Morgunblaðið - 17.04.2003, Blaðsíða 14

14 C FIMMTUDAGUR 17. APRÍL 2003 MORGUNBLAÐIÐ
SCHOLA cantorum, kammerkór
Hallgrímskirkju, flytur tónverk eft-
ir ítölsku tónskáldin Domenico
Scarlatti og Antonio Lotti, ásamt
mótettum eftir Brahms og Bruck-
ner föstudaginn langa kl. 21. Aðal-
tónverk tónleikanna er Stabat ma-
ter, kórverk í tíu þáttum fyrir tíu
radda kór og fylgirödd eftir Dome-
nico Scarlatti. Tónleikarnir, sem
eru á dagskrá Listvinafélags Hall-
grímskirkju, eru einn af hápunkt-
unum í fjölbreyttum tónlistarflutn-
ingi í dymbilviku og á páskum í
Hallgrímskirkju á þessu ári og eru
undir stjórn Harðar Áskelssonar.
„Verkin sem við flytjum eru alveg
dásamlegar perlur frá barokktím-
anum,“ segir Hörður, „verk sem
ekki hafa heyrst hér áður og eru
forvitnileg bæði fyrir okkur og
áheyrendur. Stabat mater eftir
Scarlatti var uppgötvun fyrir mig,
því það er ekki nema ár síðan ég
vissi að þetta verk var til. Af ein-
hverjum ástæðum féll það í
gleymsku og hefur ekkert heyrst
fyrr en á undanförnum árum. Eins
og það hefur birst okkur núna á æf-
ingatímanum, er þetta hreint meist-
araverk.“
María guðsmóðir við krossinn
Hvar fannstu það?
„Einn góður kórfélagi og vinur
minn benti mér á það. Hann lánaði
mér bæði nótur og geisladisk og ég
þurfti ekki lengi að hlusta til þess að
vita að ég myndi flytja þetta verk ef
ég hefði tækifæri.
Texti þessarar fornu sekvensíu er
mjög innilegur og lýsir veru Maríu
Guðsmóður við krossinn á Hausas-
keljastað, sorg hennar og sársauka
og bænarákalli hennar, sem kristn-
ar sálir enduróma á föstudaginn
langa. Verkið er skrifað fyrir tíu
sjálfstæðar raddir, sem fléttast
saman á meistaralegan hátt. Sek-
vensían er ein af frægustu og fáum
sekvensíum sem varðveist hafa.
Tónsetningin er fyrir tíu raddir og
þrjú hljóðfæri og Scarlatti hefur
kosið að skipta verkinu í tíu kafla og
það er mjög merkilegt hvernig hann
notar þessa fjölröddun. Hann hefur
verið ákveðinn í að nýta hana til
hins ýtrasta til þess að skapa áhrifa-
miklar andstæður.“
Með verki Scarlattis segist Hörð-
ur hafa valið þrjár tónsmíðar við
textann Crucifixus úr trúarjátning-
unni eftir Antonio Lotti, sex átta og
tíu radda, sem mynda eins konar
leiðarþema efnisskrárinnar. „Lotti
var samtímatónskáld Scarlattis,
mjög vinsælt óperutónskáld og hátt
skrifaður kirkjutónlistarmaður, sem
starfaði við Markúsardómkirkjuna í
Feneyjum. Hann virðist, af ein-
hverjum ástæðum, hafa haft sér-
stakt dálæti á þeim hluta trúarjátn-
ingarinnar sem snýst um
„krossfestur, dáinn og grafinn“ “ og
gert mjög áhugaverðar mótettur við
þennan texta. Við flytjum þrjár
þeirra, tvær þeirra verða sungnar
innan úr hákór kirkjunnar við upp-
haf og enda tónleikanna.“
Leyndardómar dauðans
Á móti þessum tveimur barokk-
meisturum flytur Schola cantorum
rómantískar mótettur eftir Bruck-
ner, Christus factus est, og Brahms,
Warum ist das Licht gegeben, sem
Hörður segir býsna ólíkt tónmál.
