Morgunblaðið - 05.01.2003, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 5. JANÚAR 2003 29
þegar framboð voru undirbúin fyrir þingkosn-
ingarnir þá um sumarið og í byrjun apríl 1967,
þegar ákvörðun var tekin um framboð Alþýðu-
bandalagsins í Reykjavík vegna þingkosning-
anna í júní það ár.
Í bók sinni víkur Jón Baldvin Hannibalsson að
svonefndum Tónabíósfundi, þar sem úrslita-
átökin stóðu og segir: „Hannibalistarnir guldu
afhroð og gamla sósíalistaflokksmaskínan sýndi
að hún hafði enn undirtökin, þegar á reyndi. Vél-
stjórar maskínunnar voru þeir Kjartan Ólafs-
son, framkvæmdastjóri Sósíalistaflokksins, og
Svavar Gestsson, starfsmaður Alþýðubanda-
lagsfélagsins.“
Tónabíósfundurinn var haldinn mánudaginn
10. apríl 1967 og stóð fram á miðja nótt. Daginn
eftir, þriðjudaginn 11. apríl, birtist frétt á bak-
síðu Morgunblaðsins, þar sem skýrt var frá
þeirri niðurstöðu fundarins að kommúnistar
hefðu gengið með sigur af hólmi og Hannibal
hefði lýst því yfir, að hann óttaðist að nú væri
búið að ganga af Alþýðubandalaginu dauðu.
Miðvikudaginn 12. apríl birtist svo ítarleg frá-
sögn í Morgunblaðinu af umræðum á Tónabíós-
fundinum. Jón Baldvin veltir því fyrir sér í bók
sinni hver hafi verið „Deep Throat“ Morgun-
blaðsins (enska heitið er tilvísun í heimildar-
mann Washington Post í Watergate-málinu) á
þeim fundi og öðrum án þess að komast að nið-
urstöðu. Sú frásögn segir meira en flest annað
um á hvaða stigi samskipti þessara manna voru
á þessum tíma. Þar segir m.a.:
„Alþýðubandalagsfundurinn, sem ákvað
framboðið, mun vafalaust einsdæmi í stjórn-
málasögu síðustu ára vegna þess, að slíkt níð og
svívirðingar, sem þar féllu um samstarfsaðila
kommúnista, mun varla þekkjast í samskiptum
manna nú á dögum … Síðustu dagana fyrir
fundinn héldu kommúnistar uppi heiftugri níð-
og rógsherferð gegn Jóni B. Hannibalssyni, sem
Hannibalistar höfðu krafizt að skipaði 2. sæti á
listanum. Þessari rógsherferð var stjórnað af
sjálfum starfsmanni Alþýðubandalagsfélagsins,
Svavari nokkrum Gestssyni, og fór hún fram á
vinnustöðum, mannfundum, götuhornum, og
símaviðtölum og annars staðar, þar sem því varð
við komið.“
Síðan er í frásögn Morgunblaðsins vitnað í
ræðu Guðmundar J. Guðmundssonar og er sagt
að hann hafi talið að Jón Hannibalsson væri að
vísu nokkrum hæfileikum búinn en „aðallega
þekktur fyrir að breiða út níð um samherja sína.
Var nú gripið fram í fyrir Guðmundi og hann
krafinn skýringa á þessum ummælum en hann
skeytti því engu og vék að kostum Magnúsar
Kjartanssonar.“
Eftir atkvæðagreiðslu þar sem listi komm-
únista fékk 254 atkvæði en listi Hannibalista 81
tók Hannibal Valdimarsson til máls og sagði
skv. frásögn Morgunblaðsins:
„Hann kvaðst hafa átt þátt í því að stofna Al-
þýðubandalagið ásamt Einari Olgeirssyni 1956
… Hannibal sagði að það hefði verið samþykkt
og ekkert við því að segja, að erfðaprins Sósíal-
istaflokksins (Magnús Kjartansson, innskot
Mbl.) fengi 1. sæti í Reykjavík. Þá hefði jafn-
framt verið eðlilegt að samstarfsaðilinn réði 2.
sætinu. Í það sæti hefði verið stungið upp á ýms-
um, sem ekki hefðu gefið kost á sér og því hefði
verið stungið upp á Jóni B. Hannibalssyni. Þá
hefði hafizt slíkur hatrammur áróður á vinnu-
stöðum, götum og annars staðar, að annað eins
hefði ekki þekkzt. Við þessi orð Hannibals hóf-
ust hróp og köll fram úr salnum og hrópað var:
Jón er ekki sama og Hannibal. Þá barði Hanni-
bal Valdimarsson í ræðupúltið og sagði: Hanni-
bal er ekki til umræðu hér heldur Jón. Síðan
hefði það verið boðið til samkomulags að Einar
Hannesson yrði settur í 2. sæti en Jón í 4.
