Morgunblaðið - 27.02.2003, Blaðsíða 36

UMRÆÐAN
36 FIMMTUDAGUR 27. FEBRÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
F
immta mars er ösku-
dagur, en þá hefst
víst langafasta fyrir
páska. Sennilega
góður tími til að iðr-
ast og setjast í sekk og ösku, því
askan var einu sinni trúartákn
iðrunar syndarans.
Ungum íslenskum sautjándu
aldar konum hugkvæmdist að
sauma litla poka, fylla þá ösku
og hengja í föt karlmanna án
þess að þeir tækju eftir því.
Þetta varð siður án hliðstæðu.
Karlmenn brugðust við stríðn-
inni eða sneiðinni, með því að
hella öskunni úr, setja steinvölu í
stað hennar og hengja á kon-
urnar aftur svo lítið bæri á.
Askan sem karlmenn báru
táknaði að þeir væru þrátt fyrir
vald sitt og
stærilæti að-
eins duft og
aska jarðar.
Smástein-
arnir sem
héngu í fötum
kvenna merktu að forðum hefði
konum verið grimmilega refsað
væru þær ekki prúðar og stilltar.
Öskudagur er enn tjáning-
arríkur dagur. Börn og ung-
menni sníða sér nú búninga úr
ýmsum efnum. Þau eru hug-
myndarík og breytast í afa eða
ömmur, indíána, umrenninga,
dýr, kúreka, huldufólk, bændur,
drauga og önnur skrímsl sem
vekja ugg. Stundum dulbúa þau
sig jafnvel á óvæntan hátt og
verða sturtuklefar, mjólk-
urfernur eða hvaðeina annað
sem hugur og hönd leyfir.
En það eru fleiri sem fá kyn-
legar hugmyndir: Einhver
skrímsl eða vélar, sem hafa ekki
alveg nógu næmt auga fyrir
börnum eða tíðarandanum,
hanna leikföng, búninga og ann-
að dót handa börnum allra landa.
Brot af þessum vörum er kynnt í
bæklingnum „Öskudagur“ sem
dreift er árlega á heimili barna,
a.m.k. í Reykjavík, Hafnarfirði
og á Selfossi.
Hugmyndir „búningahönnuða“
og þeirra sem setja saman ís-
lenska bæklinginn, um hlutverk
kynjanna opinberast á tveimur
opnum (fjórum síðum): Þeir eru
enn að reyna að bjarga Þyrnirós!
Önnur opnan er með ljós-
bláum og bleikum bakgrunni og
þar stendur annars vegar „Og þá
var kátt í höllinni“ og hins vegar
„Prúðar prinsessur“. Á opnunni
eru tíu stúlkur í bleikum, rauð-
um, fjólubláum og gulum kjólum.
Þær eiga að vera álfadísir, æv-
intýradísir, Mjallhvít, Ljósbrá og
jafnvel Díana prinsessa. Þær
eiga að vera sætar og góðar á
öskudag og skreyta sig með
ýmsum fylgihlutum eins og
englavængjum, hárkollum og
strútsfjöðrum fyrir utan sjálf-
sagðan prinsessusprota og gott
snyrtiveski.
Af einhverjum ástæðum
stendur einnig drengur á þessari
prúðu opnu, en það er sjálfur
Artúr konungur í svartgylltum
kóngafötum í stígvélum og með
kórónu, sverð og skjöld. Hann er
þeim til verndar ef drekinn
vaknar.
Á næstu opnu eru tíu litlir
drengir en engin stúlka fær að-
gang að klúbbnum. Bakgrunn-
urinn er dökkblár og fyrirsögnin
„Skæðir skúrkar og hjálpsamar
hetjur“.
Gerum liðskönnun hjá skæðu
skúrkunum. Þarna er sjóræningi
með höfuðklút og lepp. Sjóræn-
ingjaskipstjórinn er mættur og
stríðsmálaður hermaður með
húfu. Kúreki og lögga með vél-
byssu og haglabyssu með pumpu
og skothljóðum. Öllum þessum
köppum tilheyra dýrmætir fylgi-
hlutir: Vélbyssa með hljóði og
gneistum, herloftriffill sem skýt-
ur mjúkum gúmmíkúlum og píl-
um, 12 skota vélbyssa úr málmi,
12 skota kúrekabyssa úr málmi,
tvöfalt byssuvesti, Magnum 12
skota málmbyssa, Astra 8 skota
njósnarabyssa, 8 skota Win-
chester málmriffill, sjóræn-
ingjabyssa, -hattur og -sverð …
Hjálpsömu hetjurnar fylla svo
síðuna á móti, en þær eru fimm
eins og skúrkarnir. Stjörnu-
stríðskappi með tvöfalt geisla-
sverð, Zorro, Dreka-Ninja með
hettugrímu, Batman með sjálf-
lýsandi leðurblökum, belti og slá
og loks einhver Action-hetja sem
minnir á Súpermann með geisla-
byssu.