„Ég hef reynt að byggja efnis-
skrána þannig upp að textarnir
myndi brú og við fáum innsýn í allt
aðra nálgun við hinn krossfesta og
þessa rómantísku glímu við leynd-
ardóm dauðans sem Brahms var
mjög upptekinn af og fleiri róman-
tísk, þýsk tónskáld. Þetta er feiki-
lega áhrifamikil tónsmíð. Spurning-
in um það hvers vegna þeir sem
þjást og þrá dauðann er gefið ljósið
og þeir eru látnir lifa. Þetta er gríð-
arlega falleg tónlist.
Í mótettu Bruckners segir: Krist-
ur var auðsveipur okkar vegna, allt
til dauða á krossinum, og nafn hans
varð æðra öllum öðrum. Það er
þessi síðasta setning sem Bruckner
vinnur úr í öllum tilfinningaskölum,
bæði í tónhæð og styrk.“
Undanfarin ár hefur sú hefð
myndast í Hallgrímskirkju að vera
annað hvert ár með Schola cantor-
um á dymbilviku, sem kemur vel út í
viðamiklu tónleikahaldi kirkjukórs
og organista, því ekki er nema einn
mánuður þar til Kirkjulistavika
hefst með risatónleikum, ásamt Sin-
fóníuhljómsveit Íslands, meðal ann-
ars. Og víst er að enginn verður
svikinn af því að hlusta á kamm-
erkórinn flytja þessi fallegu barrok-
verk. Kórinn var stofnaður af Herði
Áskelssyni árið 1996 og saman-
stendur af nítján söngvurum með
mikla söngreynslu og tónlistarnám
að baki. Kórinn komst fljótt í hóp
virtustu kóra landsins og hefur not-
ið einróma lofs, jafnt áheyrenda
sem gagnrýnenda. Hann heldur
reglulega tónleika í Hallgrímskirkju
með nýrri og gamalli tónlist og hef-
ur auk þess komið fram á fleiri
stöðu á Íslandi og á erlendri grund.
Árið 1998 var kórinn sigurvegari í
alþjóðlegri kórakeppni í Frakklandi
og sumarið 2002 hlaut hann silfur-
verðlaun fyrir flutning sinn, meðal
annars, á mótettu Brahms í virtri
kórakeppni í Gorizia á Ítalíu.
Schola cantorum hefur gefið út
geisladiskana Principium, með tón-
list frá endurreisnartímanum og
Audi creator coeli, með samtíma-
tónlist eftir íslensk tónskáld. Auk
þess hefur kórinn tekið þátt í um-
fangsmiklum upptökum á tónverk-
um Jóns Leifs fyrir kór og hljóm-
sveit ásamt Sinfóníuhljómsveit
Íslands fyrir sænska útgáfufyrir-
tækið BIS.
Morgunblaðið/Jim Smart
Félagar í Schola cantorum á æfingu í Hallgrímskirkju.
Barokkperlur og
rómantísk glíma
Schola cantorum flytur mótettur eftir Scarlatti,
Lotti, Brahms og Bruckner á tónleikum á föstudag-
inn langa. Súsanna Svavarsdóttir ræddi við Hörð
Áskelsson, organista og kantor Hallgrímskirkju,
um efnisskrána.
byrjaði að skrifa handrit hafi hann
rekist á hina viðurkenndu aðferða-
fræði, þ.e. að byggja söguna upp eft-
ir atriðum með hástöfum á milli, eins
og: 1. INNI. BÍÓSALUR. KVÖLD.
„Ég hugsaði með mér: Svona get ég
ekki skrifað. Þannig að ég fór að
skrifa handrit – og geri það enn –
sem eins konar lestrarupplifun.“
Hann notar sjaldan hástöfuð orð á
borð við KLIPP og slær frekar tvö-
falt línubil. „Aðalatriðið á þessu stigi
málsins er að gera söguna eins læsi-
lega og grípandi og unnt er. Það er
ekki fyrr en búið er að ákveða að
taka myndina sem þörf er á öllum
þessum uppbrotum með hástöfum.“
Martraðir og aðrir draumar
Fyrsta kvikmyndahandrit Will-
iams Goldmans á 45 ára ferli var
skopleg njósnamynd sem heitir Mas-
querade (1964), gerð í Bretlandi.
