Morgunblaðið - 05.01.2003, Blaðsíða 32

SKOÐUN
32 SUNNUDAGUR 5. JANÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
EKKI þarf að fjölyrða um
ástand þorskstofnsins við landið og
leyfilegar veiðar á núverandi veiði-
ári, 179 þtonn frá 1. sept. sl. til
þess næsta. Einhverjar litlar við-
bætur munu væntanlega verða af
ýmsum ástæðum. Í ljósi þess sem
veiðst hefur áður fyrr er þetta al-
veg skelfilegt og hnútur fljúga um
borð eðlilega. Einhverjar skýringar
hljóta að vera til, eða er það ekki?
Stöðugt er borið við því svari, að
um ofveiði sé að ræða, og með því
að veiða minna muni í tímans rás
afli geta glæðst á nýjan leik. Þar
sem orðið ofveiði er nánast í flestra
munni, fræðimanna, stjórnmála-
manna og áhugamanna sem og al-
mennings, er rétt að velta því að-
eins fyrir sér hvað það á að
fyrirstilla. Það virðist augljóst; ef
fiskur er tekinn úr sjó á einhvern
hátt verður minna eftir, þetta er
bara einfaldur frádráttur sem á sér
hliðstæður um allt í lífríkinu, hvort
heldur talað er um rjúpuna eða
hvalinn. Einn stjórnmálamaður
spyr hvernig standi á því að menn
fái nú helmingi minni afla með
þreföldu afli veiðiskipa? Stóru tog-
ararnir eru farnir að nota risastór-
ar flotvörpur og æða um eins og
Hollendingurinn fljúgandi, sem
sigldi um heimsins höf og aldrei
fékk sinn sálarfrið; menn vissu ekki
einu sinni að hverju hann var að
leita.
Ofveiði eða rangveiði?
Þorskveiðarnar við austurströnd
Kanada hrundu fyrir áratug og
veiðibann hefur verið þar í gildi
síðan nema hvað varðar smáskip í
dreifbýli, sem veitt hafa fáein þús-
und tonna á ári og veiðar rann-
sóknaskipa. Fyrir nokkrum árum
virtist sem líf væri að kvikna á nýj-
an leik en það reyndist mýrarljós.
Hvað eru nokkrir tugir þúsunda
tonna af þorski að gera á Kan-
adamiðum við Nova Scotia, Ný-
fundnaland og Labrador í áratug
án þess að fjölga sér að marki svo
hefja megi veiðar á nýjan leik?
Margar lærðar ritgerðir hafa verið
skrifaðar og menn hafa sett fram
tilgátur í gamla stílnum, ofveiði og
allt of hár fiskveiðidauði. En hljóðið
er að breytast og nýjar raddir eru
farnar að heyrast, en þær eru bæði
æpandi lágværar sem þegjandi
hásar. Sýnt hefur verið fram á það
að stofnarnir eru margir við landið,
að lágmarki 10 og sennilega mun
fleiri, en þeirri spurningu verður
ekki svarað nema með nákvæmum
skilgreiningum. Sumir stofnanna
hafa sýnt örlítil batamerki en aðrir
ekki. Í skýrslum sjávarútvegsráðu-
neytisins DFO má lesa að veiðar og
skráð brottkast skýri ekki allt
stofnahrunið (decrease). Prófessor
J.A. Hutchings við Dalhousie Uni-
versity í Halifax hefur sagt op-
inberlega að hann telji að veiði-
mennskan hafi valdið vali á þorski
á þann veg að stöðugt hafi fjölgað
hægvaxta smáþorski sem verður
kynþroska mun fyrr en áður og svo
geti verið að vissir erfðaeiginleikar
(genetic lines, traits) í stofnunum
hafi beinlínis týnst og engin vissa
sé fyrir því að unnt sé að end-
urheimta þorskinn eins og hann
var. Bandarískir vísindamenn við
Stony Brook-háskóla í New York
hafa sýnt með tilraunum á smáfisk-
inum silfuræringja, sem er algeng-
ur í sjó þar, að val á minnsta fisk-
inum í fjórar kynslóðir leiðir til
þess að sá fiskur þannig valinn vex
stöðugt hægar og verður kyn-
þroska fyrr. Það samhengi verður
ekki skýrt í fljótu bragði hér, en
það bara er svona. Ef stærsti fisk-
urinn er valinn á sama hátt fæst
hraðari vöxtur og kynþroski síðar,
þ.e. með stærri fiski og eldri. Vís-
indamennirnir hafa talað um erfða-
flæði í þessu sambandi (genetic
flow). Það orð er einnig skilgrein-
ingaratriði, en það getur einnig átt
við um flæði fisks (ásamt erfðum)
frá einu svæði til annars, en það er
löng saga.
