Morgunblaðið - 11.07.2003, Qupperneq 29

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 11. JÚLÍ 2003 29
NÝLEGA kom út hjá Éditions du
Scribe í Quebec í Kanada bókin „Em-
bracing the Earth’s Wild Resources – A
Global Conservation
Vision“ eftir Eugène
Lapointe. Bókin er
kilja, 167 bls. Hún
hefur einnig verið
gefin út á frönsku og
spænsku og er vænt-
anleg á japönsku.
Bókin hefur að
geyma skoðanir og
greiningu höfundar á
nýtingu og vernd lifandi auðlinda í heim-
inum og yfirlit yfir alþjóðasamninga, al-
þjóðastofnanir og frjáls félagasamtök
sem sinna þessum málum. Margháttaðar
upplýsingar um sjávarspendýr er einnig
að finna í bókinni.
Höfundurinn Eugène Lapointe er
Kanadamaður, fæddur og uppalinn í
sveitahéraði í Quebec. Hann segir í for-
málsorðum: „Sjö ára gamall var ég farinn
að veiða fisk, fugl og héra til að afla fjöl-
skyldunni matar en við bjuggum 50 kíló-
metra frá siðmenningunni. Þarna lærði
ég að til þess að lifa af verður maður að
fara sparlega með gjafir móður náttúru.
Við höfðum ekkert rafmagn, engar búðir,
engan skóla. Við vorum náttúrunni háð
um kjöt, fisk og eldivið. Við áttum henni
líf að launa.“
Bókin er helguð sjálfbærri nýtingu lif-
andi auðlinda náttúrunnar, ekki síst sjáv-
arspendýra, en fiskistofnar og aðrar
dýrategundir svo sem fílar, sæskjaldbök-
ur og hákarlar koma einnig við sögu.
Fáir eru betur til þess fallnir að fjalla
um þessi mál en Eugène Lapointe. Hann
hefur verið ötull baráttumaður fyrir
sjálfbærri nýtingu í meira en tvo áratugi.
Hann var yfirmaður skrifstofu CITES-
samningsins um bann gegn viðskiptum
með afurðir dýra í útrýmingarhættu, frá
1982 til 1990. Háttsettir bandarískir
embættismenn og 28 samtök sem kenna
sig við umhverfisvernd höfðu forgöngu
um að hrekja hann úr starfi í nóvember
1990 með upplognum ásökunum um spill-
ingu. Honum var lýst sem ótíndum
glæpamanni, „spilltasta embættismanni
Sameinuðu þjóðanna“ sem bæri ábyrgð á
dauða allra fíla í Afríku. Meginástæðan
fyrir aðförinni var sú að hann studdi
sjálfbæra nýtingu náttúruauðlinda. Eug-
ène Lapointe leitaði réttar síns og í mars
1993 skilaði nefnd dómara á vegum Sam-
einuðu þjóðanna einróma niðurstöðu:
Hann hafði í engu gerst brotlegur í starfi.
Hins vegar hafði verið brotið alvarlega á
honum með því að víkja honum úr starfi
að tilefnislausu. Voru honum dæmdar
miskabætur og mannorð hans hreinsað.
Eugène Lapointe kaus að hverfa ekki
aftur til starfa hjá CITES heldur gekkst
hann fyrir stofnun IWMC – World Con-
servation Trust(www.iwmc.org) en það
er stofnun sem beitir sér fyrir sjálfbærri
nýtingu lifandi auðlinda náttúrunnar og
hefur mjög látið til sín taka á alþjóðavett-
vangi undanfarin ár. Frá þessu segir
nánar í 7. kafla bókarinnar.
Í bókinni flytur hann mál sitt af sann-
færingarkrafti þess sem gjörþekkir efnið
og freistar þess að gefa heildarsýn yfir
stöðu þessara mála í veröldinni í dag.
Gagnrýni hans á öfgasamtök, sem
kenna sig við náttúrvernd og beita
ósannindum og hálfsannleik til að hafa fé
af fólki, er sannfærandi, beinskeytt og
vel rökstudd. Hann flettir ofan af hræsni
og tvískinnungi sem einkennir málflutn-
ing margra þessara samtaka. Í bókinni
er gefin glögg mynd af því hvernig and-
stæðingum sjálfbærrar nýtingar lifandi
auðlinda hefur tekist að snúa tveimur al-
þjóðasamningum um vernd og nýtingu
dýrastofna upp í andhverfu sína. Þetta
eru samningurinn um stjórn og þróun
hvalveiða sem starf Alþjóðahvalveiði-
ráðsins byggist á og CITES-samningur-
inn. Lærdómsrík lesning.
