Morgunblaðið - 19.03.2002, Blaðsíða 34

UMRÆÐAN
34 ÞRIÐJUDAGUR 19. MARS 2002 MORGUNBLAÐIÐ
M
ig langar að halda
áfram, þar sem
frá var horfið í
viðhorfi mínu;
„Kæri lesandi“,
sem birtist 5. marz sl. og fjallaði
um sendibréf og tölvubréf.
Sumir bréfritara, sem sendu
mér tölvupóst eftir viðhorfið 5.
marz, segja það alrangt að
kenna tölvupóstinum um lítil
bréfaskrif manna. Þau hafi löngu
verið liðin undir lok og tölvu-
pósturinn hafi í raun verið bjarg-
vætturinn, sem hleypti í þau
nýju lífi.
Fyrrum lærifaðir á Laug-
arvatni, Ólafur Stefánsson, er
góður sam-
nefnari þess-
ara viðhorfa.
Hann segir
m.a. í tölvu-
bréfi sínu,
sem hann
byrjar með: Heill ævinlega,
Freysteinn:
„Þú segir að tölvubréfin hafi
tekið við af sendibréfunum.
Þetta finnst mér ekki koma
rétt út, eða réttlátlega, gagnvart
tölvubréfunum.
Sendibréfin voru löngu dáið
form, áður en tölvurnar urðu al-
mennar.
Það munu hafa verið síminn
og hraðinn sem sáu um þá útför.
Það er aftur á móti tölvutækn-
in sem lætur sendibréfalistina
rísa upp og orðið blómstra á nýj-
an hátt.
Nú fara menn og konur allt í
einu að hugsa um setningar og
stafsetningu og hvernig eigi að
byrja bréf og enda, jafnvel um
stíl og póetíska framsetningu
Þú sérð af þessu, að eg er
fylgjandi tölvubréfum og er viss
um að þau verða enn algengari,
og betri, þegar netföng fylgja
símanúmerum í skránni og fólk
þarf ekki lengur að taka tíma í
vinnunni til að stunda persónu-
legar bréfaskriftir.
Nú hef eg tekið nógu langan
tíma frá þér og segi í lokin eins
og nafni minn Davíðsson:
Vertu svo best kvaddur af
Ólafi Stefánssyni.“
Aðrir bréfritarar töldu af og
frá, að tölvupósturinn væri bara
köld og truntuleg skilaboða-
skjóða. Því til sönnunar voru
bréf þeirra lengri og andi þeirra
persónulegur og hlýr.
Vinur minn einn í útlöndum
hefur sett mig á keðjubréfalista
sinn. Öðru hvoru skrifar hann
langt tölvubréf og tíundar þar
eitt og annað, sem á daga hans
og konu hans drífur. Frásögnin
er upp til hópa fjörleg og innan
um og saman við eru litlar per-
sónulegar perlur.
Þessi gæi er svo kúl, að hann
sendir sama tölvubréfið til
margra. Þannig slær hann tvær
flugur í einu höggi; sparar sjálf-
um sér vinnu og tíma og heldur
okkur vinum sínum öllum við
efnið. Nýjum áskrifendum getur
hann svo boðið upp á eldri bréf,
ef þeir vilja og ef eitthvað kemur
upp á hjá þeim hjónum, sem á
sér aðdraganda í fyrri bréfum.
Ég verð að viðurkenna, að
mér þykir fengur að þessum
tölvubréfum. Bréfritari, sem ekki
vill láta nafns síns getið, skrifaði
mér m.a.:
„Heill og sæll, Freysteinn.
Þetta er í fyrsta sinn, sem ég
skrifa ókunnugum manni, vegna
blaðaskrifa hans, en einhvern
veginn stóðst ég ekki mátið.
Þakka þér fyrir ágæta umfjöllun
um tölvupóst miðað við hand-
skrifuð bréf. Ég er hjartanlega
sammála. Sem dæmi er nú orðið
mjög algengt að skammstafa
hluta af oftast stuttum tölvu-
pósti. ,,Kv. GR“ í stað kveðja
(eða bestu kveðjur, eða kær
kveðja) til vina og vandamanna.
Tvö jólakort fékk ég sl. ár að ut-
an, þar sem var hreinlega sagt,
að þetta væru jólakort og svo
skammstöfun undir. Sífellt færist
í vöxt, að jólakort séu send með
því að maður þarf að sækja þau í
tölvuna og horfa á þau á skján-
um. Einhver tilbúin kort, ekkert
persónulegt.
