Morgunblaðið - 20.07.2003, Blaðsíða 25

LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 20. JÚLÍ 2003 25
L
ISTAMENN endurtaka
sig alla ævi. Mín end-
urtekning er þversum,
öfugt við flesta sem
endurtaka sig langs-
um.“ Þetta segir Þorgeir Þorgeirson
í kvikmyndinni „Samræður um kvik-
myndir“ sem sýnd var á Þor-
geirshátíð laugardaginn 12. júlí í
Síldarminjasafninu á Siglufirði. Á
hátíðinni fengu gestir smjörþefinn af
þessari þversummu. Þorgeir hefur
tjáð sig í réttarsölum, ritgerðum,
ljóðum, kvikmyndum, skáldsögum,
leikritum, þýðingum og samræðum
en kjarninn í verkum hans, erindi
hans, endurtekur sig. Svo fer að lok-
um að sendiboðinn hefur skilað er-
indi sínu inn í menninguna, boðin
hafa sest að í samvitund þjóðar.
Hvert er erindi Þorgeirs?
Hvert er svo erindi Þorgeirs Þor-
geirsonar. Á hátíðinni var það reifað
frá ýmsum sjónarhólum. Ari Hall-
dórsson kennari fjallaði um hugs-
uðinn Þorgeir, Tómas Gunnarsson
lögfræðingur um lögfræðinginn,
Dagný Kristjánsdóttir bókmennta-
fræðingur um rithöfundinn, Þor-
steinn Jónsson og Hákon Már Odds-
son kvikmyndagerðarmenn um
kvikmyndamanninn, Viðar Eggerts-
son leikstjóri um dramatúrginn, leik-
ritaskáldið og kennarann. Svo töluðu
sýnishorn úr verkum hans sínu máli;
fjölmörg ljóð og textabrot í ljóð-
rænum flutningi Önnu S. Ein-
arsdóttur leikkonu og Vilborgar
Dagbjartsdóttur. Sýndar voru kvik-
myndirnar Maður og verksmiðja,
Grænlandsflug, brot úr Róðri,
Feigðarsurg eftir Þorgeir og Guð-
berg Bergsson og Samræða um
kvikmyndir eftir Ara Halldórsson,
Hákon Má Oddsson og Þorgeir. Há-
tíðinni lauk á Íslandsmynd kapteins
Dam sem landsmenn hafa kynnst í
bútum sem notaðir eru í ýmsum aug-
lýsingum en þarna var hún sýnd í
heild og allri sinni þjóðernisupphafn-
ingu.
Hvíta tjaldið
Rammi ráðstefnunnar var Síldar-
minjasafnið á Siglufirði og í byrjun
stefnunnar var ljóst að Siglfirðing-
urinn Þorgeir Þorgeirson hafði fært
Síldarminjasafninu þá einu kvik-
mynd sína sem hann leyfir sýningu á
sem heildarverki. Hin ljóðræna
heimildarmynd Maður og verk-
smiðja nýtur sín til fulls á hvíta tjaldi
Gránu, bræðsluhúss Síldarminja-
safnsins og Grána nýtur ekki síður
góðs af. Það er sem verksmiðjan
vakni af værum blundi. Hvíta tjaldið
sem vígt var á hátíðinni er í miðjum
vélarsalnum og mun hún verða sýnd
þar framvegis þegar síldarminja-
safnið er opið. Inn í þetta dramatíska
umhverfi hannaði Viðar Eggertsson
ráðstefnuna og léð henni andrúm.
Eggert Þorleifsson og Gunnsteinn
Ólafsson tengdu atriðin með tónum
úr Chaplins-vísum sem gengu eins
og stef milli atriða og rímuðu við
ákaflega fallega bernskuminningu
Þorgeirs frá Siglufirði.
Dagskráin hófst á áðurnefndum
bernskuminningum Þorgeirs frá
Siglufirði sem Viðar Eggertsson
flutti. Þeim lýkur á þessum orðum:
„Þegar ég dey hverfur þessi heimur
því hann er hvergi til nema í kraft-
fletinum þar sem undrun mín og
staðreyndir veraldarinnar mætast.
Og það kemur í ljós að veröldin hefur
búið furðu minni ný viðfangsefni til
að vinna úr, líka á þessum morgni.
Óvænt og kynleg.“
Örlygur Kristfinnsson safnstjóri
veitti viðtöku ljóðmyndinni Maður
og verksmiðja fyrir hönd Síldar-
minjasafnsins. Hann ræddi um eðli
minjasafna, sýndarveruleik þeirra
og þann tilgang að nálgast líf fólks-
ins, að skynja betur horfna tíð og
þetta horfna fólk. Í gegnum mynd
Þorgeirs nálguðumst við manninn í
verksmiðjunni.
Því næst ávarpaði Þorgeir gesti og
lagði út frá ljóði Stefáns Harðar
Grímssonar Hvíta tjaldið „Hann lét
þetta ljóð segja sér, á sínum tíma, að
kasta burt efanum og losa sig við
skuggann af ritskoðun og útskúfun
og hefja endurtekna leit á öðrum
stað.
