Morgunblaðið - 15.06.2003, Side 28

28 SUNNUDAGUR 15. JÚNÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
13. júní 1993: „Síldarvinnslan í
Neskaupstað hefur samið um
kaup á nýjum togara frá
Spáni, sem verður afhentur í
júlí-ágúst næstkomandi. Af
því tilefni bauð fyrirtækið út
115 milljóna króna hlutafé fyr-
ir skömmu. Starfsfólk fyr-
irtækisins hefur að und-
anförnu og af eigin frumkvæði
sameinazt um að kaupa hluti í
félaginu að því er fram kemur
í frétt hér í blaðinu. Lág-
markskaup eru kr. 25.000 en
ýmsir kaupa stærri hluti.“
. . . . . . . . . .
12. júní 1983: „Fáa stjórn-
málamenn í útlöndum hafa
vinstrisinnar hér á landi og
annars staðar lagt jafnmikla
fæð á undanfarin ár og Marg-
aret Thatcher, forsætisráð-
herra Breta. Þrátt fyrir þenn-
an mikla andróður vann
Íhaldsflokkurinn undir forystu
hennar ótvíræðan sigur í þing-
kosningunum á fimmtudaginn.
Vígi breskra vinstrisinna,
Verkamannaflokkurinn,
stendur brotið og foringjalaust
að kosningunum loknum. Ný-
liðinn í breskum stjórnmálum,
Bandalag jafnaðarmanna og
frjálslyndra, vann á meðal
kjósenda en fékk sárafáa þing-
menn kjörna vegna ein-
menningskjördæmanna, þar
sem sá fær allt í sinn hlut sem
fyrstur kemur í mark.
Kosningabaráttan í Bretlandi
var stutt en áköf. Íhaldsflokk-
urinn barðist til sigurs með
vísan til verka sinna í stjórn
undanfarin fjögur ár. Hann
setti ekki fram langan lof-
orðalista eða háði baráttuna á
hugmyndafræðilegum for-
sendum heldur vísaði til
ábyrgðar og trausts sem er
einkenni raunsærra stjórn-
málamanna er bregðast við
hverjum vanda þegar hann rís
án þess að fara undan í flæm-
ingi eða á svig við hugsjónir
sínar. Í formála að kosn-
ingastefnuskrá Íhaldsflokks-
ins komst Margaret Thatcher
meðal annars svo að orði:
„Okkur er skylt að vernda þá
þjóðfélagsborgara sem standa
höllustum færi, en margir
þeirra hafa lagt drjúgan skerf
til þess arfs sem við nú njót-
um. Við erum stolt yfir því
hvernig við höfum varið ellilíf-
eyrisþega og hina opinberu
sjúkraþjónustu fyrir áföllum
vegna efnahagsþrenginganna.
Aðeins með verðmætasköpun
getum við áfram hlúð sem
skyldi að öldruðum, sjúkum og
öryrkjum. Efnahagsframfarir
veita þeim sem mesta þörf
hafa fyrir aðstoð besta trygg-
ingu fyrir því að þeir fái
hana.““
. . . . . . . . . .
17. júní 1973: „Í dag er þjóðhá-
tíðardagur Íslendinga, 17.
júní. Tæpir þrír áratugir eru
nú liðnir síðan þjóðin öðlaðist
að nýju fullt og óskorað sjálf-
stæði og lýst var yfir stofnun
íslenzka lýðveldisins. Þessum
lokaáfanga í langri sjálfstæð-
isbaráttu þjóðarinnar verður í
dag fagnað um land allt með
hefðbundnum hætti. En
þjóðhátíðardagurinn er ekki
einvörðungu dagur minninga
um baráttu liðinna tíma. Hann
á jafnframt að gegna öðru og
ekki síður veigamiklu hlut-
verki. Þjóðhátíðardagurinn á
þannig að vera Íslendingum
hvatning til þess að standa
vörð um öll þau málefni, smá
og stór, er varða sjálfstæði
þjóðarinnar á líðandi stund og
í næstu framtíð.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
M
ÁLEFNI varnarliðsins í
Keflavík eru í uppnámi
samkvæmt þeim upp-
lýsingum, sem fram
hafa komið til þessa um
bréfaskipti og viðræður
íslenskra og banda-
rískra ráðamanna um
bókunina við varnarsamninginn frá 1951. Innan
bandaríska stjórnkerfisins hafa lengi verið kröf-
ur um að Bandaríkjamenn fari brott með þær
F-15-orrustuþoturnar sem eftir eru en þeim hef-
ur fækkað mjög á síðasta áratug, en íslensk
stjórnvöld hafa lagt áherslu á að loftvarnir séu
forsenda þess að varnir Íslands séu tryggðar,
eins og fram hefur komið í máli Halldórs Ás-
grímssonar, utanríkisráðherra.