Kommúnistum hefði hins vegar ekki nægt það.
Það eitt væri þeim nóg að Jón væri ekki á listan-
um. Jón skyldi látinn gjalda þess að hann væri
sonur föður síns. Hannibal kvaðst manna sein-
astur halda þessum manni fram ef hann teldi
hann óhæfan sökum hæfileikaskorts. En þótt
kommúnistar teldu hann óhæfan, sem þeir hefðu
raunar talið um sig fyrr á árum, væri það ekki
endanlegur dómur enda benti persónuníðið til
þess, að annað lægi að baki.
Hannibal ræddi síðan nánar bolabrögð Sósíal-
istaflokksins og kvaðst hræðast það að nú væri
búið að ganga af Alþýðubandalaginu dauðu.“
Uppgjörið
Eftir þessa atburði
fylgdi höfundur Til-
hugalífs föður sínum
og félögum hans til loka en spyr sig í ævisögu
sinni hvers vegna og svar hans er:
„Ætli svarið sé ekki það, að tilfinningarnar –
blóðböndin – bera skynsemina oft ofurliði í
mannlegri breytni. Þótt menn viti innst inni að
þeir eru á villigötum vefst fyrir þeim að við-
urkenna það hreinskilnislega; þrjóskan tekur
völdin – kannski það rofi til bráðum?“
Og jafnframt segir höfundur: „Bar mér ein-
hver skylda til að hlaupa á eftir þeim? Bar mér
og minni kynslóð einhver skylda til að reyna að
bæta fyrir þeirra mistök?“
Og ennfremur: „Þegar ég lít til baka og hugsa
til manna og málefna á þessu ömurlega tímabili
ævi minnar minnist ég þess ekki að menn hafi
leitt hugann að þversögninni, ef ekki grundvall-
arveilunni, í þessari svokölluðu herstjórnarlist.
Hún felst í þessum einföldu spurningum:
Hvernig eiga menn að starfa saman í stjórn-
málaflokki ef þeir eru í grundvallaratriðum
ósammála um markmið og leiðir? … Hreyfing
sem svona er samansett breytist einfaldlega í
ormagarð, þar sem allir sitja á svikráðum við
alla. Illmælgi, baktjaldamakk og rógur verður
hið daglega brauð.“
Og síðar í bók sinni segir Jón Baldvin Hanni-
balsson: „Það skorti ekkert á mannvalið í röðum
forystumanna íslenzkra jafnaðarmanna á tutt-
ugustu öldinni. Þar var hver foringinn öðrum
gjörvulegri. En sitt er hvað, gæfa og gjörvuleiki.
Ógæfa sundurlyndisins hefur tröllriðið hreyf-
ingu íslenzkra jafnaðarmanna frá upphafi vega
og dregið úr henni mátt og umbótaafl. Þess
vegna er brjóstfylking jafnaðarmanna ekki það
umbótaafl, sem vonir hafa staðið til frá upphafi.“
Þetta eru athyglisverðar játningar. Þegar
horft er um öxl til þessara ára snerist stjórn-
málabaráttan á Íslandi nánast í bókstaflegri
merkingu um líf og dauða. Átökin í kalda stríð-
inu voru gífurlega hörð á milli kommúnistaríkj-
anna og lýðræðisríkjanna, með Bandaríkin í
broddi fylkingar. Kommúnistar á Íslandi beittu
öllum hugsanlegum ráðum til þess að grafa und-
an því lýðræðislega samfélagi, sem hér hafði
verið byggt upp. Það hefði skipt miklu máli í
þeim hatrömmu pólitísku átökum, sem þá stóðu
yfir, ef Jón Baldvin Hannibalsson ungur hefði
lýst þessum skoðunum þá. Það gerði hann ekki.
Hins vegar var einn maður í Sjálfstæðis-
flokknum, sem virtist hafa einhverja tilfinningu
fyrir því á þessum árum, að ekki væri allt sem
sýndist um stjórnmálaskoðanir sona Hannibals
Valdimarssonar. Það var Bjarni Benediktsson,
formaður Sjálfstæðisflokksins og forsætisráð-
herra, sem spurði kunnugan mann, hvort ekki
væri hægt að fá a.m.k. tvo syni Hannibals til liðs
við Sjálfstæðisflokkinn. Hann fékk þau svör að
það væri óhugsandi. Miðað við þær upplýsingar,
sem fram koma í bók Jóns Baldvins um pólitísk-
ar vangaveltur hans á þessum árum, má spyrja
hvort svarið til Bjarna hafi verið rangt.
