Morgunblaðið - 04.06.2003, Blaðsíða 21

LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 4. JÚNÍ 2003 21
M
ÁLTÆKIÐ,
þegar neyðin
er stærst er
hjálpin næst,
eins og hold-
gerðist í Carli
Larsson þeg-
ar vonir hans um frama í akadem-
íska málverkinu voru að engu orðn-
ar. Þriðju tilraun hans í París lauk
með enn einni höfnun á Saloninn,
en bar um leið í sér mikinn og
gæfulegan viðsnúning. Landi hans
og starfsbróðir, Karl Nordström,
lokkaði hann til borgarinnar Grez--
zur-Loing á vordögum 1882. Borgin
sem er staðsett sjö mílur suður af
París og í nágrenni Fontainebleau-
skógarins,
markaði
tímamót-
andi hvörf í
sænskri list
og var við
hlið Skagen
í Danmörku helsta og mikilvægasta
athvarf norrænna listamanna á
þessum árum. Í sjálfri sér lítið
merkileg, en bauð upp á örvandi
blöndu vinnufriðar, opinn og óform-
legan félagsskap listamanna, þarna
voru einnig fyrir Englendingar,
Ameríkanar, Japanir og Norðmenn.
Staðurinn vettvangur margra
sænskra listamanna er hugðust
gera tilraunir með fersk viðhorf
innan franskrar málaralistar. Um-
skiptin mörkuðu í það heila yf-
irgang ungu sænsku listarinnar til
náttúruraunsæisins, burt úr vinnu-
stofunni til athafna undir berum
himni. Hér varð til list sem telst til
hins mikilsverðasta í sænsku mál-
verki á nítjándu öld.
Samkvæmt Strindberg, semvar í fyrirsvari bókmennta-lega raunsæisins, var CarlLarsson fulltrúi þeirra sem
náðu árangri fyrir eigin verðleika,
hvað sem akademískri skólun við-
vék. Undirstrikaði einnig í þessari
ekki alveg óhlutdrægu persónulýs-
ingu, að allar kringumstæður list-
arinnar væru nýjar, hún gæti ekki
haldið áfram að vera íhaldssöm á
sama tíma og aldarandinn væri orð-
inn lýðræðislegur. Listin hefði tekið
umskiptum og þrykkpressan fært
hana almenningi í fyrsta skipti í
sögunni, um leið hefði hún með
raunsæinu leitað aftur til hinnar
raunverulegu uppsprettu, nefnilega
náttúrunnar.
Sá skjóti yfirgangur frá akadem-
ísku vinnustofumálverki til hárfíns
náttúrumálverks í hreinni vatns-
litatækni, akvarellu, sem nú kom
fram í list Carls Larssons, á sér
enga hliðstæðu í sænskri list. Eftir
einungis hálft ár meistraði hann
akvarellutæknina til fulls og hlaut
medalíu Parísarsalonsins, fyrir
myndirnar, Október og Nóvember
1883. Þeim sama salon og hafði
hafnað stóru akademísku málverk-
unum hans áður, og þó ekki um
mikið frjálslyndi að ræða á þeim
bæ.
Þetta beindi athygli hins áhrifa-
ríka sænska listsafnara Pontus
Fûrstenberg að málaranum, sem
keypti myndirnar óséðar, og á sama
tíma festi franska ríkið sér mynd-
ina, Tjörnin, sem nú tilheyrir Lo-
uvre safninu.
