Morgunblaðið - 17.02.2003, Blaðsíða 13

LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 17. FEBRÚAR 2003 13
STEINDÓR Andersen rímnamaður
fékk fyrir fáum dögum handrit og
upptökur sem nýttar verða á vænt-
anlegum geisladiskum Smekkleysu
með rímum, líkast til á markaði í
haust. Þetta varpar að hans sögn nýju
ljósi á sumt af þessum gamla íslenska
kveðskap. Bandaríska útgáfufyrir-
tækið Naxos hefur þá tekið upp söng
Steindórs fyrir nýja útgáfuröð þjóð-
lagatónlistar. Í Hrafnagaldri Óðins
kvað hann við nýjan og gamlan tón á
Listahátíð í fyrra og endurtekur það,
eins og fram kom í blaðinu á föstudag-
inn, að öllum líkindum í Noregi næsta
sumar og í Frakklandi ári síðar. Á
miðvikudag verða í Borgarleikhúsinu
tónleikar þar sem Steindór kveður
með Lúðrasveit Reykjavíkur. Þeir
eru þáttur í Myrkum músíkdögum.
Hann fylgdi hljómsveitinni Sigur
Rós með rímur á tónleika í Evrópu og
Bandaríkjunum í hitteðfyrra. Kvað
með rapparanum Erpi Eyvindarsyni
og hefur vakið athygli á þessu söng-
formi svo tala má um tísku. Naxos-
útgáfan hafði samband við Árnastofn-
un til að inna eftir lifandi rímnasöng í
nýja röð heimstónlistar, sem seld
verður í um 80 löndum undir merkj-
um þessa fyrirtækis sígildrar tónlist-
ar. Geislaplatan með Steindóri hefur
verið tekin upp og er væntanleg í
sumar, með hörpuslætti Moniku
Abendroth og leik Buzby Birchal á
ástralska frumbyggjahljóðfærið didg-
eridoo.
Þetta gerist að virðist vegna þess
að maður tekur sig til og nennir að
sinna því af alvöru sem hann hefur
áhuga á. Í kvæðamannafélaginu Ið-
unni og víðar og til hans kemur fólk
með gersemar. Nýlega fékk Steindór
lánað handritasafn Björns Friðriks-
sonar frá afkomendum hans, um þrjá-
tíu handskrifuð kver af vísum og 45
plötur, þar af 36 silfurplötur með
rímnasöng. Þetta hefur hann afhent
Ríkisútvarpinu til að athuga, en fjórir
væntanlegir diskar Smekkleysu
verða með upptökum af silfurplötun-
um.
Dæmalaus söguljóð
Steindór segir að rímur séu sagna-
kveðskapur í ströngu og afmörkuðu
formi, frásagnir um persónur úr forn-
sögum, riddarasögum og ævintýrum
og síðar kveðskapur skálda sem ortu
vísnaflokka af ýmsu tagi. Síðastur
þeirra þekktustu var Sigurður Breið-
fjörð. Rímnaflokkum er oft skipt í
kafla og breytt um bragarhátt við
hver kaflaskipti. Þetta samsvarar að
sögn Steindórs köflum í skáldsögu og
sá sem kveður hefur leyfi til að yrkja
með frá eigin brjósti í upphafi hvers
þáttar. Annaðhvort til að lasta sjálfan
sig eða stæra, lofa skáldagyðjuna eða
deila á yfirvöld. Rímurnar má kalla
séríslenskt fyrirbæri, sérstaklega í
blóma frá 17. til 19. aldar, lífseigar á
Norðvesturlandi ekki síst og smám
saman ortar undir dýrari háttum.
Elsta ríman er talin vera Ólafsríma
Haraldssonar Noregskonungs, eftir
Einar Gilsson lögmann, varðveitt í
Flateyjarbók frá 14. öld. Rímurnar
voru oft ortar upp úr sögum í lausu
máli án mikilla efnisbreytinga eða
túlkunar og þær gátu orðið býsna
langar. Olgeirsrímur danska, sem
Guðmundur Bergþórsson orti seint á
17. öld er líklega viðamest, um 60 rím-
ur. Þótt þessi kvæði hafi átt hliðstæð-
ur í evrópskri ljóðagerð miðalda má
kalla þau dæmalausa mansöngva,
heimildir, skopstælingar og skáld-
verk.
