Morgunblaðið - 06.07.2002, Blaðsíða 11

FRÉTTIR
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 6. JÚLÍ 2002 11
VITNAVERND, baráttagegn ofbeldisglæpum ogrefsingar í kynferðis-brotamálum voru meðal
umræðuefna á árlegum fundi nor-
rænna dómsmálaráðherra sem
haldinn var á Svalbarða 24.–26.
júní sl. Sólveig Pétursdóttir dóms-
málaráðherra segir að ástæða sé til
að kanna hvort þörf sé á breyt-
ingum á lögum um meðferð op-
inberra mála með hliðsjón af því
sem fram kom á fundinum.
Odd Einar Dørum, dómsmála-
ráðherra Noregs, upplýsti á fund-
inum að ríkislögreglustjórar á
Norðurlöndum hefðu ákveðið að
stofna vinnuhóp um norrænt sam-
starf á sviði vitnaverndar. „Vitna-
vernd er mjög athyglisvert mál og
fróðlegt að sjá hversu langt sum
Norðurlandanna eru komin í því að
setja reglur á þessu sviði,“ segir
Sólveig.
„Umfjöllun um vitnavernd verð-
ur að nálgast út frá tveimur sjón-
arhornum, annars vegar er um að
ræða framkvæmd eiginlegrar
vitnaverndar og vitnaskipta milli
Norðurlandanna og hins vegar
lagasetningu og löggjafaratriði sem
snúa að vitnavernd í heild sinni.
Það þarf að meta hvernig Ísland
kemur að norrænu vitnaverndar-
samstarfi, sérstaklega hvað varðar
þörfina á vitnavernd og flutningi
vitna milli landa. Ég tel rétt að
skoða hvort Ísland eigi ekki að
ganga til slíkrar samvinnu með
opnum huga, enda er mun líklegra
að vitni í alvarlegustu málunum
vilji og þori að stíga fram til að
bera vitni gegn ákærða vitandi það
að stjórnvöld hafi úrræði til vernd-
ar þeim. Ég tel því að brýnt sé að
leggja mat á nauðsyn þess að taka
upp sambærilegt lagaákvæði í lög
um meðferð opinberra mála, líkt og
Norðmenn hafa gert og Danir
munu gera. Hér er átt við ákvæðin
um hinar nafnlausu yfirheyrslur
fyrir dómi í opinberum málum.
Þetta gæti orðið mjög hagnýtt úr-
ræði í viðamiklum brotamálum, t.d.
stórum fíkniefnamálum og alvar-
legum ofbeldismálum, t.d. gegn
konum og börnum. Þess ber að
geta að Norðmenn telja að breyt-
ingar þær sem þeir hafa gert á
réttarfarslöggjöf sinni gangi ekki í
berhögg við alþjóðlegar mannrétt-
indareglur og skuldbindingar. Að
sjálfsögðu þyrftum við að kanna til
hlítar atriði sem snúa að persónu-
vernd og vernd persónuupplýsinga.
Það verður að hafa í huga að vitna-
vernd er neyðarúrræði sem gripið
yrði til þegar öll vægari úrræði, s.s.
fölsk skráning [kennitölu og nafns]
og heimsóknar- og nálgunarbann
duga ekki.“
Svíar og Norðmenn lengst
komnir á sviði vitnaverndar
Til að gefa hugsanlegt dæmi um
vitnavernd væri hægt að ímynda
sér að vitni, sem teldi sig þurfa
vernd stjórnvalda, myndi e.t.v.
kjósa tvöfalda eða falska skráningu
hérlendis eða flytja til einhverra
hinna Norðurlandanna.
Sólveig segir að Svíar séu lengst
komnir í framkvæmd vitnaverndar
með því að 100 manns njóta vitna-
verndar á Skáni og hafa Svíar m.a.
hagað löggjöf sinni á þann hátt að
unnt er að beita fölskum skrán-
ingum persónuauðkenna í opinber-
um skrám. Norðmenn hafa á hinn
bóginn gengið lengst Norðurlanda-
þjóðanna í breytingum á réttar-
farslögum hvað snertir nafnlausar
yfirheyrslur fyrir dómi. „Norð-
menn hafa lögfest ákvæði þar sem
gert er ráð fyrir heimild dómara til
að kveða svo á um að ekki skuli
veita ákærða upplýsingar um nafn
vitnis, kennitölu, heimilisfang og
fleira. Þessari heimild má þó aðeins
beita í alvarlegum brotamálum.
