu, stöðu hans meðal
annars fólks, leiðir til að verjast öðr-
um, um fortíð og æsku sem gefið er í
skyn að hafi verið erfið, um minningar
og minnið sjálft og um óttann. Bæði
hugsunum hans og talmáli er lýst með
margræðum samlíkingum og mynd-
máli sem verður stundum torskilið en
stundum fallegt og krefjandi. Til
dæmis er líkingamál sem snertir vatn
mikið notað. Vatnið er regn, snjór, ís,
tár, vakir og vötn og yfirleitt tengt lík-
amanum og sársaukafullum tilfinn-
ingum. Náttúrulýsingar eru fallega
gerðar og margar myndrænar senur í
bókinni ættu heima í kvikmynd.
Þrátt fyrir að gallarnir séu nokkrir
í þessari bók er myndmálið oft mjög
fallegt og efnistökin frumleg. Aðalefni
sögunnar er áleitið og skilar sér ágæt-
lega: Óhamingja og firring ungs
manns sem ætti að eiga lífið fyrir sér
en notar alla sína orku í að leita að
sjálfum sér.
Sjálfhverf ást
BÆKUR
Skáldsaga
eftir Harald Jónsson. Bjartur, Reykjavík
2001. 173 bls.
EKKI
ÁSTARSAGA
Hrund Ólafsdóttir
Haraldur Jónsson
Á FYRRA ári kom út 1. bindi rit-
raðarinnar Ísland í aldanna rás og
hlaut góðar viðtökur fróðleiksfúsra
lesenda. Illugi Jökulsson var þar
aðalhöfundur og naut dyggrar að-
stoðar hóps sérfræðinga og með-
höfunda, sem sumir skrifuðu ein-
staka kafla um sérstök svið, unnu
að efnisöflun o.fl. Yfir öllu trónaði
svo ritstjórinn, Sigríður Harðar-
dóttir, og átti að sögn Illuga ekki
minnstan þátt í því hve vel bókin
var heppnuð.
Fyrsta bindi hinnar nýju ritraðar
náði yfir fyrra helming 20. aldar,
tímabilið 1901–1950. Hér er þráð-
urinn tekinn upp að nýju og nær
þetta bindi yfir aldarfjórðung, árin
1951–1975. Það skýrist vafalaust
fyrst og fremst af því að þótt fyrri
helmingur aldarinnar geti á engan
hátt talist viðburðasnauður, urðu
enn fleiri minnisverð tíðindi á hin-
um seinni og ómögulegt að koma
frásögn af þeim öllum fyrir í einni
bók, ef halda átti sama
formi og í 1. bindi.
Fyrirkomulag þessa
bindis er svipað hinu
fyrra. Saga lands og
þjóðar er rakin ár frá
ári, getið helstu við-
burða hvers árs og sagt
frá sumum í stuttu
máli, öðrum í lengra og
hver síða prýdd miklu
myndefni. Er þá sem
vænta má, að hér er
mikill fróðleikur sam-
ansafnaður og skil-
merkilega sagt í frétta-
stíl frá öllu því helsta,
sem á daga þjóðarinnar
dreif á þessu skeiði. Ýtarlegast er
vitaskuld sagt frá þeim atburðum
sem mestan svip settu á þjóðlífið og
daglega umræðu á hverjum tíma,
þorskastríðunum, forsetakosning-
unum 1952 og 1968, handritamál-
inu, eldgosinu á Heimaey, óhugnan-
legum sakamálum og stórslysum,
heimsmeistaraeinvíginu í skák árið
1972, og svo auðvitað pólitíkinni. Á
þeim vettvangi var þó líkast til
kyrrara á þessu skeiði en löngum
bæði fyrr og síðar og stafaði það
ekki síst af því að sömu flokkar fóru
með völd í Viðreisn-
arstjórninni svo-
nefndu nær helming
tímabilsins.
Öðrum efnisþáttum
er fráleitt gleymt og
hér er að finna
skemmtilegar frá-
sagnir af menningar-
málum og deilum á
því sviði, sem gátu
orðið enn harðvítugri
en hinar pólitísku
deilur ef eitthvað var.
Þar ber sérstaklega
að nefna skemmtilega
frásögn af bók-
menntaumræðunni,
sem tengd er útkomu bókar Guð-
bergs Bergssonar, Tómas Jónsson
metsölubók, árið 1966 og bráð-
fyndna lýsingu á viðureign þeirra
Thors Vilhjálmssonar og Krist-
manns Guðmundssonar í dómssöl-
um árið 1964. Víða er svo skotið inn
styttri þáttum um efni sem ekki
þóttu kannski beinlínis fréttnæm
en endurspegla engu að síður
ákveðna þætti mannlífsins og má
þar nefna skrif ungra stúlkna til
„Veru“. Þau eru mörg stórfyndin,
þótt bréfriturum hafi sjálfsagt ekki
verið hlátur í hug, og enda flest á
orðunum „hvernig er skriftin“.