Dýrust drósa
Sem dæmi um vísu er Steindór
skildi á nýjan hátt með handritum
Björns Friðrikssonar nefnir hann
þessar línur eftir Jónas Jónasson frá
Torfmýri: „Jurtir þíðar fara á fót (áð-
ur skilið: Upp til tíðar fara á fót)/ fagr-
ar hlíðir gróa/ árdags blíðum bjarma
mót/ blómin fríðu glóa.“ Þetta segir
hann ekki uppgötvun í sjálfu sér held-
ur athyglisvert dæmi um hvað greina
kann milli þess sem heyrt er og skrif-
að. Fleira fólk muni athuga þessi skrif
og upptökur og auka þannig vonandi
við menningararf sem við eigum.
Hægt er að skoða talsvert af rímun-
um á vef Kvæðamannafélagsins Ið-
unnar.
Tónleikarnir í Borgarleikhúsinu á
miðvikudaginn, þar sem Steindór
kveður með Lúðrasveit Reykjavíkur,
hefjast með verki eftir Pál P. Pálsson.
Þá kemur Elías Davíðsson, Ronald
Binge og annað verk Páls. Því næst
Robert W. Smith, Manfred Schneider
og loks Lárus Halldór Grímsson
hljómsveitarstjóri með Ann ég dýrust
drósa, fyrir kvæðamann og lúðra,
samið á síðasta ári.
Galdur rímunnar
og gamlir textar
Morgunblaðið/Jim Smart
Geislaplatan með Steindóri Andersen hefur verið tekin upp og er vænt-
anleg í sumar, með hörpuslætti Moniku Abendroth.
Steindór Andersen
rímnamaður er að
grúska í gömlum kveð-
skap, Naxos er að gefa
út söng hans og Hrafna-
galdur Óðins er á far-
aldsfæti. Þórunn Þórs-
dóttir fékk að heyra af
þessum verkefnum
Steindórs.
VEÐURHAMUR laugardagsins
gerði mörgum skráveifu, þ.á m. und-
irrituðum, og olli trúlega mestu um
fámennið í áheyrendasætum þegar
aðeins 18 manns urðu vitni að frum-
flutningi flautukvintetta Krommers
og Kuhlaus á Íslandi. Væri full
ástæða til að endurtaka tónleikana,
því tónlistin var í einu orði sagt
bráðskemmtileg og hafði sér til
ágætis flest annað en að vera þekkt
hér um slóðir.
Eftir að stórsnillingshugtakið var
sett á oddinn á 19. öld hurfu mörg
tónskáld að ósekju í skuggann á
Haydn, Mozart, Schubert og
Beethoven, jafnvel þótt virt væru af
samtíð sinni, og féllu síðan í
gleymsku. Hvað snemmrómantíkina
varðar olli stallsetning eftirlifenda á
Beethoven ákveðinni meinloku: ann-
aðhvort þóttu önnur tónskáld of lík
honum og voru þá vænd um stæl-
ingu – eða þau þóttu of ólík, og
komu því ekki til greina!
Fyrirlitningin á „smámeisturum“
fram eftir blómaskeiði darwinisma
og þjóðernishyggju var botnlaus og
útilokaði lengi vel ekki aðeins af-
bragðs tónlist að ósekju, heldur líka
þá skilningsaukandi og örvandi við-
miðun sem hún veitti. En sem betur
fer hafa hljómlistarmenn síðari ára í
vaxandi mæli farið að sinna þessum
hulduhljóðkrásum. Í nóvember
mátti t.d. heyra frábæran píanó-
kvintett eftir Hummel, engu lakari
en Silungakvintett Schuberts, og
verkin tvö umræddan laugardag
voru ekki síður ánægjuaukandi.
Bæði skipuð sömu ljúfu áhöfn flautu
og strengjakvartetts með tvær víól-
ur í miðju, sem gefur aðeins dimmri
samhljóm og mýkri en venjulegur
tveggja fiðlna kvartett.