Norðmenn hafa einnig lögfest víð-
tækt ákvæði sem miðar að því að
veita fulltrúum saksóknara, verj-
endum, starfsfólki dómstóla og öðr-
um þátttakendum í opinberri máls-
meðferð ríka vernd.“
Sólveig telur líka koma til greina
að gefa út fræðslubækling að
danskri fyrirmynd þar sem leitast
er við að svara algengustu spurn-
ingum sem brenna á vörum vitna í
opinberum málum. Þetta eru
spurningar sem snúa að því hvort
vitni þurfi að mæta fyrir dómi,
hvað gerist ef það mætir ekki, hvað
kosti að sinna vitnakvaðningu
o.s.frv.
„Tilgangurinn yrði að gefa vitn-
um betri vitneskju um réttarstöðu
þeirra svo að líklegra sé að fram-
burður þeirra verði í framhaldinu
yfirvegaður og trúverðugur.“
Áhrifaríkt tæki í baráttu við
fíkniefni og alvarleg sakamál
Sólveig segir Finna og Íslend-
inga skammt á veg komna varðandi
vitnavernd en bendir á tvö ákvæði í
lögum um meðferð opinberra mála
sem komast næst viðfangsefninu,
þ.e. reglur um heimild dómara til
að víkja sakborningi úr þinghaldi
og heimild dómara til þess að víkja
frá meginreglunni um rétt ákærða
til að vera viðstaddur aðalmeðferð
máls. „En þessi ákvæði veita ekki
sambærilega vitnavernd og t.d.
norsku reglurnar. Það er því ljóst
að við þurfum að skoða þessi mál
og ég hef áhuga á því að það verði
gert. Ég vil þó nefna nýlegar
breytingar sem gerðar voru á al-
mennum hegningarlögum hér á
landi sem tryggja vitnum aukna
refsivernd gegn hótunum og of-
beldi. Ég held að enn frekari vitna-
vernd gæti orðið mjög áhrifaríkt
tæki í baráttunni við fíkniefni og í
alvarlegri málum þar sem hætta er
á því að vitni verði fyrir hótunum
eða ofbeldi.“
Á fundinum fór fram umræða
um varnir gegn hryðjuverkum og
var samþykkt að stofna vinnuhóp
til að fjalla um norræna löggjöf um
hryðjuverk í ljósi umræðna á fund-
inum um mannréttindi, réttarör-
yggi og alþjóðlegar ákvarðanir.
Lagt var til að vinnuhópurinn
fjallaði einnig um framsalsreglur
vegna væntanlegrar gildistöku evr-
ópsku handtökutilskipunarinnar í
tengslum við nýjar aðgerðir gegn
hryðjuverkum, þar sem haft yrði
að leiðarljósi að norrænar reglur
gengju lengra í sumum atriðum.
Verður „austurríska
leiðin“ farin?
Á fundinum var einnig til um-
ræðu ofbeldi gegn konum á Norð-
urlöndum þar sem svokölluð „aust-
urrísk leið“ var rædd. Í Austurríki
gilda lög sem heimila yfirvöldum að
fjarlægja karlmenn af heimilum
sínum og halda þeim utan þeirra,
hafi þeir gerst sekir um ofbeldi
gegn konum sínum. „Svíar eru að
velta þessu úrræði alvarlega fyrir
sér og spyrja hvort réttlætanlegt
sé, út frá varnaðarsjónarmiðum, að
fjarlægja menn af heimilum sínum
og velta því ennfremur fyrir sér
hvort lögregla, saksóknari eða
dómstóll eigi að taka ákvörðun um
slíka hluti,“ segir Sólveig. Hún lýsti
þeirri skoðun á fundinum að rétt
væri að skoða „austurrísku leiðina“
hérlendis. Sagði hún að það væri
mjög óréttlátt að kona sem yrði
fyrir ofbeldi á heimili sínu þyrfti
flýja þaðan á meðan ofbeldismað-
urinn sæti sem fastast. „Ég benti
þó á að hafa þyrfti í huga hvað ætti
að gera við þá menn sem fjarlægðir
yrðu af heimilum sínum og þetta
væri afar vandmeðfarið mál. Það
kom fram að í Austurríki er sér-
stakt neyðarathvarf fyrir mennina
ásamt meðferðarúrræðum. Ég
benti á að reynslan af nálgunar-
banni hérlendis hefði verið ágæt
hingað til og lögum þar að lútandi
hefði verið beitt nokkrum sinnum.“
Fram kom á fundinum að í Dan-
mörku er boðið upp á neyðarhnapp
með beintengingu við lögreglustöð,
en hnappurinn er ætlaður fórnar-
lömbum heimilisofbeldis. Gripið
hefur verið til þessa úrræðis þar
sem reynslan hefur sýnt að konur
þora í mörgum tilvikum ekki að
fara af bæ til að leggja fram kæru.
Segir Sólveig að þetta úrræði sé at-
hyglisvert.