… en læsist með frelsi sitt úti
Dagskráin var brotin upp með
ljóðum og ljóðaþýðingum Þorgeirs.
Þar sté fram völvan Vilborg Dag-
bjartsdóttir og flutti ljóð eftir mann-
inn sinn þannig að sum hver lukust
upp fyrir undirritaðri í fyrsta sinn í
meðförum hennar. Ljóðið Í minn-
ingu Stefáns Harðar segir eins mikið
um Þorgeir og Stefán Hörð. Þar yrk-
ir Þorgeir um paradoksinn sem
mennirnir hafa búið sér „með vald
sitt lokast hann inni – en læsist með
frelsi sitt úti.“
Í fyrirlestri sínum Hugleiðing um
hugsuð dró Ari Halldórsson upp
mynd af heimspekingnum og and-
ófsmanninum Þorgeiri og fjallaði um
mikilvægi hans. „ … því að fyrir
grundvallarréttindum einstaklings-
ins berst enginn nema einstakling-
urinn sjálfur. Andófsmaðurinn …
finnur til skyldunnar til að segja frá
hlutunum eins og þeir eru án þess að
frásögnin sé bjöguð af minnstu hags-
munatengslum. Andófsmaðurinn er
algjörlega einn í starfi sínu og skoð-
anir hans eru aldrei falar.“ „Enginn
skyldi ætla að hann hafi skoðanir
Þorgeirs í hendi sér því að í huga
Þorgeirs er skoðun afleiðing af því að
skoða … Ljúki skoðun hans á einum
stað færir hann sig yfir á þann næsta
og þá kemur önnur skoðun í ljós.“
Ari dregur saman kjarnann í
sköpun Þorgeirs og segir hann
byggja á platónskri hugmynd um
sannleikann og hefur eftir Þorgeiri:
„Leitin að sannleikanum skiptir
meira máli en sannleikurinn sjálfur.
Hann er mikilsverður á meðan við
erum að leita að honum en skiptir
engu máli þegar búið er að finna
hann því að þá verður hann sjálf-
bjarga. Endurtekningin hjálpar til
þess.“
Sekur um bersögli
Þrjú dómsmál úr farangri Þor-
geirs nefndist fróðlegur fyrirlestur
Tómasar Gunnarssonar um dóms-
mál Þorgeirs. Tómas rakti þá at-
burðarás sem leiddi til eftirminnilegs
sigurs einstaklings gegn sam-
þjöppuðu valdi ríkisins úti í Strass-
borg um árið. Þorgeir flutti mál sitt
sjálfur eins og frægt er orðið og
menn sáu meinbugi á mannréttinda-
ákvæði íslensku stjórnarskrárinnar.
Í dag eru dómsmál Þorgeirs lesning
ungra lögfræðinema og til þeirra er
vitnað víða um lönd. Tómas lauk fyr-
irlestri sínum með áminningu um að
eftir 11. september yrði enn um sinn
tekist á um tjáningafrelsi og lýðrétt-
indi.
Í erindi sínu Sagan og sjálfið tók
Dagný Kristjánsdóttir freudískan
útgangspunkt um bælingu þess sem
okkur finnst of óþægilegt að vita og
göfgun sjálfsmyndar bæði einstakl-
ings og þjóðar og tengslin á milli
stóru og litlu sögunnar. Hún bar
meðal annars saman hina opinberu
gáskafullu sýn á stríðsárin, og þá sýn
sem fram kemur í minninga-
skáldsögu Þorgeirs Kvunndagsfólki
en þar birtist í kíminni fjarlægð ann-
ar sannleikur um þjóð í hersetnu
landi. Hún dró fram fleiri dæmi úr
Kvunndagsfólki þar sem Þorgeir
segir frá hinu smáa og ýfir í leiðinni
yfirborð opinberu sjálfsmyndar-
innar.
Í bók sinni Yfirvaldinu leikur Þor-
geir sér að litrófi sannleikans. Yfir-
valdið er heimildar- og skýrslusaga
um gamla atburði og höfundur segir
um túlkunarvandann: „Nútíðin er
forsenda fyrir réttum spurningum
handa svörum fortíðarinnar“ og und-
irstrikar að dómi Dagnýjar „að það
er alltaf nútíminn sem er forsenda
merkingarleitarinnar, það er hér og
nú sem við endurtökum gömlu mis-
tökin eða vinnum úr þeim.“
Einleikur á glansmynd er, að sögn
Dagnýjar, „umræða um tilurð bók-
mennta yfirleitt og þessarar bókar
sérstaklega á milli höfundarins og
raddar úr veruleikanum.“ Mynd
bókarinnar af furðulegum undir-
heimum samfélagsins kallist á við
glansmyndina af Esjunni á hádegis-
barnum á Hótel Borg en henni er svo
lýst í bókinni „Mundi það ekki ein-
mitt láta setja Esjuna svona í baksýn
og eyjarnar nær“ „ … alveg í takt við
þennan staðnaða draum sem enginn
á að þekkja nema sá sem er inn-
vígður í tilraunina. En líkið í fjör-
unni? Það er á sínum stað. Krossvið-
arforgrunnurinn með skörfunum á
kletti; hann er settur til að fela líkið.“
Myndin sýnir segir Dagný; „Ís-
land sem ekki er til á meðan það end-
urtekna siðrof og rugl sem fram fer
undir myndinni er til.“
Ég heyri surg
Með þessum orðum hefst kvik-
myndin „Feigðarsurg“ sem frum-
sýnd var á hátíðinni. Þetta er göldr-
ótt kvikmynd sem Guðbergur
Bergsson og Þorgeir unnu saman.
