Morgunblaðið - 10.11.2002, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 10. NÓVEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
C
HRISTINE Brook-Rose er
ekki þekkt nema meðal
þröngs hóps bókmenntaunn-
enda, en þó nýtur hún við-
urkenningar fyrir að vera
meðal þeirra höfunda tutt-
ugustu aldar sem framið hafa
einna róttækastar tilraunir á sviði skáldsagna-
gerðar – ekki síst með tilliti til hlutverks les-
andans. Hún fæddist í Genf árið 1926 og ólst
upp í Brussel; faðir hennar var breskur en
móðirin hálf-svissnesk og hálf-bandarísk. Sjálf
hefur hún stundum sagt frá því opinberlega að
hún telji margþættan uppruna sinn eiga tölu-
verðan þátt í því hversu illa hún hefur rekist í
hópi – eða öllu heldur innan hefðbundinna
marka skilgreininga er vísa til þjóðernis, trúar
eða jafnvel skáldskapargreina. Hún hefur lýst
sjálfri sér sem „hliðarspori“ í trúarlegu líf for-
eldra sinna, en faðir
hennar var munkur áður
en Christine fæddist, en
neyddist til að yfirgefa
klefa sinn í klaustrinu og
sitja á bak við lás og slá,
eftir að hafa verið staðinn
að þjófnaði á silfri. Móðir hennar, sem framan
af sýndi engar trúarlegar tilhneigingar, gekk
þó í klaustur seint um síðir og sagði þar með
skilið við fjölskyldulífið. Christine Brook-Rose
lítur því á sig sem ávöxt þess æviskeiðs for-
eldra sinna þar sem þau stöldruðu stuttlega við
í trúarlegu limbói.
Menntun sína hlaut Brook-Rose íbelgískum og breskum skólum,en eftir skólagöngu lauk starfaðihún um skeið í sjálfboðaliðasveit-
um kvenna í stríðinu. Hún vann lengst af í
njósnadeild hersins og kynntist þar m.a. mögu-
leikum tungumálsins og þeim sálfræðilegu
áhrifum sem hægt er að beita við að ráða og
rýna í tákn, ólíkum möguleikum við að koma
tjáningu til skila, auk þess sem hún fékk nasa-
sjón af þeim takmörkunum sem skilningi okk-
ar eru ætíð sett. Að auki er hún tvítyngd sem
hefur án efa aukið áhuga hennar ennfrekar á
þeim mismunandi túlkunar- og tjáningarmögu-
leikum sem felast í tungumálinu.
Áhugi hennar sem bókmenntafræðings, há-
skólakennara og rithöfundar hefur því ætíð
beinst að þörf mannsins fyrir tjáskipti og að
þeim erfiðleikum sem þau virðast oft vera
bundin. Hún hefur skrifað töluvert um eðli og
áhrif orða á heildarsvip verks. Fyrsta skáld-
saga hennar var þó af hefðbundnum toga, en
það var önnur skáldsaga hennar, „Out“ eða
„Út“, sem fyrst bar áhuga hennar á hlutverki
orðanna sem slíkra glöggt vitni. Verkið skrifaði
hún eftir langvarandi veikindi sem höfðu þau
áhrif á hana að henni fannst hún ekki geta lesið
skáldsögur – góðar eða vondar – um ástaræv-
intýri, stéttaskiptingu eða félagslegt raunsæi.
Hún leitaði því á mið vísindatexta og fannst sá
stíll sem þar var beitt afar áhugaverður. Við-
horf hennar til vísindalegra stílbragða kveikti
síðan með henni þörf til að rannsaka nánar það
myndmál sem beitt er í skáldskap til að tjá
samskipti fólks.
Í „Out“ notar Brook-Rose frekar óvenjulega
leið til að brjóta upp tilfinningu lesandans fyrir
því hefðbundna. Sagan fjallar um samfélag
þeirra sem lifað hafa af kjarnorkustyrjöld í
Afríku með þeim afleiðingum að fólkið er að
missa húðlit sinn vegna geislunar sem það hef-
ur orðið fyrir. Hvítur húðlitur er álitinn óæski-
legur þar sem hann er tákn veikleika eða
hrörnunnar svo hin hvíta söguhetja bókarinnar
er í neðsta þrepi þjóðfélagsstigans. Með þess-
um beina viðsnúningi hefðarinnar á tímum
kynþáttamisréttis, gerir höfundurinn lesand-
anum fljótt ljóst hversu félagslegar og sögu-
legar forsendur eru byggðar á veikum og af-
stæðum grunni í tjáskiptum manna.