Ekki er síður fróðlegt að lesa skrif
hans um hugsjónaárekstrana milli þeirra
sem lifa í nánu sambandi við náttúruna
og nýta hana sér til lífsviðurværis og
borgarbúa vestrænna samfélaga sem
sumir hverjir telja það villimennsku og
jafnvel jaðra við mannát að neyta kjöts af
sjávarspendýrum, – hvölum og selum.
Margir íbúar Vesturlanda lifa svo langt
frá náttúrunni og eru svo veruleikafirrtir
að það hvarflar varla að þeim að það þurfi
að deyða dýr til þess að þeir geti lagt sér
kjöt til munns.
Margir muna þegar Grænfriðungar
eyðilögðu markað Grænlendinga fyrir
selskinn og kipptu stoðunum undan at-
vinnu og lífsviðurværi fjölmargra byggð-
arlaga í Grænlandi þar sem lífið var sel-
veiðar. Máttu svo ferðast um landið síðar
og biðja Grænlendinga afsökunar. Þeir
vissu ekki hvað þeir voru að gera. Það var
of seint í rassinn gripið.
Íbúar stórborganna í velmegunarsam-
félögum Vesturlanda hafa engan rétt til
þess að leggja öðrum lífsreglurnar í um-
gengni við lifandi auðlindir náttúrunnar
og þröngva malbikuðum skoðunum sín-
um upp á þá sem lifa í sátt við náttúruna.
Fyrir þjóð eins og Íslendinga sem á
allt sitt undir sjálfbærri nýtingu lífrík-
isins í hafinu umhverfis Ísland er þessi
bók ekki bara fróðleg lesning, heldur
greiðir hún leið nýjum skilningi á því sem
er að gerast í þessum efnum í veröldinni.
Þar á sér stað þróun sem við þurfum að
gefa gaum og bregðast við. Þessi bók
ætti að vera skyldulesning hjá stjórn-
málamönnum og fjölmiðlamönnum. Höf-
undurinn spyr til dæmis: Hvernig stend-
ur á því að á fundum
CITES-samningsins eru tugir fulltrúa
frá alls kyns samtökum sem kenna sig við
umhverfisvernd en eru í rauninni að berj-
ast gegn sjálfbærri nýtingu, – vilja
stöðva alla nýtingu og telja það af hinu
góða, en á fundunum sést yfirleitt ekki
einn einasti fulltrúi samtaka sem styðja
sjálfbæra nýtingu. Þar er enginn frá
samtökum fiskimanna og fiskvinnslu eða
frá frumbyggjum. Þessu hafa fleiri velt
fyrir sér sem hafa sótt þessa fundi og
orðið vitni að vinnubrögðum svokallaðra
náttúruverndarsinna þar.
Bókin geymir greinargott yfirlit yfir
það alþjóðastarf sem nú fer fram á þessu
sviði svo og skrá yfir helstu frjáls félaga-
samtök sem segjast starfa að náttúru-
vernd. Þeim skiptir höfundur í þrjá
flokka: a) Hin margræðu (stundum já-
kvæð, stundum neikvæð). Í þann flokk
setur hann World Wildlife Fund, sem
með fjárframlögum hefur stutt hvala-
skoðun á Íslandi. b) Öfgasamtök (einkum
samtök sem kenna sig við réttindi dýr-
anna). Þar í flokki eru m.a. Greenpeace
og Animal Welfare Institute. c) Um-
hverfis-hryðjuverkasamtök (Eco-terror-
ists). Í þeim hópi eru PETA-samtökin
(People for Ethical Treatment of Ani-
mals), sem staðið hafa að margháttuðum
skemmdarverkum og Sea Shepherd-
samtökin, sem framið hafa ódæðisverk á
Íslandi.
Samtals hafa þessi samtök úr að spila
tugum ef ekki hundruðum milljóna doll-
ara á ári.
Það er galli á bókinni, að í henni er ekki
atriðisorðaskrá eða nafnaskrá. Þannig
mundi hún nýtast enn betur sem upp-
flettirit. Úr þeim ágalla verður vonandi
bætt í næstu útgáfu.
Jafnvel þeir sem telja sig þekkja sæmi-
lega vel til þessara mála verða margs vís-
ari við lestur þessarar bókar. Hún vekur
okkur til umhugsunar um mál sem skipta
sköpum fyrir okkur Íslendinga.
Sjálfbær nýting
lifandi auðlinda
Eftir Eið Guðnason
Höfundur er fyrrverandi
umhverfisráðherra.
eidur@sw2.com.cn
Bókin „Embracing the
Earth’s Wild Resources –
A Global Conservation Vis-
ion“ eftir Eugène Lapointe
hefur að geyma skoðanir
og greiningu höfundar á
nýtingu og vernd lifandi
auðlinda í heiminum og yf-
irlit yfir alþjóðasamninga,
alþjóðastofnanir og frjáls
félagasamtök sem sinna
þessum málum.
sig síður úr hópnum en í almenna skóla-
kerfinu.