En svo var líka önnur atburðarás
til umskipta um hagi Carls Lars-
sons, sem færði traust, öryggi,
birtu og yl inn í líf hans, jók honum
sköpunargleði sem entist allt lífið. Í
Grez kynntist hann málaranum
Karin Bergsö, kvænist henni í
Stokkhólmi 1883, en þau snéru
fljótlega aftur til Grez þar sem
þeim fæddist dóttirin Suzanne. Fá-
tæki og hæfileikaríki listamaðurinn
var nú giftur inn í stönduga borg-
aralega fjölskyldu, sem opnaði hon-
um margar áður lokaðar dyr. Karin
Bergsö átti eftir að verða honum sú
kjölfesta sem best dugði í lífi og
starfi, hún mun hafa hætt að mála
en sneri sér að heimilisiðnaði og
textílum. Dúkar, vegg og gólfteppi
sem hún óf og hannaði svo og ein-
faldur ísaumur á púða og annað
sem hún gerði við ýmis tækifæri og
gaf spúsa sínum áttu eftir að verða
sú formræna fyrirmynd sem margir
tóku upp og sér enn stað í fram-
leiðslu Ikea, hundrað árum eftir að
hún lagði hönd að. Larsson hannaði
og málaði innanstokksmunina en
Karen sá um áklæðin og annað til-
heyrandi, meginveigurinn einföld
litrík björt upphafin og klár heild í
anda fin de siècle stílsins sunnar á
meginlandinu, William Morris í
Englandi og alþýðulistar í Döl-
unum. Akvarellurnar frá Grez
marka alveg sérstakt tímabil í list
Larssons, sem kemur vel fram í
myndinni Haust, er fylgir þessu
skrifi en helsta prýði hennar er
gagnsær og næmur stígandi ásamt
fjölþættum margslungnum og nær
ósýnilegum blæbrigðum.
Ofanskráð æviatriði eru sam-
viskusamlega þýdd úr nefndri bók,
þó mð nokkrum frávikum, en fljót-
lega kemur fram atburðarás sem
mörgum landanum er hollt að beina
sjónum að. Vorið 1884 bar fundum
þeirra Pontus Furstenberg í fyrsta
skipti saman í París, og hinn auðugi
þrjátíu árum eldri Gautaborgarbúi
átti eftir að verða vinur hans og
helstur velunnari. Snemma sama
árs hafði sænska listakademían vilj-
að heiðra Larsson og boðið honum
að gerast meðlimur, eða agrée, við
skólann, en hann hafnaði þeim
heiðri með vísun til tregðu hennar
að veita honum styrkinn sem hann
hafði unnið til forðum. Ekki skorti á
að auðugir iðnjöfrar legðu peninga
til vísinda og lista á tímum iðnbylt-
ingarinnar og framarlega standa
þeir Pontus Fûrstenberg og Ernst
Thiel, að ógleymdum sjálfum Alfred
Nobel.
Mannlífssagan segir okkur, að öll
lönd þurfi sína skrásetjara, sínar
helgi- og goðsagnir eigi þau að lifa
af. Á tíunda áratug nítjándu aldar
og fyrri helmingi þeirrar tuttugustu
var gnótt slíkra í Svíþjóð. Til hliðar
við Carl Larsson var Selma Lag-
erlöf og August Strindberg, sem
hann málaði heimsþekkta mynd af í
koli og olíu 1889. Einnig má nefna
Ellen Key sem dýrkaði fegurðina í
anda hins enska Johns Ruskins, og
boðaði að tuttugasta öldin skyldi til-
einkuð börnum. Þá má nefna alla
arkitektana sem fylltu Svíþjóð af
opinberum byggingum í lifandi
tengslum við hinn svonefnda Vasa-
arf, og ber öðru fremur að nefna
Arthur Hazelius er hannaði Nor-
ræna safnið og Skansinn. Hann
vildi bjarga sögu fólksins og þjóð-
arinnar á tímum er neikvæð áhrif
iðnvæðingarinnar völtuðu yfir allt
og var á leið að kæfa og tortíma. Á
Englandi formuðust flestar út-
ópíurnar, sennilega vegna þess að
þar voru hin neikvæðu áhrif iðn-
væðingarinnar merkjanlegastar,
hér voru helstir baráttumenn gras-
rótarinnar áðurnefndur John Ru-
skin svo og William Morris
Karen og Carl Larssonbjuggu út áratuginn tilskiptis í Grez, Stokk-hólmi, Gautaborg og
Varberg, og um miðjan áratuginn
þróaðist með Larsson vaxandi
metnaður til stórra opinberra verk-
efna, hóf seinna að taka þátt í sam-
keppnum með góðum árangri.