Eftir Tékkann Franz Krommer
(1759–1831) var leikinn Kvintett nr.
7 [í D?] Op. 104, fjórþætt verk á vín-
arklassískum grunni, gætt mózörzk-
um þokka (gott ef eimdi ekki svolítið
eftir af Töfraflautuforleiknum í
gegnfærslu lokaþáttar!) og
haydnskri kerskni; bráðvel skrifað
verk og skemmtilegt áheyrnar.
Hópurinn lék vel og samtaka; að
vísu framan af með sérkennilegum
votti af „HIP“-styrkreigingum, en
úr því dró blessunarlega þegar frá
leið, enda umdeilanlegt í ekki eldri
tónlist.
Friedrich Kuhlau (1786–1832) frá
Hannover féll aldrei í sama
gleymskunnar dá og Krommer. Til
þess var hann of stór fiskur í litlum
polli. Hann bjó nefnilega síðari
helming ævinnar í Kaupmannahöfn,
þar sem hann samdi m.a. þjóðar-
óperuna Álfhól og ógrynni af flautu-
tónlist. Hann heimsótti Beethoven
1825, er sendi honum keðjusöng í
kveðjuskyni, „Kühl, nicht lau“ (Sval-
ur, ekki volgur), og hafði á honum
miklar mætur.
Samt kom manni á óvart hve mik-
ið var spunnið í Kvintett Kuhlaus nr.
3 í A Op. 51. E.t.v. mest í innþætt-
ina, þ.e. „norrænu rómönzuna“ (III.)
– og sérstaklega beethovenska
„norna“-scherzóið (II.), rakið crème
de la crème og sneisafullt af gáska-
fullu hugviti. Tónmálið var annars
furðuþróað fyrir sinn tíma og slag-
aði upp í þroskaverk Schumanns og
Brahms. Leikurinn var afspyrnu-
góður, ávallt á sannfærandi hraða
og spilagleðin nánast áþreifanleg.
Aðeins mætti bæta einu piparkorni í
pylsuenda til mótvægis, að leiðinda
plebbaháttur var að enskulapi tón-
leikaskrárritara – „Brunswick“ (í
stað Braunschweig) og „Moravia“
(Mähren) í stað góðfrónskunnar
Mæri.
TÓNLIST
Salurinn
Flautukvintettar eftir Krommer og
Kuhlau. Martial Nardeau flauta, Greta
Guðnadóttir fiðla, Guðmundur Krist-
mundsson & Þórunn Ósk Marínósdóttir
víóla, Hrafnkell Orri Egilsson selló. Laug-
ardaginn 15. febrúar kl. 16.
KAMMERTÓNLEIKAR
Meira af slíku!
Ríkarður Ö. Pálsson
LJÓÐIÐ er góður sálufélagi.
Skáldinu er það trúnaðarvinur og
náð, lesendum upplifun og jafnvel
huggun. Án ljóðsins væri lífið fá-
tækara.
Björn Sigurbjörnsson, prestur í
Danmörku og
skáld, sem nú er
látinn, hefur sent
frá sér ljóðabók
sem hann nefnir
Út og heim.
Þetta er hinsta
kveðja hans á
ritvellinum, hug-
ljúf bók, full af
trega og söknuði
en jafnframt
gædd elsku og hlýleika og ást á líf-
inu.
Meginefni bókarinnar er orðræða
um líf manns andspænis sársauka
sjúkdóms og fallvaltleika tilverunn-
ar. En hún er jafnframt lofgjörð um
lífið og kannski einkum hið smáa og
hversdagslega í lífinu. Blær hennar
er ljúfsár og tregafullur sem birtist
ekki síst í mikilli heimþrá til átthag-
anna heima á Íslandi. En í gegnum
hana skín samt líka einhver þakk-
argjörð og sátt þess manns sem veit
hvað bíður hans.