Næsta mynd á eftir vakti hins vegar
verulega athygli á honum vestra sem
flinkum fagmanni. Þetta var Harper
(1966), prýðileg einkaspæjaramynd,
byggð á klassískum krimmum Ross
Macdonalds þar sem Paul Newman
fór með hlutverk söguhetjunnar
Lews Archers. Hins vegar skrifaði
Goldman ekki handrit kvikmyndar
sem byggðist á hans eigin skáldsögu,
No Way to Treat a Lady (1968),
býsna spaugilegri en um leið óhugn-
anlegri lýsingu á sálsjúkum rað-
morðingja sem Rod Steiger túlkaði
eftirminnilega. Í raun má segja að
þótt Goldman hafi skrifað um ólík-
ustu efni á ferlinum virðist hans eig-
in áhugi liggja ekki síst í greiningu á
ýmsum hrollvekjandi þáttum í
bandarískum samtíma, andrúmslofti
samsæris og ofsóknaræðis, sem
hann dregur upp með snarpri
spennubyggingu og svörtum húmor.
Þetta á þó ekki við um næsta verk-
efni hans, hinn gamansama og ljúf-
sára vestra um vináttu Butch Cass-
idys og Sundancestráksins (1969).
Sú mynd er annað af tveimur verk-
um Goldmans sem honum þykir
sjálfum vænt um. Hann metur leik-
stjórann George Roy Hill þann lang-
hæfasta sem hann hefur unnið með
og gerði það aftur í The Great Waldo
Pepper (1975). Hin myndin sem hon-
um hugnast er The Princess Bride
(1987), falleg ævintýramynd Robs
Reiners, sem Goldman byggði á eig-
in skáldsögu. Butch Cassidy og The
Princess Bride eru einu myndirnar
sem hann treystir sér til að horfa á.
Á óvart kemur að næsta stórverk-
efni hans á eftir Butch Cassidy, hinn
sannsögulegi samsæristryllir Alans
Pakula All the President’s Men
(1976), er ekki þarna á meðal en
óumdeilt er að handrit Goldmans er
sérlega vel heppnuð lausn á erfiðu
verkefni. Sjálfur segir hann að gerð
þeirrar myndar hafi verið „martröð“
sem hann vilji aldrei upplifa aftur.
Þarna á 8. áratugnum er hvað mest
sveifla á Goldman, og næsta mynd,
sem einnig er byggð á hans eigin
skáldsögu, Marathon Man (1976) í
leikstjórn Johns Schlesingers, var
þokkalega heppnaður tryllir um leif-
ar nasismans í nútímanum.
Á 9. áratugnum kemur nokkurra
ára hlé þar til handrit eftir William
Goldman náði aftur á tjaldið. Það var
hin mislukkaða Heat (1987). Eftir
The Princess Bride og Misery hefur
Goldman í rauninni ekki náð fyrri
hæðum allt til þessa dags. Tilraun
hans til grínaktugs vísindaskáld-
skapar, Memoirs of an Invisible Man
(1992) í leikstjórn Johns Carpenters,
var klunnaleg, enda komu fleiri höf-
undar að þeirri handritsgerð, Rom-
ancing the Stone-stælingin Year of
the Comet (1992) var slök, Chaplin
(1992) brokkgeng ævisaga, Maver-
ick (1994) rétt bærileg vestraupp-
suða úr sjónvarpssyrpunni vinsælu
og svo má því miður áfram telja. Að-
eins tveir krimmar teljast frambæri-
leg afþreying, Absolute Power
(1997) og The General’s Daughter
(1999), en eru þó langt frá hans
besta.