Gott og vel. Um er að ræða til-
tekinn smáfisk og hið sama þarf
ekki endilega að eiga við um þorsk.
En snúa má dæminu við og segja,
að það geti alveg eins átt við um
þorsk og sé beinlínis líklegt, en
frekari upplýsingar vantar, ekki
síst vegna þess að ekki er nóg að
vita þetta „eigindlega“ (kvalitatíft)
því vitneskjan verður einnig að
vera magnbundin (kvantitatíf); ekki
er nóg að vita að breytingarnar
geti átt sér stað heldur einnig
hvort þær hafi orðið og hversu
miklu máli þær skipta. Ef þær
skipta miklu máli er umræðan um
ofveiði á villigötum og miklu nær
væri að segja, að „rangveiði“ hafi
átt sér stað og að veljandi veiðar í
langan tíma hafi leitt til úrkynjunar
hluta af stofninum. Þess vegna
skiptir mestu máli að endurreisa
eiginleika stofnsins með „réttum“
veiðum, en þá eru líka ákvæði um
möskva og smáfiskavernd í upp-
námi. Réttar veiðar eru þær sem
endurreisa afurðasemi stofnsins, en
það er hægt að gera með veiðum,
sem eru „jákvætt“ veljandi (réttir
krókar og beita, tíma- og staðsetn-
ingar veiða, tímabundnar friðanir),
en allt eins er líklegt að þannig
veiðar skili fyrr árangri en friðun
ein eða minnkun heildarveiða á
sama hátt og þær eru nú. Vitna má
í reynslu Kanadamanna í því sam-
bandi, en til allrar guðs mildi er
ástandið hér ekki orðið svo slæmt
þótt sjá megi vísbendingar um að
sama þróun sé í gangi og kannski
hálfnuð. Björn Ævar Steinarsson
fiskifræðingur sagði nýlega í út-
varpsspjalli, að menn hefðu rætt
um erfðamálin í nokkur ár á Hafró,
en um niðurstöður gat hann ekki;
fróðlegt verður að kynnast því á
hvern hátt brugðist hefur verið við
í rannsóknum. Vissulega hafa rann-
sóknir með aðild Hafró sýnt, að
tveir mismunandi stofnar eru við
Suðurland, en hvaða þýðingu það
hefur fyrir afurðasemi stofnsins
eða fiskveiðistjórnun er ekki á
hreinu, eða hvernig nota má þær
niðurstöður við rannsóknaáætlanir.
Enn frekari vísbendingar
Segja má að nú sé skammt
stórra högga á milli. Viðteknar
fræðikenningar virðast til þessa
hafa gengið út frá því að aðeins
mjög litlir fiskstofnar (t.d. mjög of-
veiddir) eigi á hættu missi erfða-
breiddar (genetic diversity) eða
erfðaþátta. Nýjar rannsóknir (L.
Hauser et al. 2002, University of
Washington) á nýsjálenska glefs-
aranum (snapper), en hann hefur
verið nytjafiskur í áratugi og er
„ofveiddur“, hafa sýnt að erfðaeig-
inleikar hans hafa þrengst umtals-
vert (significant decline in genetic
diversity). Þetta mátti sjá með nýj-
ustu greiningaraðferðum á hreist-
ursýnum af glefsaranum, sem
geymd hafa verið í gegnum nýting-
arsögu hans. Ennfremur var nið-
urstaða umræddra vísindamanna
sú, að bæði missir í arfblendni
(heterozygosity) og tímasveiflum í
samsætum erfðavísa (temporal al-
lele frequencies) bendi til þess að
virkir hrygningareinstaklingar séu
tíu þúsund sinnum færri en hausa-
tala fiska í hrygningarstofnum (or-
ders of magnitude). Ef aðeins
svona lítill hluti hrygningarfisks er
virkur afkvæmagjafi í stofnum í
náttúrunni getur verið að margir
nytjastofnar séu í hættu varðandi
missi á aðlögunarhæfni og afurða-
semi. Þetta eru mikil tíðindi þegar
slíkar niðurstöður hafa fengist
varðandi eina tegund nytjafisks í
náttúrinni; allt eins má gera ráð
fyrir því að þær geti átt við um
aðrar þótt í eitthvað mismunandi
mæli sé. Þessar niðurstöður æpa
beinlínis á rannsóknir á hreistur-
sýnum þorsks sem geymd eru eða
öðrum lífsýnum, sem til eru úr nýt-
ingarsögu íslenska þorsksins.
Ekki ein báran stök
Hlutirnir gerast nú hratt. Steven
Murawski, yfirmaður stofnmæl-
ingasviðs National Marine Fisher-
ies við Woods Hole í BNA, sagði
við Boston Globe að Boston-ýsan
hrygndi nú allt niður í eins árs
gömul, en á sjöunda áratugnum
gerði hún það þriggja ára eða eldri.