Doktor Michael T. Corgan, aðstoðarprófessor
við alþjóðastjórnmáladeild Boston University,
skrifar grein í Morgunblaðið í dag, laugardag,
þar sem hann gagnrýnir Bandaríkjamenn. Corg-
an hefur fylgst náið með samskiptum Íslands og
Bandaríkjanna allt frá því að hann gegndi her-
þjónustu hér fyrir rúmum 20 árum. Doktors-
verkefni hans snerist um samskipti Íslands og
Bandaríkjanna og á liðnu ári kom út bók eftir
hann undir heitinu Iceland and Its Alliances,
Security for a Small State (Ísland og bandalög
þess, öryggi smáríkis) þar sem hann fjallar með-
al annars um aðlögun Íslands að vestrænu
varnarstarfi. Í grein sinni gefur Corgan til kynna
að láti Bandaríkjamenn verða af því að fara brott
með orrustuþoturnar og þar með þyrlusveitina
séu þeir að ganga bak orða sinna. Hann vísar í
aðfaraorð varnarsamningsins frá 1951 og segir
að þar hafi verið kveðið á um að varnarliðið ætti
að þjóna hagsmunum beggja, bæði Íslendinga og
Bandaríkjamanna. Íslenskir stjórnmálamenn
hafi hver á fætur öðrum lagt trúverðugleika sinn
og pólitíska framtíð að veði með málflutningi sín-
um í þágu varnarsamstarfsins, en nú muni
Bandaríkjamenn staðfesta orð þeirra, sem mest
gagnrýndu það á þeirri forsendu að Bandaríkin
myndu aldrei standa við samninginn heldur væru
aðeins að hugsa um sína hagsmuni.
„Umheimurinn fylgist stöðugt með því, sem
við gerum,“ skrifar Corgan. „Hernaðaraðgerðir
okkar í Afganistan og Írak hafa sýnt að það borg-
ar sig ekki að vera óvinur Bandaríkjamanna. Að-
gerðir okkar á Íslandi sýna að ef til vill borgar
það sig ekki heldur að vera vinur Bandaríkja-
manna.“
Um þessar mundir er mikið fjallað um breytta
heimsmynd og stöðu Bandaríkjanna í alþjóða-
stjórnmálum. Bandaríkjamenn virðast í auknum
mæli vera farnir að skera sig úr og skilgreina
hagsmuni sína með öðrum hætti en önnur ríki í
heiminum og á það meira að segja við um þá, sem
hingað til hafa átt samleið og hafa talist til helstu
bandamanna þeirra. Ágreiningurinn um Írak er
sennilega augljósasta birtingarmynd þessarar
nýju stöðu. Um þetta er fjallað í nýrri bók eftir
Robert Kagan sem ber heitið Of Paradise and
Power, America and Europe in the New World
Order (Af paradís og valdi, Bandaríkin og Evr-
ópa í nýrri heimsmynd). Bók þessi er ekki mikil
að sjá, en hún hefur vakið nokkurt umtal.