Dómar vegna kynferðisbrota
að þyngjast hérlendis
Á fundinum óskaði Sólveig eftir
umræðum um kynferðisbrot gegn
börnum og refsiramma í slíkum
málum. Hún segir að á fundinum
hafi komið í ljós að umræða í Dan-
mörku um refsingar í þessum mál-
um sé síst minni en verið hefur á
Íslandi undanfarin misseri. „Ég
spurði hvort uppi væru skoðanir
um hvort breyta ætti refsiramm-
anum og hvort almenningi á Norð-
urlöndum þættu dómar í þessum
málum of vægir. Ég upplýsti að
þessi mál væru í deiglunni á Ís-
landi og margir væru þeirrar skoð-
unar að þyngja ætti refsingar fyrir
þessi brot.“ Sólveig sagði ráðherr-
unum að sumum þætti ekki nóg að
gert þótt XXII. kafli hegningarlag-
anna hefði verið endurskoðaður ár-
ið 1992 og ýmsar breytingar gerðar
síðan og því hefði hún falið refsi-
réttarnefnd dómsmálaráðuneytis-
ins að fara sérstaklega yfir ákvæði
laganna um kynferðisbrot gegn
börnum. „Ég benti á að dómar í
kynferðisbrotamálum hefðu verið
að þyngjast hér á landi síðastliðin
10 ár. Svo virðist sem lengd refs-
inga í kynferðisbrotamálum gegn
börnum sé nú almennt ekki styttri
en sjö mánaða fangelsi.“
Sólveig varpaði fram þeirri
spurningu til hinna ráðherranna
hvort nægilegt tillit væri tekið til
sálrænna og félagslegra afleiðinga
kynferðisbrota en sagði að hafa
þyrfti í huga að sönnunarmat væri
auðveldara þegar um sýnilegt of-
beldi væri að ræða. Hún sagði
einnig athyglisvert að ræða hlut-
verk dómstóla í þessu sambandi,
þ.e. hvort þeir ættu að vera hafnir
yfir almenningsálitið og skoðanir
stjórnmálamanna.
Lene Espersen, dómsmálaráð-
herra Danmerkur, upplýsti að refs-
ingar fyrir kynferðisbrot hefðu ver-
ið mjög til umræðu þar í landi að
undanförnu. Hefðu viðurlög verið
hert um eitt ár ef um mjög gróft
brot væri að ræða, s.s. brot gegn
börnum eða hópnauðganir. Esper-
sen sagðist vonast til þess að dóm-
stólar myndu þyngja refsingar í
þessum málum og að mikill meiri-
hluti danska þingsins væri því
fylgjandi.
Í Danmörku, Noregi og Íslandi
er refsiramminn í kynferðisbrota-
málum víðari en í Finnlandi og Sví-
þjóð en tvö síðasttöldu löndin
leggja meiri áherslu á lágmarks-
refsingu. Í Svíþjóð er lágmarks-
refsing fyrir kynferðisbrot tveggja
ára fangelsi og fyrir gróf brot
minnst fjögurra ára fangelsi. Í
Finnlandi er lágmarksrefsingin
eins árs fangelsi og tvö ár fyrir
grófari brot. Hámarksrefsing er 10
ára fangelsi fyrir gróf brot í þess-
um löndum. Á Íslandi er lágmarks-
refsing eitt ár fyrir nauðgun og há-
mark 16 ár. „Það hlýtur að teljast
víðtækur refsirammi. Aftur á móti
eru ýmis sérákvæði í hegningarlög-
um um ýmsar aðrar tegundir kyn-
ferðisbrota, m.a. gegn börnum, og
þau þyrfti að skoða sérstaklega,“
segir Sólveig.
Hún segir fund ráðherranna hafa
verið gagnlegan og að mikilvægt sé
að efla enn frekar norrænt sam-
starf á sviði dómsmála.
Sólveig Pétursdóttir dómsmálaráðherra vill veita vitnum í umfangsmestu sakamálunum ríkari vernd
Gæti orðið mjög hag-
nýtt úrræði í viða-
miklum brotamálum
Morgunblaðið/Golli
Sólveig Pétursdóttir dómsmálaráðherra segir að ástæða sé til að kanna
hvort þörf sé á breytingum á lögum um meðferð opinberra mála til að
vernda vitni í stærri sakamálum.
Sólveig Pétursdóttir dómsmálaráðherra sat nýlega fund norrænna
dómsmálaráðherra og segist í samtali við Örlyg Stein Sigurjóns-
son hafa áhuga á samstarfi við Norðurlandaþjóðirnar á sviði vitna-
verndar og meta þörfina á lögfestingu hennar hérlendis.