Hérna færð þú sem sagt per-
sónulegt bréf með efni, sem er
einskis virði, en væri það e.t.v. ef
þú værir ættingi eða vinur.
Hér þar sem ég bý, er ynd-
islegt veður, þrátt fyrir kulda.
Þegar ég fer út með hundinn
minn, klæði ég mig í ullarbrækur
og nokkrar peysur, en eins og
er, eru sólin og bjartviðrið þess
virði. Ég á líka kött, sem vill yf-
irleitt fylgja okkur, en hann er
ekki eins hrifinn af kuldanum.
Kötturinn og hundurinn eru góð-
ir vinir. Ég á barnabarn, sem
dvelur oft hjá mér um helgar, og
heitir ...... eins og ég, nema hún
er nokkrum áratugum yngri.
Þegar hún var hjá mér um
daginn (fjögurra ára) og ég var
að reyna að fá hana upp í rúm
að sofa, sagði ég við hana að
kötturinn og hundurinn væru að
fara að sofa í körfunni hundsins
og svo kæmi afi bráðum upp í
rúm. Hún spurði þá, hvort kött-
urinn mætti alltaf sofa í hunda-
körfunni. Ég sagði að það væri
allt í lagi. Hún spurði þá aftur
vantrúuð ,,Sefur hann alltaf hjá
hundinum ? – og þegar ég játaði
því, sagði sú stutta: „Oh, my
God!“ (með áherslum).
Ein önnur saga af henni nöfnu
minni: Við vorum í göngutúr
með hundinn og settumst í
(kuldanum) ágætis veðri fyrir ut-
an veitingastað hér í bænum
(hundar mega ekki fara þar inn,
frekar en annarsstaðar). Við (af-
inn og ég) buðum þeirri stuttu
upp á pizzusneið og svo bað hún
um ís á eftir. Ég sagðist halda,
að ekki væri seldur ís á þessum
stað. Þegar hún heimtaði aftur
að fá ís, sagði ég henni að fara
inn og spyrja konuna. Hún hljóp
inn og kom aftur að vörmu spori
og sagði: ,,Amma, konan segir að
það sé ekki til ís ... viltu fara og
tala við forstjórann?“
Bréfritari segist ennfremur
hafa kynnzt fáum, þar sem hann
býr. „Þess vegna finnst mér
tölvupósturinn góður, þó alltaf
betri en gluggabréf, og oft gam-
an að lesa það, sem ég fæ, ef
ekki er um að ræða auglýsingar
eða stutt ,,kv. ge“.“
Heill
ævinlega
með kv. ge.
Hér er haldið áfram umfjöllun um
sendibréf og tölvubréf og þráðurinn rak-
inn áfram með dæmum úr svörum við
fyrra viðhorfi um bréfaskipti manna.
VIÐHORF
Eftir Freystein
Jóhannsson
freysteinn@mbl.is
ALZHEIMER-sjúk-
dómur er algengasta
ástæða þess sem oft er
nefnt heilabilun. Með
því er átt við ástand þar
sem vitræn geta svo
sem minni, verklag eða
mál hefur dvínað svo að
viðkomandi einstak-
lingur þarf eftirlit eða
aðstoð í dagsins önn.
Sjúkdómurinn hefur þó
aðdraganda, oft mörg
ár, og á þeim tíma hefur
sjúklingurinn tök á að
lifa eðlilegu lífi þrátt
fyrir einkennin.
Sjúkdómurinn er
ólæknandi og þar sem einkenni hans
koma oft verulega niður á lífsgæðum
miðast meðferðin að því að viðhalda
þeim sem best.
Í grófum dráttum má skipta með-
ferðarmöguleikum í fjóra hluta: upp-
lýsingar og stuðning, þjálfun, lyfja-
meðferð og umönnun.
Upplýsingar og stuðningur. Stuðn-
ingur við sjúkling og fjölskyldu hans
er mikilvægur á öllum stigum sjúk-
dómsins. Gefa þarf góðar upplýsing-
ar í byrjun svo allir geri sér grein fyr-
ir því sem er framundan án þess þó
að mála myndina of dökkum litum.
Þátttaka í daglegu lífi þarf að vera
sem mest, en á forsendum sjúklings-
ins og fjölskyldunnar. Fjölskyldan
þarf síðan að hafa aðgang að ráðgjöf
fagfólks eftir því sem þörf krefur.
Það er því mikilvægt að fagfólkið sem
veitir þjónustu og ráðgjöf geri sér
grein fyrir því að það hefur langtíma-
ábyrgð gagnvart sjúklingi og fjöl-
skyldu hans.