Smáfiskur víða um heim er farinn
að hrygna miklu yngri en áður. Ef
þetta er vegna erfðabreytinga er
um gífurlegt vandamál að ræða.
Smáfiskur sem hrygnir gefur af sér
afkvæmi, sem eru ólífvænleg, og
þannig myndast vítahringur.
Vísindamenn eru nú farnir að
nota hrygningaraldur fisks sem vís-
bendi (indicator) um streitu og úr-
valsþrýsting eða erfðaval. Ekki er
bara um þorsk að ræða heldur
einnig fjöldann allan af öðrum fiski
eins og ýsu, grálúðu, skarkola,
flyðru, ameríska flyðru og ýmsa
aðra, en kynþroskaaldur þeirra
allra hefur lækkað mikið. Það er
ekki einleikið hversu mikið er rætt
um eyðingu fisks í heilum hafsvæð-
um eins og Barentshafi, Norðursjó,
Miklabanka, Georgsbanka, Nova-
Scotia-grunni, St. Lawrence-flóa og
að sjálfsögðu við Labrador og Ný-
fundnaland svo einhver séu nefnd.
Umhverfissamtök eru mjög hávær
um sveltandi haf hér og þar og allt
stefni í ragnarök. Það skyldi þó
ekki vera að úrkynjunarfjandinn sé
að verki víðast hvar og málið sé að
verða mjög vandræðalegt víða um
heim af allt öðrum ástæðum en
þeir vísindamenn segja, sem til
þessa hafa ferðast landa á milli
með röng skilaboð og úrelt fræði?
Setja verður stórt spurningarmerki
við útreikninga sérfræðingsins
Andrews Rosenbergs sem hefur
verið fenginn til að fara ofan í út-
reikninga Hafró og þau gögn sem
fyrir liggja um íslenska þorskinn.
Ef hann hefur á engan hátt látið í
það skína, að erfðahlið málanna
komi við sögu varðandi lélegt
ástand íslenska þorsksins, bendir
það eindregið til þess að hann fylg-
ist ekki með eða hafi ekki hæfni til
að meta þann þátt málanna.
Frændur okkar Norðmenn
Sérfræðingar frá Hafró þeirra
Norðmanna í Bergen (Havforskn-
ingsinstituttet) hafa nokkrir átt
samstarf við austurríska rann-
sóknastofnun (iiasa í Laxenburg)
og beitt nýjustu aðferðum í töl-
fræðigreiningum á ástæðum fyrir
lækkun svokallaðs miðgildis í kyn-
þroska (midpoint, lengd þorsks
þegar 50% hans eru kynþroska). Á
árunum fyrir 1945 var þorskurinn
veiddur með netum, aðallega úti
fyrir Hálogalandi (Lofeten), en þær
veiðar höfðu þau áhrif að kynþroski
færðist ofar til eldri fisks og lengri;
skýringin er sú, að sá hluti stofns-
ins sem var kynþroska snemma fór
fyrst til hrygningar og var veiddur
þar að vissu marki. Sá hluti fisks-
ins sem eftir var í Barentshafi
breyttist þannig, að kynþroski
færðist ofar til stærri fisks. En
þegar botnvörpuveiðar hófust í
Barentshafi snerist dæmið alveg
við; miðgildi kynþroska seig niður
úr 115 sentimetrum í 60 og þannig
er það um þessar mundir.
Skemmst er frá því að segja að
Lofotenveiðarnar hafa dregist
mjög mikið saman og ástandið í
Barentshafi er mjög slæmt, en heil-
ir þrír árgangar hafa að því er virð-
ist næstum horfið. Þessar rann-
sóknir benda alveg eindregið til
þess að ástæðan fyrir öllu saman
séu aðallega erfðabreytingar í
þorskinum vegna áhrifa veiðar-
færa, en þær hafa gert hann óhæf-
ari sem nýtingarstofn eða nytjafisk
en hann var áður.
