Morgunblaðið - 05.01.2003, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 5. JANÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Sunnudagur 4. janúar 1983:
„Skattbyrði vinstri stjórn-
ar síðustu fjögurra ára hefur
aukist um 11.000 krónur á
hvert mannsbarn í landinu.
Heitið var að lækka vexti
en þeir hafa stórhækkað og
sparnaður, sem var nálægt
25% af þjóðarframleiðslu,
hefur samt minnkað og er nú
kominn í allt undir 17%. Inn-
lánsstofnanir eru í bullandi
skuldum við Seðlabankann.“
. . . . . . . . . .
Sunnudagur 6. janúar 1963:
„Ný landsstjórn hefur verið
mynduð í Færeyjum. Standa
að henni þeir flokkar, sem
hraðast hafa viljað fara í bar-
áttu Færeyinga fyrir sjálfs-
stjórn. Eru það hinn gamli
Fólkaflokkur ásamt Þjóð-
veldisflokknum, Sjálfsstjórn-
arflokknum og svokölluðum
Framfaraflokki, sem á einn
fulltrúa í Lögþinginu. Á
stefnuskrá stjórnarinnar er
aukin heimastjórn til handa
Færeyjum og fyrirheit um
ýmsar viðreisnar- og upp-
byggingarráðstafanir.“
. . . . . . . . . .
Sunnudagur 3. janúar 1943:
„Ríkisstjórnin boðaði blaða-
menn á fund sinn í gær. For-
sætisráðherra, dr. jur. Björn
Þórðarson, gat þess við
blaðamennina, að þessi rík-
isstjórn hefði að því leyti þá
sjerstöðu, að hún nyti ekki
beins stuðnings neins ákveð-
ins blaðs eða blaða, svo sem
venjan hefði verið með fyrri
stjórnir. En ríkisstjórnin
vildi hafa samvinnu við öll
blöð og þess vegna væru
blaðamenn kvaddir á fund
stjórnarinnar. Framvegis
myndi hver einstakur ráð-
herra snúa sjer til blaðanna
jafnóðum og eitthvað lægi
fyrir, er almenning varðaði.
Forsætisráðherrann afhenti
þvínæst blaðamönnum til-
kynningu þá, sem birt er á
öðrum stað í blaðinu, varð-
andi aðgerðir ríkisstjórn-
arinnar í dýrtíðarmálunum.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
E
INN forvitnilegasti þáttur-
inn í fyrsta – eða fyrra –
bindi ævisögu Jóns Bald-
vins Hannibalssonar, fyrr-
um formanns Alþýðu-
flokksins, sem út kom fyrir
jólin, er umfjöllun hans eða
öllu heldur uppgjör við
pólitík föður síns, Hannibals Valdimarssonar,
föðurbróður síns, Finnboga Rúts Valdimarsson-
ar, og samherja þeirra, Björns Jónssonar o.fl.
Jón Baldvin er mjög gagnrýninn á stjórnmála-
afskipti þessara manna, sem stóðu með ýmsum
hætti í u.þ.b. hálfa öld og var þó náinn sam-
starfsmaður þeirra og samherji þar til yfir lauk.
Að sumu leyti má því segja, að þessi bók sé upp-
gjör höfundarins við sjálfan sig og leit hans að
skýringum á því, hvers vegna hann fylgdi föður
sínum og föðurbróður að málum í stað þess að
fylgja eigin sannfæringu, sem hann segir að hafi
verið byrjuð að mótast á allt annan veg löngu áð-
ur en hann gekk til liðs við Alþýðuflokkinn.
Saga kommúnista, sósíalista og sósíaldemó-
krata á Íslandi á 20. öldinni og stjórnmálahreyf-
inga þeirra er merkileg saga, þótt þeim fari
vafalaust mjög fækkandi, sem hafa áhuga á
henni eða telji hana skipta nokkru máli úr því,
sem komið er. Forystumenn þessara hreyfinga
voru flestir mjög sterkir persónuleikar og
áhrifamiklir stjórnmálamenn, sem settu svip á
20. öldina. Saga flestra þeirra er vel þekkt, en þó
verður það tæpast sagt um Héðin Valdimarsson,
sem átti hvað mestan þátt í því í hvaða farveg
hreyfingar sósíalista og jafnaðarmanna leituðu
fyrir miðja síðustu öld. Að mörgu leyti má segja,
að Héðinn liggi óbættur hjá garði og löngu tíma-
bært að skrifuð verði bók um stjórnmálaafskipti
hans, byggð á ítarlegum rannsóknum. Að þætti
Héðins í þessum málum er raunar vikið í afmæl-
isriti um Olíuverzlun Íslands, sem Hallur Halls-
son hefur skráð og kom út seint á síðasta ári.