Hinn sígildi áróður stafar af
bæklingnum um hugrökku hetj-
una og vanmáttugu prinsessuna.
Einhver heildsala gefur bækl-
inginn út og þar stendur í smáa
letrinu: „Ábyrgð er ekki tekin á
prentvillum, verðbreytingum,
uppseldum vörum og töfum í af-
greiðslu.“ En er ábyrgð þá tekin
á skilaboðunum til kynjanna?
Eða augljósri innrætingunni sem
felst í prúðu prinsessunum og
skæðu ofbeldisfullu skúrkunum?
Örugglega ekki, því ef ábyrgð er
ekki tekin á prentvillum, er hún
heldur ekki tekin á skökkum
skilaboðum eða andlegum villum.
Annar bæklingur skaust einn-
ig inn um lúguna heima hjá mér
um leið og hinn, eins og honum
til staðfestingar. Í honum eru
aðeins fjögur börn: Ninjadreng-
ur með sverð, og þrjár stúlkur.
Ein í brúðarkjól með slöri, önnur
í prinsessukjól með kórónu og sú
þriðja í „hjúkrunarkonubúningi“
frá miðri síðustu öld.
Hugmyndasmiðirnir hafa farið
úr öskunni í eldinn, og nú er
bara að bíða eftir óvininum til að
hægt sé að hefja leikinn:
Prúða prinsessan liggur sof-
andi í öskutunnuporti. Hjálp-
sama hetjan, t.d. ímyndunarveik
löggan, stekkur fram með vél-
byssu í annarri hendi og hagla-
byssu með pumpu í hinni og
plaffar niður skæða skúrkinn.
Hetjan leggur sig í mikla lífs-
hættu en vopnin bjarga, og pilt-
urinn vekur prúðu prinsessuna
og hleypur heim með hana í
fanginu. Vinkona hennar, hjúkr-
unarkonan, kemur og hlúir að
blóðugri hetjunni á meðan prins-
essan setur upp fallegu engla-
vængina sína. Artúr konungur
gefur hetjunni hönd dóttur sinn-
ar og blæs til veislu.
Ævintýradísir svífa í salinn og
hjálpsamar hetjur koma askvað-
andi með háum hljóðum, gneist-
um og blikkandi ljósum. Og þá
fyrst er kátt í hárri höll!
Skúrkur treður púðri í njósn-
arabyssuna í skóginum.
Prúðar
prinsessur
Skæðir skúrkar og prúðar prinsessur
með fylgihlutum; grímum, hárkollum,
12 skota vélbyssum, snyrtiveskjum og
töfrasprotum fara úr öskunni í eldinn í
bæklingum fyrir æskuna á öskudaginn.
VIÐHORF
Eftir Gunnar
Hersvein
guhe@mbl.is
Á ÁRUNUM 1982 og 1983 náði
áralangt andóf borgara gegn bygg-
ingu vatnsaflsvirkjunar á eyjunni
Tasmaníu við Ástralíu hámarki.
2.600 manns stóðu í vegi risavaxinna
vinnuvéla sem verið var að ræsa til
að hefja framkvæmdir við byggingu
stíflu Franklinárinnar. Bygging
virkjunarinnar hefði krafist þess að
sökkt hefði verið stórbrotnum gljúfr-
um, flúðum og menjum um frum-
byggjaslóðir. Þúsund ára gömul tré
hefðu verið höggvin og dýrum á
svæðinu hefði verið drekkt. Mót-
mælendur komu alls staðar að úr
Ástralíu. Í þeirra hópi voru kennar-
ar, læknar, opinberir starfsmenn,
vísindamenn, bændur, listamenn,
skrifstofufólk, verkfræðingar og
leigubílstjórar. Næstum helmingur
þeirra var handtekinn af lögreglunni
og ákærður fyrir að hafa brotið að-
göngubann. Hópur 20 lögfræðinga,
allt sjálfboðaliðar, aðstoðaði hina
kærðu. Þessi mótmæli beindu at-
hygli alls samfélagsins að Franklin-
virkjuninni og leiddu til þess að
stjórnmálaflokkur, sem lofaði að
stöðva framkvæmdir, bar sigur úr
býtum í kosningum og myndaði
næstu ríkisstjórn. Franklináin renn-
ur enn frjáls og óbeisluð.
Í hópi andstæðinga þessara um-
deildu framkvæmda var ástralski
heimspekingurinn Peter Singer.