Hafði á ferðalagi með málaranum
Ernst Josephson orðið bergnuminn
af freskum Tiepolos í Feneyjum og
Sixtisku kapellu Michaelangelos í
Róm. Í lok áratugarins erfa þau
hjónin hús sem nefndist Lilla
Hyttnäs og foreldrar Karenar áttu í
borginni Sundborn í Dölunum,
þrettán kílómetra norðaustur af
Falum. Þangað hafði Larsson fyrst
komið 1885, uppgötvað gnótt mynd-
efna og hrifist af frumstæðri al-
þýðu- og bændamenningunni. Að
þau skyldu erfa býlið, setjast þar
að, lagfæra, endurnýja, bæta við
húsakostinn og hanna allt inn-
anstokks átti ekki einungis eftir að
hafa örlagarík áhrif á framtíð
þeirra beggja og listferil þeirra
heldur sænska list og listiðnað. Það
var hér sem þau þróuðu sænska
stílinn og bókin, Et hjem, með 24
frábærlega vel prentuðum vatns-
litamyndum varð til, ásamt því að
Larsson málaði ótal myndir af
börnum þeirra við aðskiljanlegastar
aðstæður, tákngerði sænsku fjöl-
skylduna, samheldni hennar og lífs-
gleði. Draumsýn landsins og öllu
því sem sænskt var ásamt sveita-
sælu sem var umvafin norrænum
birtumögnum. Myndirnar höfðu
strax gríðarleg áhrif á þessum upp-
hafstímum iðnvæðingarinnar,
breyttum lífskjörum og þeim hröðu,
köldu og stöðluðu hvörfum sem
fylgdu í kjölfarið um gervalla Evr-
ópu, ekki síst Svíþjóð með alla sína
málma í jörð. Hinar léttu og lífs-
þrungnu myndir Larssons voru sem
yndisþokkafullt mótvægi við iðn-
væðinguna, fjölfölduð litþrykk og
eftirprentanir opinberun fyrir sjón-
himnurnar og rötuðu með tímanum
inn á nær hvert heimili og gerðu
þau hjón að ástsælustu listamönn-
um þjóðarinnar. Táknmynd þeirra
af heimilissælunni var sem frjóangi
er brýst upp úr asfaltinu, helgi-
söngur til sólarljóssins, ástarinnar
og lífsins. Hafði einnig áhrif á bók-
menntir, þannig má gera því skóna
að sögur Astrid Lindgren, sem
standa Íslendingum næst, hefðu
aldrei orðið til án hinnar lífsglöðu
fjölskylduímyndar, og þeim kímna
og upphafna undirtón sem þær
standa fyrir. Þessi barnamenning
sem hófst með Carli og Karen
Larsson, þær Alice Tegnér og Elsa
Beskow tóku upp og Astrid Lind-
gren fullkomnaði, kom Svíþjóð á
heimskortið. Hefur flestu fremur
styrkt ímynd landsins inni sem útá-
við.
Menn orða það svo að þauhjónin hafi haft hæfi-leika til að strá gull-sandi yfir kalsárar göt-
ur lífsins og að mynd þeirra af
sænska módelinu hafi rist dýpra en
nokkuð annað af veraldlegum toga.
Að eiga heimili sem væri aldeilis
öðruvísi er sænski draumurinn, að
lifa óformlegu lífi með fjölskylduna í
forgrunni, er sænski draumurinn,
að eiga rautt smáhýsi á æskuslóðum
með sýrenulaufskýli, er sænski
draumurinn, að allt sé þar bjart,
tandurhreint og sviflétt, sem sum-
arengi með freyjuanga, er sam-
anlagður sænski draumurinn …
SJÓNSPEGILL
Bragi
Ásgeirsson
bragi@internet.is
Innrétting í anda Lilla Hyttnäs.
Forstofuútbrot og hluti vest-
urhliðar Lilla Hyttnäs, nú Carl
Larsson-býlið, Sundborn.
Carl Larsson: Haust, 1884, akvarella. Þjóðlistasafnið í Stokkhólmi.
Stílsköpun