Stórveldi óttast
reglur og höft,
smáríki stjórn-
leysið
„Það er kominn tími
til að hætta að láta
eins og Evrópumenn
og Bandaríkjamenn
deili sameiginlegri
heimssýn eða að þeir
búi yfir höfuð í sama
heimi,“ hefur Kagan mál sitt. „Afstaða Banda-
ríkjamanna annars vegar og Evrópumanna hins
vegar til hinnar mikilvægu spurningar um vald –
skilvirkni valds, siðferði valds, æskileika valds –
verður ólíkari og ólíkari. Evrópa er að snúa sér
frá valdinu, eða svo að það sé orðað með öðrum
hætti, er hún á leið handan við valdið inn í heim
laga og reglna, milliríkjasamninga og samstarfs.
Hún er á leið inn í friðarparadísina, sem tekur við
af sögunni, og hlutfallslega velsæld, sem kalla má
innleiðingu hins „ævarandi friðar“, sem Imman-
uel Kant talaði um. Á sama tíma eru Bandaríkja-
menn áfram fastir í sögunni, beita valdi í stjórn-
lausri veröld í anda Hobbes þar sem ekki er hægt
að reiða sig á alþjóðalög og reglur og raunveru-
legt öryggi og útbreiðsla frjálslyndrar stjórn-
skipunar veltur enn á því að hafa og nota hern-
aðarmátt.“
Kagan segir í bók sinni að í raun sé ekkert
óeðlilegt við það hvernig málum sé komið. Ekki
sé langt síðan hlutverkaskipanin hafi verið á hinn
veginn. Þá var Evrópa í því hlutverki, sem
Bandaríkin eru núna. Ríki Evrópu höfðu valdið
og gerðu það, sem þeim sýndist, en bandarískir
forvígismenn báru við alþjóðalögum og for-
dæmdu einhliða aðgerðir hins sterka. Bretar,
Frakkar og Rússar voru risaveldin og Banda-
ríkjamenn gátu þá og þegar átt von á því að verða
fyrir barðinu á þeim. Á nítjándu öld hafi Banda-
ríkjamenn til dæmis verið helstu talsmenn þess
að þjóðaréttur tæki til úthafanna, en Bretar með
sinn öfluga sjóher voru helstu andstæðingar þess
sjónarmiðs. „Í stjórnlausum heimi óttast smá-
veldi alltaf að þau verði fórnarlömbin,“ segir
hann. „Stórveldin óttast hins vegar oft reglurnar,
sem hefta þau, meira en stjórnleysið. Í stjórn-
lausum heimi treysta þau á valdið til að veita
þeim öryggi og velmegun.“
Kagan segir að þessi ágreiningur birtist á okk-
ar tímum í deilunni um einhliða aðgerðir.
„Evrópumenn telja almennt að andstaða þeirra
við einhliða aðgerðir Bandaríkjamanna beri vitni
skuldbindingu þeirra við grundvallaratriði
heimsreglu ... En Evrópumenn eru ekki jafn vilj-
ugir til að gangast við annarri staðreynd: and-
staða þeirra við einhliða aðgerðir markast einnig
af eiginhagsmunum. Þar sem Evrópumenn
skortir getuna til að grípa til einhliða hernaðar-
aðgerða, hvort sem það á við um einstök ríki eða
saman sem „Evrópa“, er eðlilegt að þeir leggist
gegn því að leyfa öðrum það sem þeir geta ekki
gert sjálfir. Fyrir Evrópumenn fylgir því raun-
veruleg umbun og lítill tilkostnaður að höfða til
þess að aðgerðir skuli vera „marghliða“ og á
grundvelli þjóðaréttar.“
Reyna að
stjórna risanum
með því að
höfða til sam-
visku hans
Kagan segir að annað
gildi um Bandaríkja-
menn. Reyndar sýni
skoðanakannanir að
Bandaríkjamenn
styðji samstarf við
aðra og þeir vilji fara
fram með fulltingi
Sameinuðu þjóðanna. En um leið hafi Banda-
ríkjamenn meiru að tapa ef þeir gefi frá sér
möguleikann á einhliða aðgerðum í heimi þar
sem þeir eru í raun einráðir. Um leið sé skilj-
anlegt að Evrópa óttist vald Bandaríkjamanna
og reyni að hefta getu þeirra til að fara sínu fram
í gegnum stofnanir á borð við Sameinuðu þjóð-
irnar. Hann bendir á að það sé hins vegar merki-
legt að ríki Evrópu reyni ekki að skáka valdi
Bandaríkjanna með því að efla eigin herstyrk
eins og ýmsir hafi spáð heldur reyni þau að
hemja Bandaríkjamenn án þess að beita valdi.