Hollt es heima hvat
Ef litið er til ástands hér við land
og þess efnis sem fyrir liggur af
rannsóknagögnum er margt sem
bendir til þess að ralltölurnar, sem
fengnar eru með vor- og haustralli
togara og netaralli í apríl, nái illa
til breytinga af umræddu tagi. Lé-
legur smáfiskur sem hrygnir að
vori er nú að hluta til mjög lélegur
og „rjátlast neðan af stofninum“
(fyrir Vestfjörðum og Norðurlandi
öllu) og veldur því að þeir fiskar,
sem eftir lifa, virðast hafa meiri
meðalþyngd og vöxt en annars
væri. Þetta á að koma fram í nátt-
úrulegum dauða, sem erfitt er að
ná til því dauður fiskur veiðist jú
ekki. Vísitölurnar sem fást með
rallgögnunum eru hlutfallstölur og
ekki næmar fyrir hlutfallslegri
rýrnun sem verður á nokkrum ár-
göngum, sérstaklega 3–5 ára nú. Í
fljótu bragði virðast vísitölur ein-
stakra árganga í ralltölum vera
sannfærandi. Ekki er þó unnt að
grafast fyrir um „neðanrjátlið“ eða
þá fiska, sem heltast úr lestinni,
nema með mjög auknum merking-
um til að stoppa í þau göt sem er
að finna í rallaðferðinni. Hún er
góð til síns brúks, en þá verður líka
að stoppa í götin. Snemmbær kyn-
þroski og aukinn náttúrulegur
dauði getur alveg skýrt 600 þtonn-
in umdeildu, sem sögð hafa verið
týnd.
Nú liggja fyrir skýrslur um öll
meginsjónarmiðin í sambandi við
erfðaval, sem á sér stað með veið-
um eftir veiðarfærum, og eru þær
gagnlegur grunnur til að meta þau
atriði, sem taka verður tillit til í
sambandi við rannsóknir á stofn-
stærðum fiska, og ekki bara þorsk-
inn. Með þeim er einnig unnt að
finna leiðir til þess að bæta rann-
sóknirnar og veita alveg nýju ljósi
inn í fiskveiðiráðgjöfina í því skyni
að hámarka afrakstur. Þannig má
reikna út forsendur fyrir stað-
bundnum veiðum og val á þeim
veiðarfærum, sem nauðsynleg eru
svo unnt verði að ná hámarksafla
og markmiðum fiskveiðilöggjafar-
innar.
HOLDSVEIKI HAFSINS
Eftir Jónas
Bjarnason
„… en hvaða
þýðingu það
hefur fyrir af-
urðasemi
stofnsins
eða fiskveiðistjórnun er
ekki á hreinu, eða hvern-
ig nota má þær nið-
urstöður við rannsókna-
áætlanir.“
Höfundur er efnaverkfræðingur.
Sérhæfðir sölumenn í atvinnuhúsnæði!
FRANZ@holl.is
Hóll — Alltaf
rífandi salaAGUST@holl.is
FJÖLDI EIGNA TIL
SÖLU OG LEIGU!
Ekki hika við að hringja í
okkur félagana,
Franz, gsm 893 4284,
Ágúst gsm, 894 7230.Kringlunni 4-12, 9. hæð (Stóri turn)
Magnús Axelsson/Einar Harðarson,
103 Reykjavík.
Sími 533 1111 - Fax 533 1115
Seljendur athugið!
Hér að neðan er listi yfir fólk með óskir um húsnæði
sem það leitar að, en hafa ekkert fundið. Þessir aðilar og
margir fleiri eru á skrá hjá okkur og vantar að kaupa eign
strax. Við komum og skoðum eignina þína samdægurs
og bjóðum uppá góðan afslátt af söluþóknun.
• Jóhann leitar að rað/parhúsi eða jafnvel einbýli, 100 fm
eða stærra með lágmark 3 svefnherbergjum. Verð 20 millj.
• Sigríði vantar 3ja–4ra herb. íbúð, 70–90 fm.
Verð 9–11 millj.
• Berglindi bráðvantar 4ra herb. íbúð í Hafnarfirði
á verðbilinu 10–12 millj.
• Gunnar leitar að eign á höfuðborgarsvæðinu
sem er 80–110 fm. Má kosta 11–14 millj.
• Dagmar er að leita að 3ja–4ra herb. íbúð á
ca 10–13 millj.
• Svo vantar íbúð fyrir hana Hönnu Gísla
á verðbilinu 6,5–8,5 millj.
• Lárus er að leita sér að einbýli, rað- eða parhúsi á svæðum 109, 110,
200 eða 220 sem má kosta allt að 20 millj. Verður að hafa 4 svefnherb.
• Magnús er að leita að 3 herb.
íbúð á höfuðborgarsvæðinu á verðbilinu 9–12 millj.
• Lára vill fá 3–4ra herb. íbúð í Bústaðahverfinu
eða á þeim slóðum. Verð 10–13 millj.
• Jón og fjölskylda er að leita að rað/parhúsi eða einbýli á svæðum 200,
210 eða 109. Verð allt að 25 millj. Verða að vera 4 svefnherb.
• Kjartan vantar góða íbúð á rólegum stað í Reykjavík.
Staðsetning er mjög opin og verð ca 10–15 millj.
• Ágústa er að leita að íbúð á svæðum 108, 200
eða 220. Þarf að vera laus til afhendingar strax
því hún er þegar búin að selja. Verð er 10–11 millj.