Morgunblaðið - 04.05.2003, Side 24

24 SUNNUDAGUR 4. MAÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
É
G ER Austfirðingur, fædd-
ur á Selstöðum við Seyð-
isfjörð, sem er 10 kíló-
metra út með firðinum, en
flutti snemma í kaupstað-
inn. Þar liggur uppvöxt-
urinn. Foreldrar mínir
voru Hallgrímur Helga-
son og Málfríður Þór-
arinsdóttir, bændafólk of-
an af Héraði. Faðir minn missti snemma
heilsuna, þess vegna var búskapurinn lagður
til hliðar og flutt í kaupstaðinn. Hann dó þegar
ég var sjö ára. Móðir mín var þá orðin ein með
okkur bræðurna þrjá en ég var yngstur þeirra.
Hún var dugleg kona og vann öll störf sem til
féllu á þessum tíma. Meðan við bjuggum á
Seyðisfirði höfðum við skepnur en skepnuhald
var þá gjarnan tíðkað í minni bæjarfélögum. Á
þessum árum höfðum við stuðning af afa mín-
um, ömmu og móðurbróður mínum við búskap-
inn en þau bjuggu á Seyðisfirði. Fjölskyldan
stundaði þarna eins konar félagsbúskap. Móðir
mín átti líka prjónavél og prjónaði mikið á fólk.
Auðvitað var lífsbaráttan erfið en hún var víða
hörð á þessum árum.
Uppeldi móður minnar á okkur bræðrum
var frjálslegt en hún hafði þá kenningu að fólk
ætti að læra, hvort sem það væri til munns eða
handa. Við bræðurnir fórum því allir í eitthvert
nám, annar bróðir minn fór í iðnnám en hinn í
Samvinnuskólann og síðar í iðnnám.
Við byrjuðum snemma að vinna fyrir okkur.
Ég fór í sveit á Héraði þegar ég var ellefu ára
og var þar þrjú sumur og vann þar öll sveita-
störf á þeirra tíma mælikvarða. Ég fór í sveit-
ina í byrjun maí og kom heim í lok september.
Reynt var að gera út frá Seyðisfirði á þess-
um árum þótt það væri erfitt því þá var stríðið í
algleymingi. Fjöldi hermanna dvaldi í kaup-
staðnum og fjörðurinn meira eða minna lok-
aður umferð bæði á sjó og landi eða hún háð
mjög ströngum skilyrðum. Þegar farið var á
sjó unnum við að því að beita og við salt-
fiskverkun.
Loftárásir á Seyðisfirði
Uppeldisár mín á Seyðisfirði voru við-
burðarík að því leyti að þá var stríðið í fullum
gangi og krökkt af hermönnum í bænum og
mikið um atvinnu í kringum herinn. Fylgdu
hernum loftárásir á Seyðisfjörð. Annað slagið
var ég því lokaður niðri í kjöllurum eins og aðr-
ir á meðan hættuástand varði. Tvær árásanna
leiddu til tjóns. Í annað skiptið var olíuskipinu
El Grilló sökkt í höfninni og var ég þá niðri í
kjallara skólans eins og aðrir nemendur. Í hitt
skiptið slösuðust tveir drengir og annar þeirra
missti fótinn. Þá var ég úti í sendiferð og sá
þegar sprengjurnar féllu 200–300 metrum frá
mér. Það sem mér fannst furðulegast var hve
hermennirnir voru afslappaðir og horfðu á
þetta með okkur án þess að hleypa af einu ein-
asta skoti úr loftvarnarbyssum, eins og venja
var til í slíkum tilvikum. Ástæðan fyrir aðgerð-
arleysinu var líklega sú að Bretarnir voru að
yfirgefa landið og Bandaríkjamenn að taka við.
Voru þeir komnir með skip sín inn á fjörðinn.
Báðir aðilar töldu sig líklega lausa undan
skyldum sínum. – Þetta var haustið 1942 og ég
var níu ára. Ég get ekki sagt að þessir atburðir
hafi skelft mig og ég hélt áfram sendiferðinni.
Haustið 1947 fluttum við til Reykjavíkur,
meðal annars til að létta skólagönguna, og
bjuggum í Vogahverfinu eins og við gerum nú.
Þá fór móðir mín að vinna við að búa til mat
fyrir verslun í hverfinu. Fimmtán ára fór ég
svo í Menntaskólann í Reykjavík og tók þaðan
stúdentspróf 1952. Ég var lengi að velta fyrir
mér í hvaða framhaldsnám ég ætti að fara. Það
endaði með að ég valdi verkfræðina. Ástæðan
fyrir því var sú að mér hafði alltaf gengið vel í
stærðfræði, sem var drjúgur hluti af náminu.
Ég var um tíma að hugsa um að leggja fyrir
mig stærðfræðina en snerist hugur. Það hefur
eflaust líka haft áhrif á ákvörðun mína að sum-
arið sem ég varð stúdent var ég svo heppinn að
komast í brúarvinnuflokk hjá Vegagerðinni.