Hann hefur síðan þá getið sér orð
sem einn þekktasti siðfræðingur
samtímans, en ekki síður vakið at-
hygli fyrir skrif sín um umhverfis-
vernd og réttindi dýra. Er Peter Sin-
ger frétti af fyrirhuguðum
framkvæmdum við Kárahnjúka
skrifaði hann okkur: „Ég er hneyksl-
aður að heyra að það stendur til að
eyðileggja sjaldgæf víðerni á hálendi
Íslands. Í Ástralíu tók það nokkra
áratugi að koma í veg fyrir áform um
að sökkva dalnum sem Franklináin
flæðir um. Allir, og þar með taldir
stjórnmálaflokkarnir sem voru fylgj-
andi byggingu virkjunarinnar vegna
þess að þeir töldu að það myndi auka
atvinnu á svæðinu, eru nú sammála
um að það var rétt að hætta við fram-
kvæmdirnar. Okkur hefur lærst að
víðerni eru dýrmæt arfleifð sem okk-
ur er treyst fyrir, ekki aðeins til að
skila þeim óspjölluðum til komandi
kynslóða, heldur einnig til að vernda
þau vegna dýranna sem þar eiga
heima.“
Óbreytt virkjanastefna?
Það eru tuttugu ár síðan Ástralar
ákváðu að hætta við virkjun Frankl-
inár í nafni náttúruverndar. Hér á
landi hefur náttúruvernd mátt sín
lítils andspænis gildismatinu sem
býr að baki virkjanastefnunni sem
fylgt hefur verið undangengna ára-
tugi á Íslandi. Þegar virkjanastefnan
var mótuð voru viðhorf til náttúru-
og umhverfisverndar alls ólík því
sem við þekkjum í dag. Virkjana-
stefnan er afsprengi nútímavæðing-
ar og tæknihyggjunnar sem er
kjarni hennar. Hún hefur án efa átt
drjúgan þátt í að gera samfélag okk-
ar lífvænlegra og hagsælla.
Margir eru hins vegar farnir að
setja spurningamerki við óbreytta
virkjanastefnu. Viljum við veðja á
stórar virkjanir og stóriðju eða eig-
um við að skapa annars konar fram-
tíðarsamfélag?
Virkjanastefna og menntun
Því er haldið fram að óbreytt
virkjanastefna og hin mikla áhersla á
verklegar framkvæmdir stuðli ekki
að því að hækka menntunarstig hér
á landi. Þetta kom fram í máli hag-
fræðinganna Sigurðar Jóhannesson-
ar og Guðmundar Magnússonar á
fundi um hægri græna pólitík. Það
má jafnvel búast við því að piltar
sæki síður í háskólanám til að taka
þátt í framkvæmdum við Kára-
hnjúka.
Þetta er ekki síst áhyggjuefni þar
eð menntunarstig hérlendis er lægra
en í nágrannalöndum okkar, sem
leggja megináherslu á að efla mennt-
un og þróa þekkingarsamfélag. Í
samfélögum þar sem menntunarstig
er hærra og lífskjör betri er lögð
meiri áhersla á náttúruvernd og
heilsu almennings en annars staðar.
Það getur því fleira tapast með virkj-
ana- og stóriðjustefnu en óspillt nátt-
úra.
Lýðræðisleg umræða
og jafnræði
Það þarf þess vegna að skoða
virkjanastefnu í víðu samfélagslegu
og menningarlegu samhengi, og ekki
einskorða umræðu um hana við hag-
vöxt og atvinnuþróun á sviði verk-
legra framkvæmda og stóriðju. Hin-
ir ólíku hagsmunaaðilar verða einnig
að geta komið að málinu á jafnræð-
isgrundvelli. Landsvirkjun mun hafa
eytt meira en 200 miljónum króna á
þessu kjörtímabili í kynningarstarf.
Náttúruverndarsamtök Íslands
fengu í fyrra ekki nema 1.200 þúsund
krónur í rekstrarstyrk frá umhverf-
isráðuneytinu. Það getur varla talist
lýðræðislegri umræðu um þessi mál
til framdráttar að svo halli á annan
aðilann í því óumflýjanlega fræðslu-
starfi sem þarf að eiga sér stað til
þess að leiða þetta mál lýðræðislega
til lykta. Þá eigum við ekki við að það
sé afgreitt eftir settum leiðum á Al-
þingi. Það er meira eða minna búið
og gert. Við eigum fyrst og fremst
við þá afgreiðslu sem þetta mál þarf
að fá í samfélaginu sjálfu með þátt-
töku almennings og frjálsra félaga-
samtaka.