Þau reyni að stjórna risanum með því að höfða til
samvisku hans.
Kagan segir að Bandaríkjamenn verði að gera
sér grein fyrir því að þeir geti ekki reitt sig á
Evrópu í framtíðinni eins og þeir hafi áður gert.
Þeir ættu ekki að láta eftirsjá eftir hinum óvenju-
legu kringumstæðum kalda stríðsins afvegaleiða
sig varðandi eðli sambands þeirra við Evrópu-
veldin að kalda stríðinu loknu.
„Geta Bandaríkin búið sig undir og brugðist
við hinum hernaðarlegu vandamálum víða um
heim án mikillar hjálpar frá Evrópu?“ spyr Kag-
an. „Hið einfalda svar er að þau gera það nú þeg-
ar. Bandaríkjamenn hafa viðhaldið hernaðarlegu
jafnvægi í Asíu án hjálpar frá Evrópu. Í hinum
ýmsu neyðartilvikum í Mið-Austurlöndum og
Persaflóa undanfarinn áratug hefur aðstoð frá
Evrópu aðeins verið til málamynda þótt hún hafi
verið boðin af ákafa. Hvað sem Evrópa getur eða
getur ekki boðið hvað varðar móralskan og póli-
tískan stuðning, þá hefur hún haft lítið að bjóða
Bandaríkjunum í hernaðarlegu tilliti frá enda-
lokum kalda stríðsins – nema vitaskuld það sem
mikilvægast er í hernaðarlegu tilliti, frið í
Evrópu.“
Nauðsyn tvö-
falds siðgæðis?
Kagan segir að hætt-
an, sem fylgi ágrein-
ingnum milli Banda-
ríkjanna og Evrópu,
sé fólgin í hinni siðferðilegu spennu, sem fylgi nú-
verandi stöðu í alþjóðamálum. „Vandinn er sá að
Bandaríkjamenn þurfa oft að hegða sér í sam-
ræmi við reglur þeirrar heimsmyndar, sem
Hobbes setti fram, jafnvel þótt það brjóti gegn
póstmódernískum normum Evrópu. Þeir verða
að neita að lúta ákveðnum alþjóðalögum og
-reglum, sem gætu hamið getu þeirra til að berj-
ast af skilvirkni í frumskógi Roberts Coopers
[sem heldur því fram að eitt gildi í Evrópu en
utan hennar gildi lögmál frumskógarins]. Þeir
verða að styðja afvopnun, en ekki alltaf gagnvart
sjálfum sér. Þeir verða að búa við tvöfalt siðgæði.
Og stundum þurfa þeir að grípa einhliða til að-
gerða, ekki vegna ástríðu fyrir því að fara ein-
hliða fram heldur vegna þess að veikburða
Evrópa er stödd handan valdsins og Bandaríkja-
menn eiga ekki annars kost en að gera hlutina
einhliða.“ Kagan bætir því síðan við að ef til vill
gæti slík hegðun af hálfu Bandaríkjamanna verið
hinum siðmenntaða heimi til meiri hagsbóta, að
SH Í ERLENDRI EIGU?
Ekki er ólíklegt að einhverjumbregði við þau tíðindi, semfram komu á forsíðu Morgun-
blaðsins í gær, að viðræður standi yf-
ir um sölu fjórðungs hlutar í Sölu-
miðstöð hraðfrystihúsanna til
erlendra aðila. Uppbygging sjálf-
stæðra sölufyrirtækja í íslenzkri eigu
til þess að selja fiskafurðir okkar var
sterkur þáttur í viðleitni Íslendinga á
20. öldinni til þess að standa á eigin
fótum. Þar skiptu mestu samgöngu-
fyrirtæki, bæði skipafélög og flug-
félög, sem tryggðu samgöngur okkar
við umheiminn og hins vegar fisk-
sölufyrirtækin.