Báðir þessir valkostirnir höfðu kosti og
galla. „Almenna grunnskólakerfið styður
að því er virðist ekki nægilega við þessi
ungmenni, hvorki námslega né félagslega.
Þar geta fatlaðir einstaklingar orðið meira
og meira utanveltu og upplifað sig eina.
Þeir geta líka orðið fyrir einelti, sem er
einkenni á grunnskólanum en miklu síður
framhaldsskólunum, þar sem þeim getur
hins vegar fundist þau nær ósýnileg.“ Þau
eru samt sem áður líklegri til að enda á
„þjóðveginum“ og taka virkari þátt í dag-
legu lífi í samfélaginu. Börn sem eru alltaf
í sérdeildum, sérskólum, sérsumarbúðum
og vernduðum vinnustöðum taka hins
vegar lítinn sem engan þátt í daglegu
samfélagi. Þeir einstaklingar úr þeim hópi
sem Dóra talaði við upplifðu sig oft sem
valdalitla eða alveg valdalausa og lifðu í
mjög lokuðum heimi án raunverulegs
möguleika á því að verða fullorðnir á
venjulegan hátt.
Umhyggja verður að
forræðishyggju
Dóra segir það vera sér sérstakt
áhyggjuefni þegar fólk heldur að það viti
hvað geri aðra hamingjusama, þvert á
vilja þeirra sjálfra, sama hversu vel fólk
meinar. Hún segir það eiga jafnt við fag-
fólk svo sem lækna og sérkennara, starfs-
fólk sérstofnana og foreldra.
„Það er vel meinandi, gott fólk sem tel-
ur sig vera að gera fötluðu fólki gott. En
foreldraástin eða umhyggja fagmannsins
getur farið yfir í það að halda að maður
telji sig vita hvað öðrum er fyrir bestu.
Dæmi eru um það í gögnum að foreldrar
og aðrir ráðskist með vináttu, ást og kynlíf
ungmennanna. Umhyggjan getur breyst í
forræðishyggju sem verður þá eins og
aukabaggi á einstaklingnum.“
„Við getum kannski aldrei komið í veg
fyrir þetta, en ég held að við getum lært
afskaplega margt af því að hlusta á raddir
til dæmis þessara ungmenna sem ég talaði
við. Þau eru svo sannarlega sérfræðingar í
því hvað það er að vera fatlaður á Íslandi.“
Þurfa fjölbreytileika
samfélagsins
Menningarleg merking þess að verða
fullorðinn virðist ekki vera innan seilingar
fyrir allan þorra unga fólksins sem Dóra
ræddi við, á sama hátt og fyrir ófatlaða Ís-
lendinga. Sumir velja þó þá leið að gerast
meðlimir í menningarsamfélagi fatlaðs
fólks sem það stýrir sjálft. „En það að ger-
ast meðlimur í sérstakri menningu fatlaðs
fólks getur haft bæði jákvæðar og nei-
kvæðar hliðar.“
Annars vegar greiða slík samfélög fyrir
gagnkvæmum stuðningi, samhyggð og
viðurkenningu á því sem gerir viðkomandi
„öðruvísi í stóra samfélaginu“. Hins vegar
má færa rök fyrir því að með því að læra
að meðtaka og virða margbreytileika
mannlegs samfélags þá sé lagður grunnur
að umburðarlyndara og öflugra lýðræð-
issamfélagi fyrir okkur öll. „Ef til vill ligg-
ur svarið í því að fatlað fólk þurfi hvort
tveggja, aðild og viðurkenningu innan eig-
in raða og innan meginstraums sam-
félagsins,“ segir Dóra að lokum.
og jafnvel kærasta eða kærustur. Þau áttu
hins vegar næstum enga ófatlaða vini og
vegna þess að lífi þeirra er mjög mikið
stýrt er erfitt fyrir þau að hitta vinina ut-
an skóla, þá gjarnan við einhverjar að-
stæður sem foreldrar og fagfólk skipu-
leggur og stýrir.“
„Þessi ungmenni hugsa um sig sem
yngri en þau eru, þau hafa sömu drauma
og við flest hin, en kannski síður von um
að þessir draumar rætist fljótlega, upp-
fylling þeirra er í fjarlægri framtíð. Mér
sýndist þau hugsa um sig eins og þau
væru að hefja unglingsárin og umhverfið
kemur fram við þau eins og þau séu það.“
Dóra segir að þessi hópur sé staddur í ein-
hvers konar tilbúnum heimi þar sem þau
geta í raun verið börn allt sitt líf. Þau
sögðu henni oft frá draumum um að búa
ein, með maka og jafnvel eignast börn, en
ólíkt ófötluðu fólki á þeirra aldri eru þetta
fjarlægir draumar sem þau eiga ekki von
á að verði fyrr en í fjarlægri framtíð.