Margir eru þeirrar skoðunar að
þjóðaratkvæðagreiðsla um þessa
framkvæmd sé knýjandi og er undir-
skriftasöfnun því til stuðnings farin
af stað á halendid.is. Það er hins veg-
ar hætt við að þjóðaratkvæða-
greiðsla missi marks ef hún er ekki
studd nægri gagnrýninni umræðu
um málið, sem er forsenda þess að
almenningur geti tekið upplýsta
ákvörðun. Það hefur verið mikill
hraði á afgreiðslu þessa máls.
Alþingi hefur sett lok á pottinn, en
það heldur áfram að krauma og bulla
í honum. Vonandi þarf ekki að koma
til þess að upp úr sjóði eins og
gerðist í Ástralíu þegar framkvæmd-
ir við Franklinvirkjunina áttu að
byrja.
Ástralar áttuðu sig
Eftir Gunnar Örn
Sigvaldason og
Sigríði Þorgeirsdóttur
„Alþingi hefur sett lok á
pottinn, en það heldur
áfram að krauma og
bulla í honum.“
Gunnar er nemi í heimspeki og
Sigríður er dósent í heimspeki.
SigríðurGunnar Örn
FRÉTTASTOFA Stöðvar 2 hef-
ur ákveðið að taka þátt í kosninga-
baráttunni með allóvenjulegum
hætti. Fréttastofur láta sér yfirleitt
nægja fyrir kosningar að segja
fréttir sem tengjast stjórnmálum,
en fréttastofa Stöðvar 2 hefur kom-
ið sér upp pólitískum pistlahöfundi
sem fer með rangfærslur og hálf-
sannleik um ríkisstjórnina í hverj-
um fréttatímanum á fætur öðrum.
Umræddur pistlahöfundur,
Kristján Már Unnarsson, fjallaði
um barnabætur í kvöldfréttum síð-
astliðinn fimmtudag og ekki verður
hjá því komist að leiðrétta rang-
færslur úr þeim pistli. Kristján
Már lætur að því liggja í pistlinum
að ríkisstjórnarflokkarnir, sér í lagi
Framsóknarflokkurinn, hafi svikið
kosningaloforð sín um barnabætur
sem gefin voru fyrir síðustu kosn-
ingar. Þessu til stuðnings notar
hann tölur um hlutfall barnabóta af
landsframleiðslu. Þessi samanburð-
ur segir þó ekkert sem máli skiptir
um barnabæturnar eða kjör barna-
fólks. Barnafólk er ekki verr sett
ef barnabætur lækka sem hlutfall
af landsframleiðslu þegar það staf-
ar af því að landsframleiðsla og
laun barnafólks hafa aukist mikið,
en þess var ekki getið í pistli Krist-
jáns Más. Þar við bætist að hann
rekur þróunina frá árinu 1995 en af
henni verða vitaskuld engar álykt-
anir dregnar um loforð sem gefin
voru fjórum árum síðar. Allt virðist
þetta vera gert til að draga upp
brenglaða mynd af ástandinu í
hugum áhorfenda.
Barnabætur hafa hækkað
Enn eitt sem hlýtur að hafa þann
tilgang að draga upp ranga mynd í
hugum fólks er að í pistlinum eru
barnabætur bornar saman við eitt-
hvað sem Kristján Már kallar „vísi-
tölu samneyslu“, sem er einhver
vísitala sem hann eða heimildar-
menn hans búa til, því ekki er
þetta útgefin vísitala sem almennt
er notuð. Hvernig sem þessi vísi-
tala er nú nákvæmlega fundin út,
er staðreyndin sú, að samanburður
á barnabótum og samneyslu hefur
engan tilgang – nema ef til vill
pólitískan tilgang.
Ef skoðuð er þróun barnabóta á
þessu kjörtímabili, þ.e. frá því lof-
orðin sem Kristján vísaði til voru
gefin, má sjá að barnabætur hafa
hækkað um 37,7% og áætlað er að
þær muni í ár nema 5,4 milljörðum
króna. Samanburður sem einhverja
þýðingu hefur er samanburður við
vísitölu neysluverðs. Vísitala
neysluverðs hefur á sama tímabili
hækkað um 19,7%, sem þýðir að
barnabætur hafa hækkað nær tvö-
falt á við vísitöluna.
Þennan samanburð og þessa
miklu aukningu barnabóta minntist
Kristján Már ekki á í pistli sínum,
enda virtist tilgangurinn vera að
sýna fram á að barnabætur hefðu
lækkað. Breytti þá engu þó þær
hefðu í raun hækkað umtalsvert.
Pólitískir pistlar í
fréttum Stöðvar 2
Eftir Hauk Þór
Hauksson
„Þennan
samanburð
og þessa
miklu aukn-
ingu barna-
bóta minntist Kristján
Már ekki á í pistli
sínum.“
Höfundur er viðskiptafræðingur.