Erfiðast er að hugsa
„Eitt það versta sem komið getur
fyrir feril manns er að hann ímyndi
sér að hann sé dásamlegur og ómót-
stæðilegur,“ hefur Goldman sagt.
„Um leið og menn fara að trúa því að
þeir viti hvað þeir eru að gera er allt
búið.“ Hann hefur tilhneigingu til að
kenna leikstjórum um þegar illa fer.
„Leikstjórar hata oft handritshöf-
unda vegna þess að yfirleitt eru þeir
ekki jafn góðir í sínu fagi og við í
okkar … Leikstjórar hafa enga
sýn …“
Það hefur aldrei vantað kjaftinn á
William Goldman; hann hikar ekki
við að bíta í höndina sem fæðir hann.
Samt er sífelld eftirspurn eftir
vinnuafli hans. Bækur hans um
handritsgerð og um Hollywoodiðn-
aðinn hafa haft meiri áhrif en aðrar
slíkar á undangengnum áratugum.
Samband hans við þá sem kaupa af
honum verkin er ástar-haturssam-
band. Hann segist helst ekki fara á
tökustaði til að vinna með leikstjór-
um þar; honum leiðist biðin og taf-
irnar og ruglið. Ef leikstjóri hringir
af tökustað og óskar eftir breyting-
um á handritinu reyni hann að verða
við þeim óskum skriflega. Og hann
verður að sætta sig við að leikstjór-
inn hefur síðasta orðið; handritin eru
ekki heilög stærð í kvikmyndagerð
vestra.
Skemmtilegasti hluti handrits-
vinnunnar fyrir Goldman er undir-
búningurinn, heimildaöflunin. „Ef
þú réðir mig í dag til að skrifa hand-
rit myndirðu fá það í hendur eftir
hálft ár,“ segir hann. „Ég væri
sennilega búinn að skrifa það alla
leið eftir fjóra mánuði og væri svo að
fikta í því í aðra tvo. En fyrstu mán-
uðirnir færu í að kynna sér viðfangs-
efnið, afla heimilda og upplýsinga og
það finnst mér ánægjulegast vegna
þess að á meðan er ég ekki að skrifa.
Ekki svo að skilja að skrifin sjálf séu
erfiðust; erfiðast er að hugsa, að til-
einka sér söguna, festa hana í hug-
anum.“
Enn í dag yfirgefur William Gold-
man íbúð sína á Manhattan snemma
morguns og heldur til starfa á skrif-
stofu sinni í grenndinni. Um kl. 5 síð-
degis hættir hann að skrifa, yfirgef-
ur skrifstofuna og nýtur þess sem
eftir lifir dags. „Því fyrr sem ég er
búinn, þeim mun fyrr get ég farið í
bíó.“
Thomas Jane og Donnie Wahlberg í Dreamcateher: Goldman aðlagar Stephen
King í þriðja sinn.
William Goldman: Allt er búið þegar
fólk fer að trúa að það viti hvað það er
að gera…
ískt dæmi um hið fullkomna kvik-
myndahandrit.
Einu sinni sem oftar var Robert
Towne spurður um lykilinn að góðu
handriti. Hann sagðist ekki hafa yfir
honum að ráða, en benti þó á eitt mik-
ilvægt atriði, sem er að ofskrifa ekki,
að leyfa sögu að anda og persónum
hennar að þegja, þótt að vísu geti leik-
stjórinn og leikararnir klúðrað hvoru
tveggja í framkvæmdinni. „Togstreit-
an er milli þess að vilja tryggja allt og
geirnegla í handritinu, fylla út í allar
eyður, en vita um leið að slíkt getur
eyðilagt það,“ sagði Towne og bætti
við síðar: „Örlítil breyting á blaðsíð-
unni getur orðið risavaxin uppi á
tjaldinu. Gott dæmi er þau útbreiddu
mistök í kvikmyndum að gera vondu
kallana yfirgengilega og ýkta. Þetta
gerist vegna þess að handritshöfund-
urinn vill gera það kristaltært að við-
komandi persóna er vond og skrifar
hana því allt of sterkt. Þegar síðan
leikarinn fer að túlka það sem er fyrir
of sterkt fer persónan gjörsamlega úr
böndunum. Staðreyndin er sú að
maður þarf aðeins pínulítið til að
skapa illmenni.“ Og er persónan
Noah Cross í Chinatown, eins og hún
er túlkuð snilldarlega af John Huston,
til marks um sannleiksgildi þessara
orða.