Góð reynsla hefur verið af stuðn-
ingshópum sem felast í því að tiltölu-
lega lítill hópur aðstandenda hittist
reglulega í nokkurn tíma með leið-
sögn fagmanna. Þar fara fram um-
ræður, ráðgjöf er veitt og leiðbeint
hvernig bregðast skuli við aðstæðum
sem upp geta komið. Flestum
gagnast þessi stuðningur vel en reynt
er velja þannig í hópana að sem mest-
ur árangur verði fyrir sem flesta.
Þjálfun. Þegar forstigi sjúkdóms-
ins er lokið og komið er á fyrsta stig
heilabilunar er eðlilegt að koma á ein-
hvers konar örvun eða þjálfun.
Kjarni þjálfunar er að byggja á
sterkum hliðum sjúk-
lingsins og örva og
hvetja þá þætti sem
hann ræður vel við.
Þetta er gert með því að
gera honum kleift að
nýta hæfileika sína og
áhugamál, en á þessu
stigi er hann oftast bú-
inn að tapa frumkvæði
og skipulagshæfileikum
til að nýta þá sjálfur.
Beztur árangur hefur
náðst þegar mögulegt
er að virkja sem flesta
þætti, bæði andlega og
líkamlega, og hentug-
ast er að koma slíku við í svokallaðri
dagvist (dagþjálfun) fyrir minnis-
sjúka. Þjálfun þarf þó að koma við í
öllu sjúkdómsferlinu.
Lyfjameðferð. Henni er skipt í tvo
þætti, meðferð við sjúkdómnum sjálf-
um og meðferð við þeim geðrænu ein-
kennum sem oft fylgja sjúkdómnum.
Lyf við Alzheimer-sjúkdómi. Nú
eru skráð þrjú lyf við sjúkdómnum.
Þau verka öll á svipaðan hátt, með því
að hafa áhrif á það boðefnakerfi sem
helst dvínar. Niðurstaðan er seinkun
á sjúkdómsframvindu á fyrri stigum
sjúkdómsins um 10–12 mánuði að
meðaltali. Líklega líða nokkur ár þar
til lyf með annars konar verkunar-
máta koma fram en vel getur verið að
þá komi á skömmum tíma á mark-
aðinn mörg lyf með mismunandi
verkun.
Einkennameðferð. Geðræn ein-
kenni svo sem þunglyndi, kvíði, rang-
hugmyndir og jafnvel ofskynjanir og
svefntruflanir koma oft fram. Á síðari
stigum sjúkdómsins geta hins vegar
komið fram ýmsar atferlistruflanir.
Átt er við einkenni eins og ráp,
flökkutilhneigingu, söfnunaráráttu,
reiði og mótspyrnu við umönnun.
Lykilatriðið í lyfjameðferðinni er að
fara varlega því flestir sjúklinganna
eru viðkvæmir fyrir lyfjunum. Einnig
þarf að hafa í huga að áhrifin eru ekki
fyrirsjáanleg og það getur því tekið
tíma og þolinmæði að koma á jafn-
vægi í andlegri líðan Alzheimer-sjúk-
linga.
Umönnun. Skipta má þessu með-
ferðarúrræði í þrjá þætti: félagslega,
andlega og líkamlega umönnun.
Félagsleg umönnun. Hún felst í því
að skapa gott umhverfi fyrir sjúk-
linginn annars vegar og að veita fé-
lagslega örvun hins vegar. Umhverf-
ið þarf að taka tillit til sjúkdómsins og
vera bæði öruggt fyrir hann og aðlað-
andi. Skýrar merkingar og nafn-
spjöld gefa sjúklingi möguleika á að
komast af í umhverfinu af sjálfsdáð-
um. Félagsleg örvun felst t.d. í heim-
sóknum aðstandenda og vina, göngu-
ferðum, ferðalögum, ferðum á söfn og
kaffihús eða búðarferðum, en alltaf
þarf að taka tillit til þess hvað sjúk-
lingurinn hefur ánægju af og gæta
hófs.
Andleg umönnun. Eðlileg fram-
koma og tillitssemi eru lykilatriðin.
Oft er erfitt að svara spurningum svo
sem þegar sjúklingurinn spyr um
framliðinn ættingja sem væri hann á
lífi, eða finnst að hann eigi að sinna
börnum sínum sem væru þau enn á
barnsaldri. Ekki eru einhlít ráð í slík-
um tilvikum, en mælt er með því að í
svarinu felist fullvissa um að ekki sé
ástæða til að hafa áhyggjur. Örvun af
öðru tagi er notkun á öllu því sem
nærtækt er sem getur veitt ánægju
og vellíðan.