Í stórum dráttum er saga þessara stjórnmála-
hreyfinga sú, að eftir að Alþýðuflokkur og Al-
þýðusamband Íslands, sem í upphafi voru skipu-
lagslega tengd samtök, höfðu starfað á annan
áratug, klauf vinstri armur Alþýðuflokksins sig
út úr þeim flokki og stofnaði Kommúnistaflokk
Íslands árið 1930. Um aðdraganda þess segir í
afar fróðlegri ritgerð Sigurðar Ragnarssonar
um Einar Olgeirsson í nýju hefti af tímaritinu
Andvara:
„Stofnun Kommúnistaflokks Íslands árið
1930 var ekkert skyndiupphlaup einhvers hóps
manna, heldur rökrétt niðurstaða af þróuninni í
íslenzkri verkalýðshreyfingu áratuginn á undan.
Allan þann tíma kom Alþýðusambandið fram
sem ein heild út á við, þótt tilvist tveggja and-
stæðra pólitískra arma innan þess hefði verið
formlega staðfest, þegar árið 1922, þegar Jafn-
aðarmannafélag Reykjavíkur klofnaði í afstöðu
sinni til þess, hvort taka skyldi formlegu boði
Kominterns um að senda fulltrúa á 4. þing sam-
bandsins. Þegar samþykkt var að þekkjast boðið
og senda Ólaf Friðriksson á þingið, sagði minni-
hluti sósíaldemókrata sig úr félaginu og stofnaði
nýtt jafnaðarmannafélag. Skömmu síðar var
stofnað í Reykjavík Félag ungra kommúnista,
sem gerðist aðili að Alþjóðasambandi ung-
kommúnista og tengdist þannig Komintern, al-
þjóðasambandi kommúnista … Á sambands-
þingi ASÍ 1926 skerptust mjög andstæðurnar
milli stríðandi fylkinga í Alþýðuflokknum. Birt-
ust þær einkum í tvennu: Hafnað var umsókn
Spörtu um aðild að sambandinu, en hins vegar
samþykkt að flokkurinn sækti um aðild að Al-
þjóðasambandi jafnaðarmanna.“
Af þessum orðum er ljóst að afstaðan til al-
þjóðasamtaka kommúnista annars vegar og
jafnaðarmanna hins vegar hefur átt mikinn þátt
í klofningi Alþýðuflokksins 1930.
Átta árum síðar eða árið 1938 klofnaði Al-
þýðuflokkurinn í annað sinn, þegar Héðinn
Valdimarsson, sem þá var formaður Verka-
mannafélagsins Dagsbrúnar, gekk til liðs við
Kommúnistaflokk Íslands og stofnaði Samein-
ingarflokk alþýðu – Sósíalistaflokkinn.
Ákvörðun Héðins Valdimarssonar um að
ganga til samstarfs við kommúnista verður skilj-
anlegri, þegar lesið er hið merka rit hans,
Skuldaskil Jónasar Jónssonar við sósíalismann,
sem segir mikla sögu um viðhorf manna á vinstri
kanti stjórnmálanna á fjórða áratugnum. Um
aðdragandann að sameiningunni segir Héðinn:
„Fyrir kosningarnar 1937 höfðu kommúnistar
boðið Alþýðuflokknum samstarf og samfylk-
ingu. Var þá innan Alþýðuflokksins allmikið
hugsað um það vegna kosninganna, sem fram-
undan væru, og lá við, að sameiginleg kröfu-
ganga beggja flokka yrði í Reykjavík en ekkert
varð úr og kenndi hvor öðrum um. Út af sam-
fylkingartilboðinu átti ég tvívegis langt viðtal
við Einar Olgeirsson um það, hvort hann teldi að
Kommúnistaflokkurinn mundi lofa fyrir kosn-
ingarnar tafarlausri sameiningu flokkanna eftir
þær, og gætu þá flokkarnir í trausti þess, að
flokksstjórnirnar ynnu að tafarlausri samein-
ingu, gert fullkomið kosningabandalag með sér
og staðið sameinaðir og sterkir í kosningunum.
Ég skildi við Einar svo, að ég áleit að hann
mundi ekki telja slík loforð fær fyrir kosningar
af Kommúnistaflokksins hálfu og til sameining-
ar þyrfti undangengið nokkuð langt samstarf.
Skýrði ég frá þessu innan Alþýðuflokksins og
varð ekkert frekar úr samkomulagstilraunum í
sambandi við kosningarnar af hálfu miðstjórn-
armanna verkalýðsflokkanna að því er ég bezt
veit.