Bæði Sölumiðstöð hraðfrystihús-
anna og SÍF eiga sér merkilega sögu
og bæði fyrirtækin hafa náð ótrúleg-
um árangri í að byggja upp markað
fyrir íslenzkar fiskafurðir. Það er
ekki nóg að veiða fiskinn og vinna úr
honum. Það þarf líka að selja hann.
Líklegt má telja, að einhverjir líti
svo á, að það sé varasamt fyrir okkur
Íslendinga að hleypa útlendingum
inn í fisksölufyrirtæki okkar og að
það eigi að forðast svo sem kostur er.
Á hinn bóginn er það staðreynd, að
við Íslendingar höfum ekki einungis
haft frjálsar hendur um að byggja
upp fisksölufyrirtæki í öðrum lönd-
um. Við höfum líka haft frelsi til þess
að kaupa upp fisksölufyrirtæki í öðr-
um löndum. Við getum tæpast búizt
við því, að geta haft slíkt frelsi án
þess að gagnkvæmni ríki og að ann-
arra þjóða menn hafi sama frelsi hér
og við höfum þar.
Fyrir nokkrum árum hvarf
Morgunblaðið frá andstöðu við er-
lendar fjárfestingar í íslenzkum
sjávarútvegi á þeirri forsendu, að ís-
lenzk sjávarútvegsfyrirtæki væru
orðin umsvifamikil í fjárfestingum í
sjávarútvegi annars staðar. Sú fjár-
festing væri nauðsynleg til þess að
þau gætu vaxið. Við gætum ekki búizt
við því, að hafa slíkt frelsi til lengdar
nema við heimiluðum á móti erlendar
fjárfestingar í íslenzkum sjávarút-
vegi.
Þegar við metum hugsanleg kaup
erlendra aðila á stórum hlut í SH
hlýtur það mat að byggjast á sömu
rökum um gagnkvæmni og þegar um
útgerðarfyrirtæki er að ræða.
Í þessu eru að sjálfsögðu mörg
álitamál. Það er t.d. alveg ljóst að ef
erlendir aðilar eignuðust ráðandi
hlut í Flugleiðum mundu allt önnur
sjónarmið ráða, ef erfiðleikar kæmu
upp í rekstri félagsins, en nú. Eig-
endur og stjórnendur Flugleiða hafa
alltaf lagt áherzlu á að veita íslenzku
samfélagi góða þjónustu, raunar frá-
bæra þjónustu. Erlendir eigendur
Flugleiða mundu ekki hugsa sig um
tvisvar að fækka mjög verulega ferð-
um á milli Íslands og annarra landa,
ef þeir teldu það nauðsynlegt. Þeir
mundu ekki telja sig hafa sömu
skyldur við landsmenn og íslenzkir
eigendur telja.
Hið sama á við um skipafélögin,
sem einnig veita íslenzkum atvinnu-
vegum frábæra þjónustu. Erlendir
eigendur íslenzku skipafélaganna
mundu ekki láta sömu sjónarmið
ráða.
Auðvitað er hægt að velta því fyrir
sér, hvort erfiðleikar á fiskmörkuð-
um gætu leitt til þess að stóru fisk-
sölufyrirtækin hér tækju ákvarðanir,
sem gengju gegn íslenzkum þjóðar-
hagsmunum, ef um umtalsverða er-
lenda eignaraðild væri að ræða í öðru
fyrirtækinu eða báðum.
Í ljósi breyttra viðhorfa og nýrra
aðstæðna verður hins vegar ekki séð,
hvernig hægt er að agnúast út í sölu á
hlutabréfum í íslenzku fisksölufyrir-
tæki til erlendra aðila. Við verðum að
taka þátt í nýrri viðskiptaveröld með
þeim kostum og göllum sem því
fylgja.