Voru í kringum tuttugu menn í þessum flokki
sem fór nokkuð víða þetta sumar. Þetta voru
ungir og hraustir menn sem unnu rösklega
meðan þeir voru í vinnunni og skemmtu sér um
helgar. Þarna kynntist ég mönnum sem ég hef
unnið með meira en fjörutíu ár.
Þegar ég byrjaði í verkfræðináminu hagaði
þannig til að við tókum helming námsins hérna
heima eða þrjá vetur en seinni hlutann erlend-
is. Á þessum árum fóru flestir í Tækniháskól-
ann í Danmörku, var ég þar á meðal. Þegar
þangað var komið þurfti að velja sér sérgrein
og ég valdi það sem mætti kalla burðarvirki á
íslensku. Í náminu var mikið fjallað um brúar-
gerð og fékk ég áhuga á henni.
Ekki hrifinn af tæknistúdentunum
Námsárin eru einn skemmtilegasti tími lífs
míns, maður var tiltölulega áhyggjulaus,
óbundinn og allt lífið framundan. Í Kaup-
mannahöfn voru einhverjir tugir íslenskra
stúdenta og töluvert félagslíf var hjá þeim.
Ég tók þátt í starfsemi Stúdentafélagsins og
var um tími ritari þess. Félagsstarfsemin gekk
út á að halda málfundi og skemmtanir og sum-
ar af skemmtununum voru fastir liðir eins og
Þorláksblótið sem var haldið daginn fyrir Þor-
láksmessu. Þorlákur helgi biskup var dýr-
lingur félagsins. Á þessum samkomum voru
haldnar ræður og mikið sungið og dansað.
Ég kom til Kaupmannahafnar 1955 en þá
bjó félagið að því að þarna átti ennþá heima
töluvert af íslenskum háskólaborgurum sem
héldu tryggð við félagið. Í þeirra hópi voru
margir atkvæðamikilir menn eins og Jón
Helgason, forstöðumaður Árnastofnunar, sem
enn var í fullu fjöri. Þegar hann kom á sam-
komurnar setti hann mikinn svip á þær en
hann var mjög skemmtilegur ræðumaður. Jón
gaf það stundum í skyn að hann bæri nú ekki
mikla virðingu fyrir þessum tæknistúdentum
sem voru orðnir stór hluti íslenskra stúdenta í
Kaupmannahöfn. Ég veit svo sem ekkert hvað
hann meinti með því en líklega var þetta bara
stríðni.
Jú, ég kunni ágætlega við Danina. Þessi
kynslóð mín sem var að fá eitthvert vit í lok
sjálfstæðisbaráttunnar bar þó svo sem ekki
mikla virðingu fyrir þeim, það þótti tilheyra.
Þó vildum við læra í Danmörku. Danir eru
ágætis fólk og hefur mér ekki líkað betur við
aðrar þjóðir. Á þessum árum voru handrita-
málin oft til umræðu. Ég man eftir verslun á
Strikinu sem setti skilti út í glugga hjá sér en á
því stóð: „Látið ekki Íslendinga hafa handritin,
þeir nota þau bara í skó.“
Um haustið 1957, veturinn sem ég lauk nám-
inu, átti Sigurður Jóhannsson, þáverandi vega-
málastjóri, leið um Danmörku. Hann hafði
kennt mér og fleirum stærðfræði í MR. Hann
hafði samband við tvo okkar sem stunduðum
nám í verkfræði og bauð okkur vinnu, þegar
við lykjum námi. Ég fór því beint úr náminu til
að vinna hjá Vegagerðinni og hef verið þar síð-
an að undanskildu einu ári sem ég vann á verk-
fræðiskrifstofu í Kaupmannahöfn, 3–4 árum
síðar.
Þegar ég byrjaði að vinna hjá Vegagerðinni
var ekki mikil sérhæfing og maður þurfti að
vinna við allt mögulegt. Þá var landinu skipt
upp í svæði og ég fékk Austurland í minn hlut
og hafði umsjón með vega- og brúargerð þar.
Fyrstu árin hannaði ég brýr að vetrinum en
var úti á mörkinni á sumrin. Á þessum árum
byggði Vegagerðin langmest sjálf bæði vegi og
brýr. Verkefnin voru ekki boðin út eins og nú
tíðkast. Það voru auðvitað til verktakar í land-
inu en það tíðkaðist bara að Vegagerðin væri
með sína flokka en leigði til sín vélar. Á þessum
tíma var vegakerfið á Austurlandi og víðar
ákaflega frumstætt og bágborið. Þarna var
mjög mikið af óbrúuðum lækjum og ám. Þurfti
að fara yfir þessi vatnsföll á vöðum eða jafnvel
sæta sjávarföllum. Vegirnir voru þá lokaðir á
meðan flóð var og svo var fært aftur þegar
fjaraði. Seinni árin sem ég var þarna umdæm-
isverkfræðingur voru byggðar stórar brýr eins
og yfir Hornafjarðarfljót og yfir Jökulsá á
Breiðamerkursandi.
Bændur fegnir að fá vegina
Ég hafði mjög mikil samskipti við bænd-
urna. Það þurfti að semja við þá um hvar veg-
urinn mátti fara. Síðan voru mikil samskipti
við vegagerðarmennina og vinnuvélaeigendur.