Eftir kosningarnar skaut sameiningarmálinu
upp með nýjum styrkleika. Yfirleitt var talið að
Alþýðuflokkurinn hefði beðið mikinn kosninga-
ósigur með missi þriggja þingsæta og með því,
að kjósendatalan hefði staðið í stað en Fram-
sókn hafði unnið fjögur þingsæti og kjósendur
og Sjálfstæðisflokkurinn unnið kjósendur, þó að
hann missti þrjú þingsæti. En þó bar þess að
gæta, að hinn verkalýðsflokkurinn, Kommún-
istaflokkurinn, hafði nú náð fótfestu í þinginu og
þremur þingsætum og til samans höfðu fulltrúar
beggja verkalýðsflokkanna nú meiri atkvæða-
tölu að baki sér heldur en Framsókn, þrátt fyrir
„sigurinn“ og 11 voru þingmennirnir. Væri
flokkurinn einn gæti hann augsýnilega verið
voldugur í landinu, þrátt fyrir rangláta kjör-
dæmaskipun, sem þyrfti að breyta. Mætti við
því búast að skjótt yrði slíkur flokkur sterkasti
flokkur landsins, öflugri Sjálfstæðisflokknum og
fyllilega fær um að taka alla forystu um lands-
stjórn eins og víða erlendis hefur átt sér stað,
þar sem verkalýðsflokkur stendur sameinaður.
Frá Kommúnistaflokknum mátti vænta nýrra
samfylkingartilboða, en innan Alþýðuflokksins
var lítil trú á lausu samstarfi, en sameining á
einn eða annan hátt, kjósendanna og flokkanna,
sú lausn, sem rétt gæti við málstað sósíalísks
flokks. Gera yrði ákveðna og heiðarlega tilraun
með boðum til Kommúnistaflokksins um tafar-
lausa sameiningu og ef þeim boðum yrði tekið þá
sameina flokkana sem fyrst. En ef Kommúnista-
flokkurinn neitaði, þá mundi fólkið, sem fylgdi
honum hverfa yfir til Alþýðuflokksins, sem væri
heill í málinu.“
Átján árum eftir stofnun Sameiningarflokks
alþýðu – Sósíalistaflokks, sem átti sér m.a. ofan-
greindan aðdraganda, klofnaði Alþýðuflokkur-
inn í þriðja sinn eftir að Hannibal Valdimarsson,
sem þá var orðinn forseti ASÍ, gekk til liðs við
Sósíalistaflokkinn um myndun kosningabanda-
lags, sem nefnt var Alþýðubandalagið. Það
kosningabandalag starfaði í 12 ár eða þar til það
var gert að formlegum stjórnmálaflokki árið
1968 undir forystu þrítugs manns, Ragnars Arn-
alds, sem Einar Olgeirsson hafði beitt sér fyrir
að yrði í framboði fyrir Alþýðubandalagið í
Norðurlandskjördæmi vestra árið 1963 og náði
þá kosningu til þings aðeins 25 ára gamall.
Hannibal og félagar hans hurfu hins vegar frá
Alþýðubandalaginu eftir svonefndan Tónabíós-
fund 1967 og stofnuðu eigin stjórnmálaflokk,
sem nefndist Samtök frjálslyndra og vinstri
manna undir lok Viðreisnartímans. Sá flokkur
átti aðild að vinstri stjórn Ólafs Jóhannessonar
1971 til 1974 en við kosningarnar 1974 lauk
stjórnmálaferli Hannibals Valdimarssonar, sem
þá var 71 árs að aldri. Hannibal hafði kannað ít-
arlega möguleika á framboði 1974 en þess var
ekki kostur. Hann hringdi þá í blaðamann Morg-
unblaðsins og sagði: Þessu er lokið. Og tjáði sig
reiðubúinn í viðtal um stjórnmálaferil sinn, sem
hann lýsti með þessum orðum: Ég hef alltaf ver-
ið jafnaðarmaður. Allt hitt voru gárur á yfir-
borðinu.
Kosningabandalagi Hannibals og félaga við
Sósíalistaflokkinn 1956 lýsir Jón Baldvin í bók
sinni með þessum orðum: „Þetta var ný blóðtaka
fyrir Alþýðuflokkinn og jafnframt vatn á myllu
kölska. Með kosningabandalagi sínu við Sósíal-
istaflokkinn árið 1956 léði Hannibal gömlu
kommunum nýja dulu til að dansa í; hann henti
til þeirra nýjum bjarghring, þegar þeir voru um
það bil að drukkna í fordæmingu almennings
eftir innrás Rauða hersins í Búdapest.“
Þetta var nú skoðun Morgunblaðsins þá og
alla tíð síðan! En var þetta skoðun Jóns Baldvins
þá?!