Lauslegur samanburður þessa
bindis og þess sem út kom í fyrra
gæti bent til þess að íslenskt sam-
félag og jafnvel þjóðin hafi breyst
mikið á 20. öldinni. Enginn vafi
leikur á því að breytingarnar urðu
miklar, en við lestur þessarar bókar
hvarflaði það stundum að mér,
hvort hún endurspeglaði frekar
breytingar á fjölmiðlum en þjóð-
inni. Blöð og tímarit þessa tíma eru
eðlilega mikilsverðar heimildir höf-
unda og það sem þótti fréttnæmt
hlýtur því að verða fyrirferðarmik-
ið, enda er hér fyrst og fremst um
fróðleiksrit að ræða, ekki verk
byggt á rannsóknum. Hér segir t.d.
mun meira frá stórviðburðum og
ýmiss konar voðaverkum en í 1.
bindi, en minna fer fyrir umfjöllun
um daglegt amstur alþýðu manna.
Allur er texti þessarar bókar
ágætlega unninn. Hún er fróðleiks-
náma um það sem við bar á Íslandi
á tímabilinu sem hún tekur til og af
eðlilegum ástæðum er myndefni
hér enn ríkulegra og betra en í
fyrri bókinni. Margar myndanna
hafa mikið heimildagildi og allur
frágangur bókarinnar er til fyrir-
myndar. Hún er prentuð á fallegan
pappír og hönnun hennar er ein-
staklega vel heppnuð.
Öldin áfram þokast
BÆKUR
Sagnfræði
– Saga lands og þjóðar ár frá ári. Illugi
Jökulsson (aðalhöfundur): JPV útgáfa,
Reykjavík 2001. 352 bls., myndir.
ÍSLAND Í ALDANNA RÁS 1951–1975
Jón Þ. Þór
Illugi Jökulsson
ÞESSI viðtalsbók geymir frá-
sagnir fimm íslenskra kvenna. Þær
hafa, eins og gengur, upplifað skin
og skúrir í lífinu. Allar hafa orðið
viðskila við ástvini. Sumar hafa
horft á eftir makanum í gröfina,
aðrar með öðrum hætti. Þær segja
frá æsku og uppvexti og hvað á
daga þeirra hefur drifið. Frásagn-
irnar eru hver með sínu sniði.
Anna Margrét missti eiginmann
sinn í snjóflóði í Neskaupstað 1974.
Hún segir frá fyrirboðum, biðinni
eftir að hann finnist og dofanum
sem fylgdi í kjölfarið. Önnu fannst
blaða- og fréttamenn full aðgangs-
harðir í kjölfar þessa atburðar.
Sonur hennar og tengdadóttir sem
bjuggu fyrir sunnan áttu ekki að
komast austur, því flugvélin var
full af fréttamönnum. Einnig var
sagt frá því í fréttum að
hinir týndu væru látnir,
áður en náðist í alla að-
standendur þeirra.
Sirrý Geirs talar um
frægðina og lífið sem
henni fylgdi. Ferðalög,
frægt fólk, íburður og
glamúr. Ástin bankaði
upp á öðru hvoru en fá-
ir reyndust traustsins
verðir, þó á ólíkan hátt.
Það skýtur þó skökku
við, að í aðra röndina
talar Sirrý um að gróu-
sögur hafi hrakið einn
kærastann á braut og
spillt fyrir henni á ann-
an máta, en á sama
tíma greinir hún frá gömlu máli og
með því að nafngreina hlutaðeig-
andi ýfir hún upp gróin sár, sem
vel hefði mátt komast hjá.
Síðari heimsstyrjöldin aðskilur
Þuríði frá eiginmanni sínum Carli
og sex ár líða án þess að þau sjái
hvort annað og enn lengri tími þar
til þau sameinast á
ný á Íslandi. Þessi
frásögn, líkt og
Sirrýjar, segir aðal-
lega frá staðreynd-
um en lítið frá til-
finningum og er það
veikasti hlekkur
þeirra. Lesandinn
nær ekki að setja sig
í spor þeirra heldur
er fjarlægur áhorf-
andi.
Síðustu tvær frá-
sagnirnar eru ein-
lægar og djúpar. Sig-
urjóna og Margrét
segja ekki aðeins frá
atburðum heldur
hvaða lærdóm þær hafa dregið af
þeim og áhrifin á líf þeirra eft-
irleiðis. Margréti tekst mjög vel að
tala um sitt líf án þess að fella
dóma yfir öðrum. Foreldrar henn-
ar skildu og hlaut faðir hennar for-
ræðið en setti hana síðan í fóstur
hjá bróður sínum og mágkonu.
Sorg og ekki síst hvernig tekist
er á við hana er rætt af konunum.
Þær hafa hver sína aðferð. Sumar
hefðu kosið að til hefði verið áfalla-
hjálp, ekki síst fyrir börnin. Það er
erfitt að syrgja og þurfa jafnframt
að sinna börnum sínum, sem líka
hafa misst mikið. Oft er talað um
að fólki aukist styrkur við mótlæti.