Leikstjórinn út úr maganum
Eftir velgengni Chinatown var
sterk staða Roberts Townes í Holly-
wood gulltryggð til margra ára. Hann
var þar innsti koppur í búri og náinn
vinur jafnaldra sinna sem voru orðnir
jöfrar í kvikmyndaheiminum, Jacks
Nicholsons, Warrens Beattys, Ro-
berts Evans, Coppolas, Scorseses,
Ashbys, Lucas, Spielbergs og Will-
iams Friedkins, svo nokkrir séu
nefndir. Árið eftir Chinatown kom
bráðlunkin skopádeila Townes á
Hollywood, sem hann samdi fyrir
Beatty og Ashby, Shampoo og ekki
leið á löngu áður en hann gat látið
þann draum sinn rætast að leikstýra
eigin handriti. Það var lesbískt ást-
ardrama úr heimi íþróttanna, Person-
al Best (1982). Þrátt fyrir metnaðar-
fullt og djarft efnisval og
athyglisverða stúdíu á því hvernig er
að keppa við þann sem maður elskar
lyppast myndin niður í höndum Tow-
nes, þunglamaleg og þokukennd.
Næst kom þó stærsta áfallið á ferli
Townes. Hann hafði lengi langað til
að semja og leikstýra mynd um Tarz-
an apabróður, en hann missti verk-
efnið út úr höndunum, leikstjórnin af-
hent Hugh Hudson og útkoman svo
möskuð að Towne vildi ekki kenna sig
við handritið og setti á það nafnið
P.H. Vazak, en svo hét hundurinn
hans. Betur tókst til með Tequila
Sunrise (1988), spennudrama um vin-
áttu og ást með Mel Gibson og Kurt
Russell sem Towne samdi og leik-
stýrði. Þriðja og síðasta leikstjórnar-
verkefni hans til þessa dags er sann-
sögulegt íþróttadrama um hlaupar-
ann Steve Prefontaine, Without
Limits (1998), sem gagnrýnendur
telja bestu mynd hans sem leikstjóra
en hún kolféll í miðasölunni og hefur
litla sem enga dreifingu hlotið.
Þögul andlit leikaranna
Síðustu árin hafa reynst Robert
Towne misjöfn. Kappakstursdrama
hans fyrir vin sinn Tom Cruise, Days
of Thunder (1990), var ósköp billegt
en græddi einhver feikn, framhaldið
af Chinatown, The Two Jakes (1990),
sem Nicholson leikstýrði, hafði fullt
fram að færa en tókst ekki að koma
því alla leið, lögfræðitryllirinn The
Firm (1993) var fagmannleg skemmt-
un, rómans þeirra Beattys Love
Affair (1994) var skelfilegur skellur,
og handrit Townes fyrir Mission Imp-
ossible I (1996) og II (2000) teljast
ekki til sérstakra afreka. Næst kemur
úr hans smiðju Mission Impossible
III (2004).
Robert Towne er þarna kominn
býsna langt frá þeirri mynd sem hann
segir að hafi haft mest áhrif á sig sem
handritshöfund. Svo furðulegt sem
það kann að virðast er hún The Four
Feathers eftir Zoltan Korda frá árinu
1939, en endurgerð hennar hefur ver-
ið sýnd hérlendis að undanförnu.
Towne segir meginástæðuna vera
þagnirnar í myndinni. „Hún vakti at-
hygli mína á því að stundum er mik-
ilvægasti þáttur bíómyndar það sem
ekki er sagt – að hún undirbyggi þau
augnablik sem afhjúpa söguna með
þöglum andlitum leikaranna.“