„Hannibal er
ekki til umræðu
hér heldur Jón“
Miklar sviptingar
urðu í samstarfi Mál-
fundafélags jafnaðar-
manna, sem var fé-
lagsskapur Hannibals
og samherja á Við-
reisnaráratugnum. Mest gekk á á páskum 1963,
MYNDLIST OG MENNINGAR-
PÓLITÍSK MARKMIÐ
Umræður um stöðu mynd-listar voru meira áberandiá síðasta ári en oft áður. Í
umfjöllun sem birtist hér í blaðinu
rétt fyrir áramót voru mörg þeirra
ólíku sjónarmiða sem komið hafa
fram reifuð.
Af máli viðmælenda Morgun-
blaðsins má ráða að uppi eru kröf-
ur um að þau sjónarmið sem urðu
að stefnumótandi straumhvörfum í
safnaumhverfi erlendis fyrir um
tveimur áratugum nái einnig var-
anlegri fótfestu hér á landi. Segja
má að hlutverk safnanna sé ekki
lengur einvörðungu að safna, sýna
og varðveita íslenska listhefð,
heldur jafnframt að koma þeirri
þekkingu sem þau búa yfir þannig
á framfæri að allur almenningur
geti sótt sér fróðleik og ánægju á
sýningum þar sem hugmynda-
fræðileg tengsl listarinnar við ým-
is svið mannlífsins eru afhjúpuð.
Íslensk söfn eru enn ung miðað
við það sem gerist erlendis, en
þótt mikil áhersla hafi verið lögð á
að byggja yfir það viðunandi sýn-
ingarhúsnæði á síðustu áratugum
þarf mun meira til ef þessar stofn-
anir eiga að geta staðið undir þeim
kröfum sem gerðar eru til þeirra
nú hvað safnastarfið í heild varðar.
Því hafa þær spurningar vaknað
hvort menningarpólitískar áhersl-
ur þurfi ekki að breytast.
Þær spurningar eru eðlilegar,
ekki síst í ljósi þess að í okkar litla
samfélagi eru opinberu söfnin einu
stofnanirnar sem gætu haft bol-
magn til að þess að brúa bil ólíkra
heima, tíma og strauma í listum og
auka þannig skilning almennings á
listhræringum síns eigin samtíma,
ekki síður en á hefðinni.
Í svörum sínum við slíkri gagn-
rýni leggja þeir Ólafur Kvaran,
forstöðumaður Listasafns Íslands,
og Eiríkur Þorláksson, forstöðu-
maður Listasafns Reykjavíkur,
báðir áherslu á hversu þröngur
stakkur söfnunum er búinn fjár-
hagslega. Þeir benda á að þau hafi
„ákveðnum skyldum að gegna, og í
ljósi þess fjármagns sem stofnan-
irnar hafi úr að spila við rekstur-
inn verði þeir að gæta jafnvægis
milli þess að sinna safneign sinni
og að fjalla um það sem efst er á
baugi í listsköpum samtímans“.
Það fjármagn sem söfnin hafa til
innkaupa er einnig lítið. Þannig
hefur innkaupaliður Listasafns Ís-
lands t.d. verið sá sami í krónutöl-
um allt frá árinu 1991 eða 12 millj-
ónir, en innkaupafé Listasafns
Reykjavíkur er nú 16,5 milljónir
en var talsvert meira að raungildi
árið 1995, eða 19,1 milljón. Það er
því ljóst að ekki er mikið svigrúm
til fjárfestinga í íslenskri eða er-
lendri myndlist.
Ef söfnin eiga að geta staðið
undir kröfum samtímans virðist
óhjákvæmilegt að stjórnvöld taki
menningarpólitíska stefnumótun
fastari tökum og tryggi nauðsyn-
legt fjármagn til þess að starfsemi
listasafnanna geti gegnt álíka mik-
ilvægu hlutverki í íslensku sam-
félagi og samsvarandi stofnanir
gera erlendis. Söfnin hér þyrftu
einnig, rétt eins og annars staðar,
að vega þungt við mótun markaðar
fyrir myndlist en til þess þurfa þau
meira fjárhagslegt bolmagn og
skýrari markmið. Eins og Kristinn
Hrafnsson benti á í umræddri
grein í Morgunblaðinu er það
bagalegt að listastofnanir hér á
landi eigi vegna fjárhagsvanda
erfitt með að sinna lögbundnum
verkefnum svo sem að safna
myndlist og miðla henni til al-
mennings. „Söfnin eiga í raun að
virka eins og verðbréfastofur fyrir
safnara og eiga að dæla frá sér
upplýsingum um hvað þau eru að
bralla með innkaupum sínum,“
segir Kristinn. Ef sú væri raunin
væru án efa mun meiri líkur á að
atvinnulífið og safnarar tækju á
virkan og upplýstan þátt í upp-
byggingu íslensks listmarkaðar.
Um leið yrði rekstur einkarekinna
gallería raunhæfari, íslenskum
myndlistarmönnum til framdrátt-
ar.