Sigurjóna er ósammála því. „Það
stórskaðar mann að ganga í gegn-
um svona sorg, hvað þá ítrekað.
Maður dofnar. En smám saman
getur maður lifað betur með líf-
inu.“ (bls. 118).
Sögurnar eru sagðar í nútíð og
tók tíma að venjast því að lesa um
fortíðina þannig. Þetta gerir það að
verkum að þær líkjast fremur sam-
tali en upprifjun og er það vel.
Frásagnirnar fimm eru ólíkar,
ekki bara að innihaldi heldur líka
nálgun höfundar. Þær verða því
ekki allar jafn eftirminnilegar.
Ólíkar sögur saman í bók
BÆKUR
Viðtalsbók
eftir Önnu Kristine Magnúsdóttur, Vaka-
Helgafell, 2001, 150 bls.
LITRÓF LÍFSINS
Kristín Ólafs
Anna Kristine
Magnúsdóttir
DAGUR með Gínu
Línu Jósefínu er
eftir Moshe Okon
og Sigrúnu Birnu
Birnisdóttur, með
myndum eftir
Önnu Jóa. Þar seg-
ir frá fyrsta skóla-
degi Þjóðhildar
haustið sem hún
er sjö ára. Á skólalóðinni tekur Þjóð-
hildur eftir því að allir hafa fengið fylgd
í skólann nema hún. Hún er sú eina
sem kemur alein – og hún er reið.
Þess vegna fer hún ekki beina leið
heim eftir skólann heldur beygir vilj-
andi í vitlausa átt. Brátt er hún komin
á slóðir sem hún þekkir ekki og þar
verður á vegi hennar glæný vinkona
sem líka er einmana. Saman rata þær
í mikil ævintýri á leiðinni heim.
Áður hefur komið út eftir Moshe
Okon og Sigrúnu Birnu bókin Sagan af
Músa Mús.
Úgefandi er Mál og menning. Bókin
er 24 bls., prentuð í Gutenberg. Verð:
1.890 kr.
Börn
RÍKIR Íslend-
ingar er eftir Sig-
urð Má Jónsson,
blaðamann á Við-
skiptablaðinu.
Í kynningu seg-
ir m.a.: „Hverjir
eru ríkustu Ís-
lendingarnir?
Hvernig urðu þeir
ríkir? Í bókinni
fléttast saman fyrirtækja- og at-
vinnusaga síðustu ára um leið og
varpað er ljósi á einstaklingana bak
við fyrirtækin.“
Sagt er frá tæplega 200 auð-
mönnum, ættum þeirra og fjöl-
skylduhögum, innbyrðis tengslum
og lagt mat á ríkidæmi hvers og
eins þeirra. Í bókinni eru listar yfir
ríkustu menn í hverri atvinnugrein
og auk þess sérstakur listi yfir 100
ríkustu Íslendingana. Í formála
fjallar höfundur um auðlegð Íslend-
inga fyrr og síðar.
Útgefandi er Framtíðarsýn hf.,
Nýja bókafélagið sér um dreifingu.
Bókin er 352 bls. Kápu hannaði
Alda Lóa Leifsdóttir. Verð: 4.480 kr.
Fróðleikur
Ríkir Íslendingar
ÞÓRA – bar-
áttusaga II sam-
einar tvær síðari
Þórubækur Ragn-
heiðar Jóns-
dóttur, Sárt
brenna gómarnir
og Og enn
spretta laukar, í
einni bók. Þóra
frá Hvammi brýst
til mennta í Reykjavík ásamt því að
framfleyta sér og sínum.
Í kynningu segir: „Þetta er litrík
baráttusaga sterkrar konu og gerist
á tímum hinna öru þjóðfélagsbreyt-
inga kringum seinni heimsstyrjöld-
ina – þegar nútíminn hélt innreið
sína á Íslandi. Verkið er talið braut-
ryðjendaverk meðal kvenna-
bókmennta.“
Útgefandi er Salka. Bókin er 286
bls., prentuð í Gutenberg. Sigrún
Guðjónsdóttir hannaði kápu. Verð
4.280 kr.
Endurminningar
DÖMUFRÍ er eftir
Jónínu Benedikts-
dóttur. Jónína
stóð að hvatning-
arnámskeiðinu
Konur í kjafti karla
og er bókin að
hluta til byggð á
þeim. Jónína lýsir ólíkum viðhorfum
karla og kvenna og togstreitunni sem
myndast þegar konan og móðirin
reynir að uppfylla allar þær kröfur
sem gerðar eru til hennar í hörðum
heimi viðskiptanna þar sem lögmál
karla eru ráðandi.
Útgefandi er Salka. Bókin er 146
bls., prentuð í Odda hf. Anna Karen
Jörgensdóttir á Fíton hannaði kápu.
Verð: 3.480 kr.
Lífsstíll