Líkamleg umönnun. Á síðustu
stigum sjúkdómsins verður vægi lík-
amlegrar umönnunar meira. Hún
felst í því að átta sig á líkamlegum
óþægindum og kvillum og bregðast
við þeim, sjá um hreinlæti, næringu
og svefn sem og að gæta öryggis
sjúklingsins.
Meðferð Alz-
heimer-sjúkdóms
Jón Snædal
Alzheimer
Sjúkdómurinn er
ólæknandi, segir Jón
Snædal, og þar sem ein-
kenni hans koma oft
verulega niður á lífs-
gæðum miðast með-
ferðin að því að viðhalda
þeim sem best.
Höfundur er yfirlæknir öldrunar-
lækningadeildar Landspítala –
háskólasjúkrahúss, Landakoti.
NORAL-áætlunin er
í uppnámi og síminnk-
andi líkur á að ráðist
verði í byggingu risaál-
verksmiðju á Reyðar-
firði. Þótt talað hafi
verið um byggingu
verksmiðjunnar nánast
sem staðreynd hafa
fjölmargir endar verið
lausir, þar á meðal
hvort einhverjir fengj-
ust til að standa að
fjárfestingunni. Á það
jafnt við um Norsk
Hydro sem og íslenska
lífeyrissjóði.
Fyrir Alþingi liggur
frumvarp frá iðnaðar-
ráðherra þar sem óskað er eftir
heimildum fyrir virkjunina alveg
óbundið því hvert orka frá henni
yrði seld. Engin formleg tengsl eru
á milli frumvarpsins um Kára-
hnjúkavirkjun og byggingu álvers á
Reyðarfirði. Fari svo að ekkert
verði úr áformum um hið síðartalda
mun Landsvirkjun að fenginni laga-
heimild þegar fara að svipast um
eftir kaupendum að orkunni annars
staðar, þar á meðal til ÍSAL og
Norðuráls, en bæði fyrirtækin
áforma mikla framleiðsluaukningu.
Einnig myndu á ný verða háværar
hugmyndir um álverksmiðju við
Eyjafjörð til að taka
við orku frá Kára-
hnjúkum.
Þeir Austfirðingar
sem stutt hafa NO-
RAL-áformin hafa tal-
ið réttlætanlegt að
fórna miklum náttúru-
verðmætum í von um
atvinnutækifæri tengd
álverksmiðju á Reyð-
arfirði. Virkjunin sjálf
skilar aðeins örfáum
störfum til lengri tíma,
líklega 10–15 talsins.
Stuðningur við virkj-
unina með sínum gíf-
urlegu náttúruspjöll-
um yrði hverfandi á
Austurlandi ef líkur væru á að ork-
an yrði flutt burt af svæðinu. Það
væri siðlaust af Alþingi eins og mál-
um nú er háttað að samþykkja
heimild fyrir Kárahnjúkavirkjun.
Fagna ber því ef frestun verður á
ákvörðunum um NORAL-hugmynd-
ina og eðlilegast væri að kistuleggja
hana nú þegar. Svigrúm ber m.a. að
nýta til að fara vandlega yfir fram-
komnar hugmyndir um útfærslu
Vatnajökulsþjóðgarðs til norðurs og
aðrar friðlýsingarhugmyndir á há-
lendinu norðan jökla. Einnig geta
stjórnvöld þá ekki vikið sér undan
að ljúka með heiðarlegum hætti
Rammaáætlun um virkjanakosti, en
þrengt hefur verið mjög að þeirri
vinnu af sömu stjórnvöldum og
settu hana í gang.
Umfram allt mega menn ekki láta
lokka sig í Kárahnjúkagildruna á
fölskum forsendum. Þar reynir á Al-
þingi en einnig á þá Austfirðinga
sem fram að þessu hafa ekki viljað
horfast í augu við þá svikamyllu sem
felst í uppsetningu NORAL-verk-
efnisins.
Kárahnjúkagildran
Hjörleifur
Guttormsson
Álversframkvæmdir
Þar reynir á Alþingi,
segir Hjörleifur Gutt-
ormsson, en einnig á þá
Austfirðinga sem fram
að þessu hafa ekki viljað
horfast í augu við þá
svikamyllu sem felst í
uppsetningu NORAL-
verkefnisins.
Höfundur er líffræðingur, fyrrver-
andi alþingismaður og ráðherra.