Sanngjörn
gagnrýni?
En er gagnrýni Jóns
Baldvins Hannibals-
sonar á það sem kalla
má pólitíska arfleifð
hans sanngjörn? Það er auðvelt að horfa til baka
30–40 árum seinna og segja í ljósi sögunnar að
það, sem menn voru að gera þá, hafi verið tóm
vitleysa. En er það rétt?
Morgunblaðið getur ekki annað en tekið undir
með Jóni Baldvin að Hannibal Valdimarsson og
félagar hans hafi kastað bjarghring til komm-
únista 1956. En hvernig horfði málið við frá
sjónarhóli Hannibals? Hann er út af fyrir sig
einn til frásagnar um það en það má geta í eyð-
urnar:
Hannibal hafði verið kosinn formaður Alþýðu-
flokksins á flokksþingi 1952. Stefán Jóhann
Stefánsson (sem skrifað hefur eina beztu sjálfs-
ævisögu íslenzks stjórnmálamanns) féll. Þetta
var bylting. Hvað gerðist? Hin ráðandi öfl í Al-
þýðuflokknum einsettu sér að koma Hannibal á
kné og þeim tókst það. Öllu afli flokkskerfisins
var beitt gegn hinum nýkjörna formanni. Pen-
ingastreymið til flokksins var stöðvað. Dag eftir
dag voru auglýsingar í Ríkisútvarpinu: Alþýðu-
blaðið kemur ekki út í dag. Hvers vegna ekki?
Vegna þess að þeir sem héldu utan um eignir
flokksins í alls kyns hlutafélögum sáu til þess að
peningar voru ekki til í útgáfuna.
Hvað átti hinn vígreifi Vestfjarðagoði að gera,
þegar hann var felldur 1954? Gefast upp?
Hverfa aftur til kennarastarfa? Miðað við sögu
verkalýðsforingjans að vestan var varla við því
að búast. Enda urðu viðbrögð hans þau að leggja
undir sig Alþýðusambandið í samstarfi við
kommúnista. Hannibal Valdimarsson gerði
verkalýðshreyfinguna að sínum valdagrunni al-
veg eins og Héðinn Valdimarsson hafði gert ein-
um og hálfum áratug áður.
Það er alveg rétt hjá Jóni Baldvin, að Hanni-
bal og félagar hans í Málfundafélagi jafnaðar-
manna máttu sín lítils í innanflokksátökunum
við sósíalista eins og Tónabíósfundurinn sýnir.
En pólitíkin á þessum árum snerist um fleira.
Lykilþáttur í henni voru verkalýðsmál. Hin
miklu áhrif sósíalista á Íslandi um miðbik síð-
ustu aldar byggðust ekki sízt á áhrifum þeirra í
verkalýðshreyfingunni, sem var óspart beitt
gegn ríkisstjórnum, sem sósíalistar voru í and-
stöðu við. Einn stærsti þátturinn í velgengni
Viðreisnarstjórnarinnar á árunum 1959–1971
var að hún náði mjög góðum tengslum við verka-
lýðsforingjana. Það gerðist ekki af sjálfu sér.
Snúningspunkturinn voru harkaleg átök á
vinnumarkaði í nóvember 1963. Ólafur Thors
var að láta af embætti forsætisráðherra og af-
skiptum af stjórnmálum. Hann hafði haft mikil
tengsl við sósíalista frá árum Nýsköpunar-
stjórnarinnar 1944–1946 og raunar fyrr. Tengsl
hans við Einar Olgeirsson áttu sér lengri sögu.
Þessi tengsl notfærði Ólafur Thors sér og lagði
grunn að friðarsamningum við verkalýðshreyf-
inguna, sem eftirmaður hans, Bjarni Benedikts-
son treysti síðan mjög. Á næstu árum á eftir
byggði Bjarni upp traust á milli sín og helztu
foringja verkalýðssamtakanna, Hannibals
Valdimarssonar, Eðvarðs Sigurðssonar og
Björns Jónssonar. Slík tengsl verða ekki til
nema báðir aðilar séu tilbúnir til þess. Það átti
við um alla þessa menn og einnig Eðvarð Sig-
urðsson, þótt hann tilheyrði Sósíalistafélags-
armi Alþýðubandalagsins og raunar einnig Guð-
mund J. Guðmundsson. Það er ekki ofmælt, þótt
fullyrt sé að samskipti þessara manna hafi átt
mikinn þátt í því að Viðreisnarstjórninni tókst
að sigla þjóðarskútunni farsællega í gegnum
eina mestu efnahagskreppu 20. aldarinnar á ár-
unum 1967–1969. Hvað sem leið átökunum inn-
an Alþýðubandalagsins höfðu þeir Hannibal
Valdimarsson og Björn Jónsson miklu hlutverki
að gegna á þessum árum.