Næsta skáldsaga hennar „Such“ eða„Slíkt“ fjallar um geimvísindamannsem deyr á meðan hann er að rýna ígegnum stjörnukíki, en hann hefur
alla tíð horft á alheiminn úr fjarlægð og af til-
finningalausri yfirvegun. Skáldsagan spannar
ekki nema þrjár mínútur, eða nákvæmlega
þann tíma sem það tekur að vekja aðalpersón-
una aftur til lífsins með hjartahnoði. Á þessum
þremur mínútum vafrar söguhetjan í gegnum
líf sitt og getur hvorki
dæmt sjálfan sig né þá
tilveru sem hann hefur
lifað í. Sagan gefur
hins vegar lesandanum
tækifæri til að leggja
slíkan dóm og leggur
þar með áherslu á allan
þann tilfinningalega og
siðferðislega farangur
sem hver einasti les-
andi ber með sér inn í
þau verk sem hann les.
Í þriðju bók sinni,
„Between“ eða „Á
milli“ frá árinu 1968,
brýtur Christine
Brook-Rose blað í þró-
un sinni sem rithöf-
undur. Tungumálið
sem hún notar þar,
bygging verksins og
þema, ber vott um
löngun hennar til að ganga lengra en áður í því
að nota orð á óhefðbundinn hátt til þess að af-
hjúpa það flókna samspil sem á sér stað á milli
lesandans annars vegar og textans og orðanna
sem hann er smíðaður úr hins vegar. Þema
verksins er því sjálfur textinn og bygging hans,
auk þeirra vandamála sem felast í skilningi
okkar á umheiminum eins og honum er miðlað
í gegnum tungumálið – jafnvel fyrir fólk á borð
við Brook-Rose sjálfa sem hefur þó mörg mál á
valdi sínu. Í „Between“ notar hún aldrei sögn-
ina að „vera“ í nokkurri mynd, en ekki virtust
margir veita því eftirtekt til að byrja með. Hún
notar heldur hvorki þátíð né nútíð í textanum
og tekst þar með að skapa óvenjulega tilfinn-
ingu fyrir tíma með lesandanum. Sú upplifun
helst í hendur við hlutverk aðalsöguhetjunnar
sem er þýðandi, er ferðast frá einum stað til
annars og lifir þannig lífi sínu „á milli“ merk-
ingarheilda eða orða þeirra ólíku heima sem
hann miðlar í starfi sínu.
Bókin „Between“ vann að sjálfsögðu ekkitil neinna verðlauna, enda alltof til-raunakennd og afstæð til að falla aðbókmenntahefðinni á sínum tíma.
Verkið hefur þó notið vaxandi virðingar vegna
þess hvernig Brook-Rose reynir að nota text-
ann. Í meðförum hennar þar er textinn ein-
ungis hlutlægur efniviður sem hún notar í
ákveðnum tilgangi, og það er ekkert huglægt
við hann utan þess sem eftir stendur þegar les-
andinn hefur lokið úrvinnslu sinni á honum.
Brook-Rose gekk enn lengra í tilraunum sín-
um með orð og texta í næstu bók sinni, „Thru“
eða „Í gegn“, þar sem textanum er víða komið
þannig fyrir á síðunni að hann myndar form,
formúlur, töflur eða jafnvel myndir. „Thru“ er
því bók sem gerir bókmenntafræði og fram-
setningu ritaðs máls beinlínis að yrkisefni sínu,
en einni sögupersónunni finnst nánast eins og
hún sé að falla „í gegnum“ gat í byggingu sög-
unnar.
Fyrir rúmum tíu árum kom svo út bókin„Textermination“ (orð sem hún býr tilúr orðinu „text“ eða texti og „determ-ination“ sem getur þýtt niðurstaða), en
þar finnur Brook-Rose sér enn nýjan farveg
fyrir rannsókn á sambandi sögu eða texta og
lesenda. Í bókinni stefnir hún öllum helstu
skáldsagnapersónum heimsbókmenntanna
saman á bókmenntaþing til að ræða framtíð
bókmennta og leiðir til að laða fleiri „Les-
endur“ inn í bókmenntaheiminn. Þeir mögu-
leikar sem hún leikur sér að í þessu flókna
skáldverki eru að sjálfsögðu óþrjótandi þar
sem persónurnar koma úr öllum greinum bók-
menntanna og frá öllum tímaskeiðum þeirra.
Helsta áhyggjuefnið þingsins er sú staðreynd
að það eru „Lesendur“ sem halda sögu-
persónum á lífi og dvínandi vinsældir þýða
hægfara dauða, jafnvel frægustu persóna
heimsbókmenntanna. Að auki villast persónur
úr sjónvarpi inn á sögusviðið til að flækja málin
enn frekar, en þeir eiga augljóslega meiri
möguleika á að laða til sín „Lesendur“ þar sem
sjónvarpsþáttaformið er mun sveigjanlegra í
framvindu sinni heldur en hið afmarkaða og
endanlega form skáldsögunnar.