Málfríður Einarsdóttir situr í ex-
pressjónísku húmi og bíður dauða
síns eða öllu heldur slær honum á
frest. Guðbergur leikles magnaðan
texta sinn um listamann allra tíma.
„Gluggi situr við glugga“ og er hægt
og bítandi að lokast inni í skynfæra-
skorti. Surgið kemur að innan.
Hér er ekki rými til þess að fjalla
um kvikmyndirnar sem sýndar voru.
Þess ber þó að geta hvað vel fór á að
ljúka ráðstefnunni með Íslandsmynd
kapteins Dam sem tekin var að
miklu leyti á Siglufirði 1938, um þær
mundir er Þorgeir var að alast þar
upp. Hún var sýnd í kjölfar fyr-
irlestra þeirra Hákons Más Odds-
sonar og Þorsteins Jónssonar. Þeir
ræddu báðir um framlag Þorgeirs til
íslenskrar kvikmyndagerðar. Hákon
Már, annar prímus mótor hátíðar-
innar, lagði áherslu á þá rannsókn-
arvinnu sem Þorgeir hefur unnið fyr-
ir íslenskan kvikmyndajarðveg.
Þorsteinn fjallaði um slaka stöðu ís-
lenskrar heimildakvikmyndunar og
þá sannfæringu Þorgeirs að heim-
ildakvikmyndin væri grundvöllur
trúverðugs myndmáls. Lokaorð er-
indis sem hann nefndi Veruleikinn
óspjallaður lauk svo: „ … þess vegna
er falsaður ímyndaheimur auglýs-
inganna ekki góður grundvöllur að
kvikmyndasögu. Nema þá í heimi lít-
ilþægrar nægjusemi þar sem engin
frambærileg list á hvort sem er
heima.“
Áminning um sannleikann
Hver er svo þversumman af þess-
ari ráðstefnu. Þorgeir hefur sjálfur
sagt: „Ráðstefna er hópur fólks sem
daglangt eða jafnvel fleiri daga í
senn er að villast í hugsanaþoku, sem
það framleiðir sjálft jafnóðum.“
Hvert er erindi Þorgeirs Þorgeirson-
ar? Leitin að sannleikanum grimma,
sem eilíflega smýgur úr greipum
okkar? Hér fer vel á að grípa niður í
fyrirlestur Ara Halldórssonar þar
sem hann vitnar í Þorgeir. „Trúverð-
ugleikinn er þó forsenda alls skáld-
skapar. Og það er endurtekningin
sem skapar trúverðugleikann því
manneskjan trúir því einu sem end-
urtekur sig í sífellu. Hlutverk skáld-
skapar er líkast til einhvers konar
áminning um sannleika. Getur verið
að skáldskapurinn sé að teygja sig út
fyrir seilingu okkar eftir sannleik-
anum um hugarburðinn og hremmi
þá barasta hugarburðinn um sann-
leikann?“
„Mín endurtekning
er þversum“
Eftir Halldóru Thoroddsen
Í Síldarminjasafninu á Siglufirði var sl.
laugardag haldin hátíð til heiðurs Þorgeiri
Þorgeirsyni, rithöfundi og kvikmyndagerð-
armanni. Þar fjölluðu kvikmyndagerðar-
menn, heimspekingur, bókmenntafræð-
ingur, leikstjóri og lögfræðingur um fram-
lag Þorgeirs í máli og myndum til íslensks
samfélags undanfarna áratugi. Þorsteinn Jónsson, Dagný Kristjánsdóttir, Viðar Eggertsson og ÞorgeirÞorgeirson í Síldarminjasafninu á hátíð tileinkaðri þeim síðastnefnda.
VESTURLAND
Fimmtudaginn 31. júlí fylgir Morgunblaðinu blað um Vesturland.
Blaðið verður í stærðinni 26x39, prentað á 60 gr. pappír.
Pöntunarfrestur auglýsinga er til kl. 16 föstudaginn 25. júlí.
Skilafrestur er til kl. 12 mánudaginn 28. júlí.
Blaðinu er dreift um allt land.
Meðal efnis: Hellaskoðun, þjóðgarður, Danskir dagar í Stykkishólmi, Fjör í Flatey, veitingahús, gisting og ótal ævintýri
Hafið samband við auglýsingadeild Morgunblaðsins
í síma 569 1111 eða á augl@mbl.is