„Á milli þessara tveggja vega eru svo
sjö ungmenni sem ég talaði við í rann-
sókninni minni sem ég líki við hirðingja.
Þau komast upp á hvorugan veginn, eru
hvorki með í sérsamfélaginu né í almenna
samfélaginu,“ segir Dóra. Þessir ein-
staklingar reika um og reyna oft að kom-
ast upp á annan hvorn veginn án mikils
árangurs.
„Þetta unga fólk hafði allt reynslu af
allskyns skólum. Foreldrum þeirra svip-
aði til foreldra ungmenna í hinum hóp-
unum, nema að því leyti að foreldrar unga
fólksins í þessum hópi virtust síður sam-
mála um það hvernig best væri að haga
fjölskyldulífi og samskiptum við fagfólk.“
Einkennin á því unga fólki sem tilheyrir
þessum hópi er að þau virðast flakka á
milli brautanna en tilheyra hvorugri. Þau
áttu enga raunvörulega vini, aðeins „laun-
aða vini“ og „hæ-vini“.
Ákvarðanir foreldra
skiptu höfuðmáli
Ákvarðanir sem foreldrar fötluðu ung-
mennanna sem Dóra talaði við tóku skiptu
mestu fyrir það á hvaða vegi börn þeirra
lentu síðar í lífinu. „Það fyrsta sem hafði
áhrif á eftir hvaða vegi þau fóru eru þær
ákvarðanir sem foreldrar tóku, jafnvel
þegar börnin voru mjög ung. Af þessari
rannsókn sýnist mér að eðli stuðnings við
foreldra og hver veitir þennan stuðning,
hvort það er fagfólk eða fjölskyldan, það
hefur mikil áhrif á hvernig foreldrarnir
velja.“
„Hluti af foreldrum valdi það úr sér-
þjónustunni sem passaði við þeirra heim-
ilishald og fjölskylduaðstæður en annað
ekki. Þessir foreldrar voru líklegri til að
notfæra sér stærri skammta almennrar
þjónustu en sérþjónustu og setja börnin
sín í almenna kerfið. Svo var líka hluti af
foreldrum sem fengu enga þjónustu og
höfðu ekkert val annað en að setja barnið
sitt í almenna kerfið. Síðan tók almenna
kerfið við og þar sköpuðust allskonar
tengsl milli barna og fullorðinna og milli
fatlaðra og ófatlaðra barna innbyrðis.“
Aðrir foreldrar tóku aðrar ákvarðanir
um hvað þeim fannst vera barni sínu fyrir
bestu. Þeir völdu oft allan þann sérhæfða
stuðning og sérkennslu sem barnið átti
möguleika á og vildu frekar að barnið
þeirra væri með öðrum fötluðum börnum
þar sem þau voru ekki „öðruvísi“ og skáru
þessarar myndlíkingar
t fólk sem hafði verið í sér-
heldur en í almennum kerf-
gt að segja að þetta fólk
öngum og oft skjólgóðum
u voru frekar í sérdeildum,
sumarbúðum og einhverjir
daða vinnustaði. Mörg þess-
voru afskaplega sátt við líf
ini innan þessara sérkerfa
við Oslóarháskóla á þjóðhátíðardaginn 17. júní
er að
sár
n
til þess að
nu með þeim
jarnason
s heyrast og í
r hún frá
rsritgerð
Morgunblaðið/Jim Smart
ra S. Bjarnason varði dokt-
na í fötlunarfræðum við
a í Noregi.
brjann@mbl.is
Presslink
ra nemandi við há-
dinn í hjólastól og þarf
tar athafnir daglegs
gði með Lárusi vini sín-
ig var í háskóla og
s við að aðstoða Þór.
taf verið svo heppinn.
nn að ég kynntist
kum í framhaldsskól-
álpuðu mér. Þeir voru
var sérstaklega hepp-
st Lárusi ... Að hugsa
yldi endast ... að hann
oma hingað í skóla ...
ægt að eiga betri
1 árs kona með þroska-
ún stundar nám á veg-
sfræðslu fatlaðra.
gslynd og á marga vini,
og stelpur.Við hittumst
á kvöldin. Vinir mínir
ð að gera [eru í skipu-
ömmum]. Við hittumst í
á daginn, en erum oft-
völdin. Ég hringi oft í
ún í mig. Við heimsækj-
a, ef þau keyra ... Mér
aman að hlusta á tón-
m um allt mögulegt, ég
únu ef mér líður illa, og
a sagt mér það. Hún er
óð við mig.“