Morgunblaðið - 10.11.2002, Blaðsíða 35

utan við lög og reglur. Ef ekki, sem
er sjaldnar, þá eru þeir ágallar sem
nú koma í ljós, þrátt fyrir gildistöku
nýrra þjóðminjalaga, fyrst og
fremst vegna áberandi vanþekking-
ar á því hvernig hlutunum er for-
gangsraðað við vernd og varðveislu
fornleifa. Sú forgangsröðun, ef slíka
skyldi kalla, er hér önnur en í öðr-
um Evrópuríkjum, þar sem forn-
leifafræðin sem vísindasvið hefur
löngum átt sér sterka stöðu við
helstu háskóla.
Er HÍ hindrun fyrir forn-
leifafræði sem vísindasvið?
Það virðist greinilega þörf á að
skýra, að alþjóðleg fornleifafræði
hefur einkum mótast sem sjálfstætt
vísindasvið við rannsóknir á mann-
vistarleifum (fornleifum) frá for-
sögulegum tíma. Ritmálið kemur
fyrst inn í myndina á síðustu árþús-
undum á þeim óralanga tíma sem
þróun mannkyns spannar. Þar af
leiðandi hafa þær aðferðir og túlk-
unarhefðir sem fornleifafræðin hef-
ur þróað, grundvallast umfram ann-
að á því að mæla, flokka og ráða í
þann margþætta og flókna vitnis-
burð sem jarðfastar fornleifar frá
mismunandi tímum hafa að geyma,
bæði fyrir og eftir tilkomu ritheim-
ilda. En fornleifafræðileg nálgun er
ekki síður nauðsynleg við rannsókn-
ir á fornleifum frá sögulegum tíma.
Hún er því einnig mikilvæg við
rannsóknir á fornleifum okkar, sem
geyma dýrmætan vitnisburð um
ótalmargt sem viðkemur afkomu og
verkmenningu þjóðarinnar í heild,
sambúð hennar við landið og óblíð
náttúruöfl allt aftur á landnáms-
tíma. Það er hverjum hugsandi
manni ljóst, að allt um þetta er ekki
að finna í varðveittum ritheimildum,
sem auk þess eru snöggtum yngri
en elstu minjar um búsetu í landinu.
Það er hins vegar alls ekki við-
urkennd aðferðafræði innan forn-
leifafræðinnar (og á raunar við um
vísindarannsóknir á hvaða sviði sem
er) að gefa sér niðurstöðu fornleifa-
uppgraftrar fyrst á sögulegum
grunni, og leita svo allra ráða til
staðfestingar á „trú“ sinni (þ.e. fyr-
irframgefinni niðurstöðu). Eða
„ganga í skrokk“ á helstu minja- og
sögustöðum með leit að tiltölulega
vel þekktum atriðum í seinni tíma
sögu okkar að leiðarljósi, svo sem
skólahúsum eða prentsmiðjum bisk-
upa eða öðru slíku. Slíkt er ekki
ámælisvert í þágu sögudýrkunar
eða ferðaþjónustu, en þetta er
hvorki vísindaleg fornleifafræði né
samræmist heldur skilvirkri forn-
leifavernd. Þar er verið að villa okk-
ur sýn.
Það er mikilvægt, að þeir sem fá
leyfi til að stjórna uppgröftum á ís-
lenskum fornleifum, hafi heildstæða
menntun og lokapróf að baki í forn-
leifafræði og hafi öðlast reynslu og
þroska (þ.e. skilning) á ábyrgð
sinni. Slík hæfnisskilyrði fyrir rann-
sóknaleyfum er skilvirk (þ.e. ábyrg)
fornleifavernd. Sérþarfir okkar (þ.e.
þjóðarinnar) til viðhalds og styrktar
eigin fornleifavernd og fornleifa-
fræði eiga að vera í fyrirrúmi við
veitingu uppgraftrarleyfa, enda slík
afstaða ríkjandi í öðrum Evrópu-
ríkjum, þar sem fornleifafræðin hef-
ur löngum átt sér sterka stöðu við
helstu háskóla. Sönn fornleifafræði-
kennsla (ekki sem hliðargrein eða
þjónustufag við önnur fræðasvið á
háskólastigi), er forsenda þess, að
fornleifafræðin geti þróast áfram
sem sjálfstætt vísindasvið hjá okk-
ur!
Hjá okkur hefur á hinn bóginn
lítið sem ekkert faglegt aðhald verið
fyrir hendi á sviði fornleifafræði.