Í „Textermination“ hefur Cristinu Brook-
Rose tekist að kalla fram viðsnúning á hlut-
verkum höfundar og lesanda, sem öllum þeim
er fjalla um bókmenntir er hollt að velta fyrir
sér. Lesandinn er hinn eiginlegi skapari sem
gæðir bækurnar og sögupersónur þeirra lífi
með lestri sínum. Það er að vísu hlutverk höf-
undarins að koma þeim í heiminn, en hann
getur ekki haldið í þeim lífi til frambúðar.
„Textermination“ er því með réttu einskonar
bók bókanna – þó ekki sé þar um hreina vísun í
trúarbrögð að ræða heldur fremur rannsókn á
óendanlegum möguleikum skáldskaparins fyr-
ir tilstilli lesandans.
Christine Brook-Rose setur hugmyndir okk-
ar um mörk skáldskapar og veruleika og sam-
bandið þar á milli í afar brýnt og áhugavert
samhengi. Öll þekkjum við afstæði tilverunnar
af eigin raun og þá ánægju sem við höfum af
því að túlka líf okkar og reynsluheim í sam-
ræmi við eigin þarfir. Í þessari persónulegu
túlkun á raunveruleikanum felst einstaklings-
eðlið, því ef algildur sannleikur væri til værum
við öll nákvæmlega eins, mótuð í sama mótið,
af sömu reynslunni.
Lesandinn í lykilhlutverki
RAUÐUR BLÁR GRÆNN, eftir Ellisworth Kelly, frá árinu 1963. Aft-
urhvarf myndlistarmanna til notkunar frumlita á ákveðnu tímabili helst í
hendur við rannsókn rithöfunda á borð við Christine Brook-Rose á hlut-
verki orðsins sjálfs í texta bókmenntanna.
AF LISTUM
eftir Fríðu Björk
Ingvarsdóttur
fbi@mbl.is
AUMINGJA VictoriaBeckham og WinonaRyder. Það erörugglega frekar
leiðinlegt að vera þær núna.
Mannránsáætlanir, lög-
reglurannsóknir og réttarhöld
haldast í hendur við örvænt-
ingu, kvíða og skömm; og
heimurinn fylgist með. Sé
maður örlítið kaldhæðinn í sér
er reyndar svolítið erfitt að
vorkenna Victoriu og Winonu.
Því mitt í allri vandamálasúp-
unni búa þær samt við svo
mikil forréttindi að hinn
dæmigerði lesandi News of
the World, Sun og National
Enquirer myndi líklega gefa
annan handlegginn til að fá að
vera þær í einn dag.
Frægð er stundum talin
með eftirsóknarverðari gæð-
um í vestrænu nútíma-
samfélagi. Ljóst er að Banda-
ríkjamenn og Bretar eru til í
að ganga ansi langt til að öðl-
ast hana. Þar tala spjallþættir
í sjónvarpi og raunveruleika-
sjónvarpsþættir sínu máli.
Margir hafa einnig áttað sig á
því að frægð er smitandi og
því er samneyti við frægt fólk
af hinu góða, því nánara því
betra. Fólk verður frægt fyrir
að vera í tygjum við frægt fólk
eða jafnvel í tygjum við fólk
sem hefur verið í tygjum
við … o.s.frv.
En frægð er raunar ekki
alltaf það sama og frægð. Í
Bandaríkjunum er til ákveðið
flokkunarkerfi fyrir stjörnur,
og er þá notast við skala frá A
til D. A-stjörnur eru fyrsta
flokks kvikmyndaleikarar –
þeir sem nær allir þekkja með
nafni, helstu kvikmyndaleik-
stjórar Hollywood falla líka í
þennan flokk, stórstjörnur í
tónlistarheiminum, stöku fyr-
irsæta, einstaka listamenn og
svo er forsetinn þarna örugg-
lega og forsetafrúin, rjóminn
af kóngafólki Evrópu líka.
B-stjörnur eru kvikmynda-
leikarar sem eru meira svona í
aukahlutverkum, sjónvarps-
stjörnur falla líka í þennan
flokk (hafi þær ekki stigið
skrefið upp á hvíta tjaldið)
sem og minni spámenn í tón-
listar- og fyrirsætubrans-
anum, kannski að nokkrir fjöl-
miðlamenn og listamenn
slæðist þarna inn, og meira af
kóngafólkinu. C-stjörnur eru
svo til dæmis fólk sem hefur
komið sér á kortið í þáttum
eins og Survivor og Bachelor,
sem og miðjumoðsleikarar,
fyrirsætur og popparar, eins
er þarna að finna fólk sem um-
gengst frægt fólk að einhverju
ráði, kærustur/kærastar A-
eða B-stjarna til dæmis.