Þriðji hópurinn var þingmennirnir. Í þessum
samskiptum skiptust á skin og skúrir en lang-
oftast voru þau í góðu lagi. Bændurnir voru
fegnir að fá vegi og flestir voru því fúsir að láta
land undir þá. Þó kom það fyrir á einstaka stað
að það þurfti að fara annars staðar en bóndinn
vildi að væri farið. Ég man sérstaklega eftir
einu atviki þegar verið var að leggja veginn
milli Stöðvarfjarðar og Breiðdalsvíkur. Þar
hafði bóndinn kosið að vegurinn færi neðan við
bæinn en aðstæður leyfðu það ekki. Þetta var
rætt lengi dags. Bóndinn var greindur maður
og þegar hann sá að það var ekki gott að hnika
okkur sagði hann: „Jæja piltar, við skulum sofa
á þessu til morguns. Ég ætla að ræða þetta við
konuna mína.“ Svo fóru allir að sofa, en við
gistum á bænum. Í morgunmatnum daginn
eftir hafði hann tekið ákvörðun og sagði: „Við
höfum rætt þetta og ætlum að leyfa ykkur að
ráða þessu.“
„Ætli þú eigir nokkuð að ráða því“
Samskiptin við þingmennina fóru fyrst og
fremst fram þegar verið var að ákveða fram-
kvæmdirnar. Mér er sérstaklega minnisstætt
þegar ég var nýkominn austur fyrsta sumarið
og fór til Mjóafjarðar. Þá stóð til að velja veg-
arstæði úr botni Mjóafjarðar upp á heiðina, en
það var ekki bílfært niður í fjörðinn. Við kom-
um því siglandi að Brekku og hittum þar Vil-
hjálm Hjálmarsson sem lengi var þingmaður
og síðar ráðherra. Mikill höfðingsskapur og
gestrisni var á heimilinu. Fyrst var sest að
snæðingi og svo ók Vilhjálmur okkur inn í botn
Mjóafjarðar eftir slóðum sem varla var hægt
að kalla vegi og fóru stöðugt versnandi eftir því
sem innar kom í botninn. Svo endaði vegurinn
og Vilhjálmur stöðvaði bílinn. Fyrir framan
okkur var gríðarlega há brekka. Verkefnið var
að velja stað fyrir veginn upp þessa brekku og
upp klettaklif sem þarna er. Þótt ég væri alinn
upp í brattlendinu á Seyðisfirði fannst mér
þetta mun brattara og miklu þrengra. Nema
að ég var eitthvað að vandræðast þarna og
fannst satt að segja þetta óbjörgulegt verkefni.
Þá segir Vilhjálmur: „Jæja Helgi, hvaða leið
sýnist þér skynsamlegast að fara?“ Ég svaraði
í hálfkæringi. „Mér finnst nú skynsamlegast að
fara hvergi.“ Þá sagði Vilhjálmur vingjarnlega:
„Ætli þú eigir nokkuð að ráða því.“ Þetta var
auðvitað hárrétt hjá Vilhjálmi, ég átti ekkert
að ráða þessu. Mér var bara ætlað að koma
veginum á sem bestan stað. Ég fór þá að finna
greiðustu leiðina og byrjaði að mæla hana.
Þetta var góð kennslustund í því hvar mörkin
liggja á milli stjórnmálamanna og embættis-
manna.
Þú spyrð hvort mér hafi fundist ákvarðanir
stjórnmálamanna allaf skynsamlegar. Það eru
engir menn til sem taka alltaf skynsamlegar
ákvarðanir. Embættismenn reyna að hafa
áhrif á stjórnmálamennina meðan ákvarðanir
þeirra eru á undirbúningsstigi en svo þegar
ákvarðanirnar eru teknar reynum við að gera
það besta úr því sem fyrir liggur. Ég hef aldrei
lent í því að mér þættu ákvarðanir þeirra það
óskynsamlegar að ég ætti erfitt með að standa
í framkvæmdunum á eftir. Eins og okkar vega-
málum hefur verið háttað allan þann tíma sem
ég hef starfað hjá Vegagerðinni eru þarfirnar
svo gríðarlegar. Það sem ég hef kannski verið
ósammála er fyrst og fremst forgangsröðun
verkefna og leiðaval. Ég sá fljótt að þótt ég
væri ekki alltaf samþykkur forgangsröðuninni
voru þetta allt brýn verkefni. Eins er með
leiðavalið. Það hefur komið fyrir að maður hef-
ur ekki verið sammála því. En það er einu
Heppinn
að lifa
þessa tíma
Morgunblaðið/Jim Smart
Helgi Hallgrímsson, fyrrverandi vegamálastjóri.
Helgi Hallgrímsson á 45 ára farsælan feril að baki innan Vega-
gerðarinnar. Framan af sem einn helsti brúarhönnuður stofn-
unarinnar og hin síðari ár sem vegamálastjóri en hann lét ný-
lega af því embætti vegna aldurs. Hildur Einarsdóttir heimsótti
hann á heimili hans og litið var yfir farinn veg þessa marg-
reynda embættismanns.