Morgunblaðið - 10.11.2002, Blaðsíða 34

SKOÐUN
34 SUNNUDAGUR 10. NÓVEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Í HELGARBLAÐI Morgun-
blaðsins 16. júní sl. birtist tvöfalt
viðtal við forstöðumenn Þjóðminja-
safns („Þjóðminjavarslan mun
vaxa“) og nýstofnaðrar Fornleifa-
verndar ríkisisns („Vernd í sátt við
þjóðina“), sem veitir leyfi til forn-
leifarannsókna og hefur eftirlit með
þeim og öðru sem varðar vernd og
varðveislu fornleifa þjóðarinnar. Til-
efnið var viðtal í blaðinu við mig
sem birtist viku áður. Fyrri grein
mín, sem er að finna á netútgáfu
Morgunblaðsins í fullri lengd tak-
markast að mestu við leiðréttingu
rangmæla í þessum „viðbrögðum“
forstöðumannanna, einkum for-
stöðumanns Þjóðminjasafns, sem
nauðsynlegt er að gera, og í fram-
haldi viðtalanna í Kastljósþætti í
ríkissjónvarpinu og annarri umfjöll-
un þessu tengdri sem fylgdi í kjöl-
farið og birtist hvað mest í Morg-
unblaðinu á þessu „mesta
uppgraftasumri allra tíma“. Í þeirri
grein er m.a. fjallað um þýlyndi við
útlendinga sem hleypt er eftirlits-
laust í 43 fornleifastaði þjóðarinnar,
óráðsíu í málefnum Þjóðminjasafns,
skil á gripum og einokunarhneigð í
fornleifarannsóknum auk leyfisveit-
inga til stórtækra inngripa í eitt
dýrmætasta fornleifasvæði landsins
á Gásum í Eyjafirði. Leiðrétting
rangmæla hefur dregist m.a. vegna
tregðu í kerfinu við að veita um-
beðnar upplýsingar, t.d. tók það
Fornleifavernd ríkisins á 2. mánuð
að verða við upplýsingum sem varða
rannsóknaleyfi á liðnu sumri, og þá
að takmörkuðu leyti, þegar þær
bárust loks.
Síðari grein mín fjallar um:
Nauðsyn á stefnu í fornleifavernd
og vísindalega fornleifafræði. Í
henni er fjallað um stöðu fornleifa-
verndar frá sjónarhóli utan íslensku
kerfismúranna, hina hlið málsins, ef
svo mætti segja, sem ekki verður
ráðin af ofangreindum viðtölum í
Morgunblaðinu við forstöðumenn
Þjóðminjasafns og Fornleifaverndar
ríkisisns. Að draga fram þessa hlið
málsins er viðleitni til að skýra
nauðsyn þess að hafa vísindalega
fornleifafræði að leiðarljósi við skil-
virka varðveislu fornleifa þjóðarinn-
ar, fylgja settum lögum og reglum
hvað sem gengur á og hvaða þrýst-
ingi sem beitt er, ekki síst þegar
leyfi eru veitt til að raska forn-
leifum með uppgreftri. Minjavernd-
in rekur augljóslega á reiðanum
vegna holskeflu stóruppgrafta (m.a.
þökk sé Kristnihátíðarsjóði), að
verulegu leyti með „persónu- og
sögudýrkandi“ forngripaleit að leið-
arljósi, þar sem ófáum sem það
stunda leyfist að vaða úr einum
uppgreftrinum af öðrum án þess að
hafa skilað af sér fyrri verkefnum
sem skyldi. Í síðari greininni, verð-
ur þó ekki komist hjá því einnig að
andmæla sumu af því sem fram
kemur hjá forstöðumanni Fornleifa-
verndar ríkisins í viðtali hennar í
Morgunblaðinu. Stefnumörkun í
þágu fornleifaverndar og vísindaleg
fornleifafræði er þó í fyrirrúmi í
þeirri grein.
Hér á eftir fylgja valdir kaflar úr
greinum mínum, sem er að finna í
fullri lengd á netútgáfu Morgun-
blaðsins eins og áður segir. Áhersla
er lögð á það enn á ný, hversu tor-
skilið það ætlar að reynast hjá
framkvæmdavaldinu, að vernd og
varðveisla jarðfastra fornleifa kallar
á annars konar sérhæfni og skyldur
en safnastörf. Stjórnvöld hafa ekki
skilið enn sem komið er mikilvægi
þess, að aðeins á styrkum stoðum
fornleifafræðinnar sem sjálfstæðs
vísindasviðs á háskólastigi er unnt
að byggja upp hjá okkur ábyrga
skilvirka fornleifavernd og forn-
leifafræði.
Lagði Þjóðminjasafn grunninn
að Fornleifavernd ríkisins?
Í viðtali Morgunblaðsins 16. júní
sl. segir forstöðumaður Þjóðminj-
safns: „Að Þjóðminjasafn hafi und-
anfarin sex ár lagt grunninn að
Fornleifavernd ríkisins. Árangurinn
af þessari vinnu má meðal annars
sjá í nýju þjóðminjalögunum.“
Sannleikurinn er sá, að forstöðu-
maðurinn lagðist gegn aðskilnaði
fornleifavörslunnar frá Þjóðminja-
safni, enda var augljós fylgifiskur
slíkrar breytingar skerðing á valds-
köku hennar. Allt frá endurskoðun
þjóðminjalaga 1988–89 hefur ítrek-
að verið lagt til að fornleifaverndin
fengi sjálfstæða stöðu, og við síð-
ustu endurskoðun þjóðminjalaga
2000–2001 voru nær allir fornleifa-
fræðingar auk margra safnamanna
fylgjandi slíkri breytingu. En líkt og
hjá öðrum þjóðum var mikilvægt að
vernd fornleifa og eftirlit fornleifa-
uppgrafta í landinu fengi sjálfstæða
stöðu, óháð þeim skyldum og kvöð-
um sem hvíla á minjasöfnum. Meg-
inhlutverk Þjóðminjasafnsins er að
stuðla að sýningum og annarri
kynningu „á minjum um menning-
arsögu þjóðarinnar“, sinna rann-
sóknum og varðveislu gripa og ann-
arra menningarverðmæta
þjóðarinnar sem varðveitt eru í
safninu. Hjá öðrum í okkar heims-
hluta er það almennt viðurkennt að
fornleifavernd kalli á annars konar
sérhæfni og skyldur en safnastörf,
enda útilokað að koma jarðföstum
fornleifum fyrir í söfnum!
Fornleifavernd hefur engan veg-
inn verið sinnt sem skyldi hér á
landi, þrátt fyrir að við búum við
betri aðstæður miðað við flest önnur
lönd, þar sem þéttbýli og tilheyr-
andi framkvæmdir ógna fornleifum
í miklu meira mæli en hjá okkur.
Þessa stundina rekur yfirleitt á
reiðanum í stjórnsýslunni vegna
hagsmuna „vinavæðingar“ hér
heima (sbr. t.d. Mbl. 23. júlí:
„Einkavinavæðing út yfir gröf og
dauða“) og þýlyndis við útlendinga,
MINJAVERND Á
VILLIGÖTUM!
Eftir Margréti
Hermanns-Auðardóttur „Þar með
bættist 14.
læristóllinn í
sagnfræði
við þá sem
fyrir voru í þessari stofn-
un, í hópi hvers er að
finna eina konu. Svona
rétt í anda rómaðrar
„jafnréttisáætlunar“
Háskóla Íslands eða
hvað?“