D-stjörnur tengjast svo yf-
irleitt minna virðulegum
kreðsum, þar lenda klám-
myndaleikarar, fólk sem hefur
vakið athygli á sjálfu sér (yf-
irleitt í tengslum við einhvern
sora) í spjallþáttum o.s.frv.
Winona Ryder er án efa
A-stjarna, hún hefur leikið að-
alhlutverk í fjölda virtra kvik-
mynda, fengið tilnefningu til
Óskarsverðlauna og allt hvað
eina. Victoria Beckham er lík-
lega á mörkum þess að vera
A- og B-stjarna. Það sem gæti
potað henni upp í A-flokkinn
er hreinlega frægð hennar, en
hún er ein af þeim sem eru
kannski fyrst og fremst frægir
fyrir að vera frægir. Kryddpí-
urnar slógu reyndar rækilega
í gegn á sínum tíma, en svo
hefur hver og ein pía valið
hvort hún kýs að viðhalda
þeim frægðarljóma sem
hljómsveitin varpaði á hana.
Victoria hefur óneitanlega
unnið að því af miklum dugn-
aði að halda sér í sviðsljósinu –
nú síðast með því að gera
kröfu til einkaréttar á lýsing-
arorðinu „posh“, sem notað
var um hana þegar hver og ein
kryddpía var markaðssett
sem ákveðin „týpa“. Þá má
ekki gleyma því að hún er gift
mjög frægum fótboltamanni.
Þar koma til sögunnar marg-
feldisáhrif frægðarinnar, en
alkunna er að þegar tvær
meðalfrægir einstaklingar
para sig verður hvor um sig
gjarnan talsvert frægari en
hann var áður.
Hvert vorum við komin? Já,
aumingja þær; Victoria greyið
að lenda í þessu, hún sem er
orðin svo lífhrædd eftir að hún
eignaðist börnin … já og svo
hefur hún svo miklar áhyggjur
af öryggi sona sinna … og
Winona er nú ekki búin að
hafa það sem best undan-
farið … hún var náttúrlega
hálfgerð barnastjarna, sló í
gegn mjög ung og er með allar
þessar kröfur á bakinu … en
Victoria getur náttúrlega
sjálfri sér um kennt, hún er
með ólíkindum athyglissýkin
sem konan er haldin … og að
trana börnunum svona fram í
sviðsljósið … og ekki er
Winona skárri, forrík og svo
gjörspillt að henni finnst ekki
taka því að borga fyrir fötin og
allt glingrið …
Samræður á borð við þessar
hljóma eflaust yfir kaffiboll-
um, bjórkrúsum, undir hár-
blásurum og í sturtuklefunum
allvíða um þessar mundir. Því
þrátt fyrir hvað fólki kann að
finnast um svona stjörnu-
slúður segir útbreiðsla þess
sitt um áhuga fólks á slíku
efni. Fréttirnar af yfirvofandi
mannráni á Victoriu og af rétt-
arhöldunum vegna meints
búðarhnupls Winonu hafa
meira að segja ratað í frétta-
tíma ljósvakamiðla og á „al-
vöru“ fréttasíður dagblaða um
allan heim, þar með talið hér á
landi. Slíkt fréttamat hlýtur að
benda til þess að þessar fréttir
höfði til breiðs hóps og þyki á
einhvern hátt „merkilegar“
eða í öllu falli „áhugaverðar“.
Þá vaknar spurningin hvers
vegna? Hvers vegna þessi
áhugi? Við blasir kannski
einna helst samlíking með
heimi fræga fólksins og heimi
ævintýranna. Ævintýri hafa
löngum verið hluti af daglegu
lífi fólks og einhvers konar
ævintýraheimur hefur gjarn-
an verið griðastaður frá
gráum hversdagsleikanum.
Heimur fræga fólksins úti í
heimi má segja að sé eins kon-
ar nútímalegur ævintýra-
heimur. Og fólk sem lifir
„venjulegu“ lífi hefur gaman
af því að gleyma sér í lífi
þeirra sem lifa ævintýralífi.
Og þá er ekki verra að vita til
þess að meira að segja þeir
sem lifa ævintýralegu lífi
lenda í vanda, þó svo að þeirra
vandamál séu helst til æv-
intýralegri en þau hversdags-
legu. Og auðvelt að gleyma
sínum eigin hversdagslegu
vandamálum þegar slíkt um-
ræðuefni er annars vegar:
Aumingja Victoria … já og
aumingja Winona, þetta er
náttúrlega ekki einleikið …
nei maður verður bara feginn
að þurfa ekki að standa í svona
löguðu … mikið svakalega
hlýtur að vera erfitt að vera
frægur … já, það er kalt á
toppnum …
Erfitt að
vera frægur
Morgunblaðið/Jóra
bab@mbl.is
Birna Anna
á sunnudegi