Þetta var ekki eina jákvæða framlag þeirra til
íslenzkra stjórnmála á þessum árum. Það er al-
veg ljóst að þeir tveir og félagar þeirra höfðu lít-
inn sem engan áhuga á þátttöku í vinstri stjórn
Ólafs Jóhannessonar 1971 til 1974. Þetta kemur
skýrt fram í umfjöllun Morgunblaðsins sumarið
1971 um stjórnarmyndun Ólafs. Þeir áttu hins
vegar engra kosta völ vegna þess að bakland
þeirra í Samtökum frjálslyndra og vinstri
manna gerði stífa kröfu til vinstri stjórnar eftir
valdasetu Viðreisnarstjórnarinnar í þrjú kjör-
tímabil.
Í þeirri ríkisstjórn gegndu þeir Hannibal og
Björn hins vegar lykilhlutverki í einu veiga-
mesta máli íslenzku þjóðarinnar á þeim tíma. Á
stefnuskrá þeirrar ríkisstjórnar var krafan um
uppsögn varnarsamningsins við Bandaríkin. Sú
saga er rakin ítarlega í bók Vals Ingimundar-
sonar um þetta tímabil, sem út kom fyrir ári.
Andóf þeirra Hannibals og Björns á þessum ár-
um gegn þessum áformum hafði mikla þýðingu.
Það er líka hægt að halda því fram með sterk-
um rökum, að þau stöðugu átök, sem stóðu yfir
innan Alþýðubandalagsins allan Viðreisnarára-
tuginn m.a. fyrir tilstuðlan Hannibals og félaga,
hafi orðið til þess að draga mjög máttinn úr
kommúnistum. Þeir höfðu svo mikið að gera við
að halda völdum innan eigin raða að orka þeirra
fór fyrst og fremst í innanflokksátök og þess
vegna minni kraftar eftir til átaka við stjórnvöld.
Sameining vinstri manna í einum flokki er
rauður þráður í öllum málflutningi forystu-
manna vinstri manna frá fyrsta klofningnum
1930. Allir hafa þeir séð þessa stöðu með sama
hætti og Héðinn Valdimarsson gerði á sínum
tíma og lýst var með tilvitnun í rit hans, að sam-
einaður flokkur á vinstri kantinum gæti a.m.k.
orðið jafnoki Sjálfstæðisflokksins. Öllum hefur
þeim mistekizt. Ekki bara Héðni og Hannibal
heldur líka Jóni Baldvin og Ólafi Ragnari
Grímssyni. Og Össuri og Steingrími J. Þó er
ákveðinn munur á. Í upphafi klofnaði þessi
hreyfing m.a. vegna deilna um afstöðu til al-
þjóðasamtaka sósíalista og sósíaldemókrata.
Síðan tók við djúpstæður ágreiningur um af-
stöðuna til kalda stríðsins, sem var svo alvar-
legur að varla var hægt að búast við sameiningu
þessara stjórnmálaafla á meðan á kalda stríðinu
stóð.
Þess vegna hefði þetta verkefni átt að verða
auðveldara eftir að kalda stríðinu lauk. Það hef-
ur hins vegar ekki tekizt. Samfylkingin hefur
tekið sæti Alþýðuflokksins og vinstri-grænir
sess Alþýðubandalags. Er hægt að gagnrýna
gömlu mennina fyrir það, sem arftökum þeirra
hefur ekki tekizt við mun auðveldari aðstæður?
Það má kannski segja, að það standi öðrum
nær en Morgunblaðinu að halda til haga þessum
jákvæðu þáttum í stjórnmálaafskiptum Hanni-
bals Valdimarssonar og félaga hans. En þá er
þess að gæta að þau atriði, sem hér hafa verið
rakin, voru öll til þess fallin að styrkja þau sjón-
armið, sem Morgunblaðið barðist fyrir á þeim
árum og raunar bæði fyrr og síðar.
„Hvað átti hinn víg-
reifi Vestfjarðagoði
að gera, þegar hann
var felldur 1954?
Gefast upp? Hverfa
aftur til kenn-
arastarfa? Miðað við
sögu verkalýðsfor-
ingjans að vestan
var varla við því að
búast. Enda urðu
viðbrögð hans þau
að leggja undir sig
Alþýðusambandið í
samstarfi við komm-
únista. Hannibal
Valdimarsson gerði
verkalýðshreyf-
inguna að sínum
valdagrunni alveg
eins og Héðinn
Valdimarsson hafði
gert einum og hálf-
um áratug áður.“
Laugardagur 4. janúar