Ljóð Björns eru einföld að gerð
og einlæg, líkust vangaveltum. Mál-
far þeirra er látlaust og eðlilegt,
stíllinn gegnsær. Í sumum ljóðanna
er textinn heimspekilegur. Í kvæð-
inu Hismi virðist maðurinn vera
óttalegt hismi í fyrstu. Ljóðmælandi
lítur til himins og sér stjörnurnar,
þessi sólkerfi, sem virðast eins og
smákorn á himni og í því ljósi líkir
hann sjálfum sér við rykkorn ,,sem
vindur tilviljana / feykir hingað og
þangað“. En þessi líking nægir
skáldinu ekki:
En nú stækkar bjartasta stjarnan
jafnt og þétt
Hún er flugvél á leið til lendingar
og ég er aftur maður
Heimþráin í ljóðum Björns er
áberandi. Í kvæðinu Ég man segist
skáldið muna hvað það var gott ,,að
hitta Íslendinga / eða kaupa Mogg-
ann / á Hovedbanegården / og fá
fréttir. // Ég man / hvað mig langaði
heim“. En glíman við forgengileik-
ann setur þó sterkasta mark sitt á
kvæðin. Í kvæðinu Líf sjáum við í
senn dæmi um trega og æðruleysi
gagnvart því sem framundan er þó
að lífið hafi tekið á sig aðra mynd en
óskir hans stóðu til: ,,og blasir nú
við / hinum // eins og bjartur sum-
armorgunn. // Í þokunni greini ég /
bátinn við árbakkann.“
Stundum bregður fyrir kímni í
bland við hina alvarlegu umræðu
um fallvaltleika tilverunnar. Í kvæð-
inu Nöfn gantast Björn með þær
undarlegu afbakanir á nafni hans
sem ýmsir Danir hafa fest við hann
svo að honum finnst hann hafa glat-
að samsemd sinni og nafnsins en
hann bætir við:
En þið sem þekktuð hann Bjössa:
Staldrið við á staðnum
þar sem ég kann að vera geymdur og
grafinn
og nefnið mig með nafni
svo samsemd mín geti læðst hljóðlega
heim.
Við hérna heima getum ekki ann-
að en þakkað ást þessa ágæta
skálds á heimahögunum og kveðjum
Björn með þakklæti fyrir að hafa átt
með kvæðum hans ljúfar stundir.
BÆKUR
Ljóð
eftir Björn Sigurbjörnsson. Vaka – Helga-
fell 2003 – 62 bls.
ÚT OG HEIM
Björn
Sigurbjörnsson
Skafti Þ. Halldórsson
Kveðja
Listaháskóli Íslands, Laugarnesi
Aðalsteinn Ingólfsson listfræðingur
og framkvæmdastjóri Hönn-
unarsafns Íslands verður með kynn-
ingu á Dieter Roth og framlagi hans
til íslenskrar myndlistar kl. 12.30.
Aðalsteinn hefur um árabil kynnt
sér myndlist hans bæði hér heima og
erlendis.
Í DAG
 Sjá einnig Staður og stund á mbl.is
KJARTAN Guðjónsson hefur opn-
að málverkasýningu í Listhúsi
Ófeigs við Skólavörðustíg 5.
„Kjartan er á 82. aldursári, heilsu-
góður og þokkalega ern. Þetta
verður seinasta einkasýning
hans,“ segir í kynningu.
„Kjartan hefur hin síðari ár
ekki beint verið aufúsugestur í
hinum meiri sýningarsölum
Reykjavíkur og nágrennis, en nú
bar svo við fyrir skömmu, að hann
var boðinn velkominn í gamalt hús
með sál, þar sem tréveggir,
óspjallaðir af pússningu, biðu eftir
myndum eins og vinum. Og Kjart-
an hætti við að hætta. Sýning-
arsaga hans tók óvænta stefnu,
hann steinhætti að skammast, að
minnsta kosti í bili. Það er gömul
saga og ný, að gamlir menn leggj-
ast gjarnan í ævisögur, en Kjartan
heldur því fram, að aldrei hafi
neitt drifið á daga hans sem eigi
erindi á blað, og svo er dálks-
entimetrinn orðinn ansi dýr,“ seg-
ir ennfremur.
Listhús Ófeigs er opið mánu-
daga til föstudaga frá 10–18 og
laugardaga 11–16, lokað sunnu-
daga.
Kjartan sýn-
ir hjá Ófeigi
Eitt af verkum Kjartans Guðjóns-
sonar á sýningunni.