Nauðsynlegur bakhjarl fyrir þróun
hennar sem vísindasviðs, hefur ekki
verið fyrir hendi. Í Háskóla Íslands
eru það „sagnfræðileg“ sjónarmið
sem hafa ráðið því hvernig líta beri
á hlutverk fornleifafræðinnar, án
tillits til sjálfstæðis hennar sem há-
skólagreinar. Í „opnu bréfi“ eins
postulans í sagnfræðiskor (sem hef-
ur setið á kennslustóli í aldarfjórð-
ung) til „kollega“ sinna í heimspeki-
deild á liðnu sumri, þegar hann gat
ekki sætt sig við meirihlutaniður-
stöðu samkennara sinna á fundi í
sagnfræðiskor, þess efnis að vísa frá
hlutdrægu dómnefndaráliti um um-
sækjendur um starf kennara í forn-
leifafræði við skorina og auglýsa
starfið á ný, segir hann orðrétt m.a.:
„sagnfræðingar eru best allra falln-
ir til þess að meta hæfni fornleifa-
fræðinga, því eitt meginhlutverk
fornleifafræði er að framreiða rann-
sóknarniðurstöður til samanburðar
og ögrunar við niðurstöður sagn-
fræðinga af ritheimildum“! Þetta er
„skilningur“ prófessors við Háskóla
Íslands á því, hvert eitt „meginhlut-
verk“ sjálfstæðs rótgróin vísinda-
sviðis eins og fornleifafræði eigi að
vera! Það er ólíklegt að honum verði
ljóst úr þessu á starfsferli sínum, að
aðferðir og túlkunarhefðir þessa
vísindasvið færðu okkur þá vitn-
eskju sem við nú búum yfir um for-
sögu mannkyns áður en sagnaritun
hófst, sem „kom til sögunnar“ fyrir
hlutfallslega stuttu. Hvers konar
rannsóknaþroska og fræðsluinnræt-
ingu leiðir svona „vísindaskilningur“
af sér eftir aldarfjórðungssetu á há-
skólastóli? Þó ekki sé farið mörgum
orðum að sinni um þá siðblindu að
hafa með þessu „opna bréfi“ beina
íhlutun í leynilega atkvæðagreiðslu
deildarmanna um ráðstöfun kenn-
arastöðu í fornleifafræði á deildar-
fund í heimspekideild 19. júní sl.,
sem byggja á á málefnalegu mati
einstakra fundarmanna á framlögð-
um fundargögnum, en ekki per-
sónulegum undirróðri með einum
umsækjendanna gegn öðrum eins
og gert var í þessu fádæma bréfi.
Bréfinu var auk þess beint persónu-
lega gegn mér sem vá á staðnum,
kæmist ég að! Þannig líðast vinnu-
brögð og þroskastig á þeim bænum.
Og þannig fór, þegar loks var á
dagskrá að bjóða upp á kennslustól
í fornleifafræði við Háskóla Íslands,
að hann skuli vera undir sagnfræði í
samnefndri skor, og þannig taldist
sagnfræðingur með eins árs viðbót-
arnám í fornleifafræði „hæfari“ til
að leiða kennslu til BA- og MA-
prófs í faginu, en sérfræðimenntaðir
fornleifafræðingar með heildstætt
háskólanám og vísindaþjálfun í
fornleifafræði. Þar með bættist 14.
læristóllinn í sagnfræði við þá sem
fyrir voru í þessari stofnun, í hópi
hvers er að finna eina konu. Svona
rétt í anda rómaðrar „jafnrétt-
isáætlunar“ Háskóla Íslands eða
hvað? Þetta „val“ byggðist á áliti
dómnefndar, sem stöðunefnd í
heimspekideild hafði þá dæmt hlut-
drægt auk ofangreindrar niðurstöðu
meirihlutans á fundi sagnfræðiskor-
ar. Háskólinn (þ.e. háskólarektor)
lét þetta yfir sig ganga og réð
manninn! Telur ritstjórn Morgun-
blaðsins loforð stofnunarinnar um
bót og betrun, sem hún fjallar um í
leiðara 27. október sl. undir yfir-
skriftinni „Stjórnsýsluhættir í Há-
skóla Íslands“, trúverðuga?
En þessi gangur mála í Háskól-
anum hindrar stefnumörkun í forn-
leifavernd og þróun fornleifafræði
sem vísindasviðs á Íslandi. Ef kyn-
slóðir nýrra fræðimanna eru aldar
upp í röngum skilningi á fornleifa-
fræði, verður fræðasviðið hjómið
eitt og fornleifaverndinni stoða ekk-
ert vel meintar reglur og lög. Ef
skilningsleysi ríkir, er ekkert farið
eftir þeim þegar svo býður við að
horfa. Að löggilda nú við Háskóla
Íslands einhvers konar blöndu
sagnfræði og persónu- og sögudýrk-
andi uppgrafta á fornleifum (þó að í
nafni „fornleifafræði“ sé), mun ekki
breyta neinu þar um. Hún er í
höndum sagnfræðinga eftir sem áð-
ur. Háskóla Íslands, sem lýsir því
yfir á stefnuskrá sinni að hann ætli
að gerast „alþjóðlegur rannsókna-
háskóli“, er ekki stætt á því að villa
á sér sýn alþjóðlega með því að taka
þann anga sem kallast „söguleg
fornleifafræði“ upp til kennslu í
nafni heildstæðs náms í fornleifa-
fræði. Ef okkur á að hlotnast að
njóta „sannrar“ fornleifafræði sem
sjálfstæðs stefnumarkandi vísinda-
sviðs á háskólastigi, líkt og ná-
grannaþjóðir okkar búa við, þarf að
gera aðra tilraun til að stofna til
hennar hjá okkur á ný!
Höfundur er dr. í fornleifafræði og
sjálfstætt starfandi fræðimaður í
ReykjavíkurAkademíunni með 30
ára feril í fornleifarannsóknum hér á
landi sem erlendis.
Meira á mbl.is/Aðsendar greinar
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 10. NÓVEMBER 2002 35