Morgunblaðið - 22.10.2003, Blaðsíða 25

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 22. OKTÓBER 2003 25
MERKILEG umræða hefur sprottið upp í kjölfar þess að sýning
Ólafs Elíassonar myndlistarmanns var opnuð í Lundúnum. Skyndilega
hafa allir áhuga á nútímamyndlist og tala um Túrbínusalinn í Tate
Modern eins og gamlan kunningja. Allir vilja slá eign
sinni á listamanninn sem er af íslenskum ættum þó hann
sé fæddur og uppalinn í Danmörku. Nú gerum við tilkall
til hans. Danir mega alls ekki eigna sér hann, íslenski
þráðurinn í verkum hans er svo augljós og við blásum út
af stolti og þjóðerniskennd. Við verðum samt að átta
okkur á því að það er hæpið fyrir okkur að gera kröfu
um ,,hagnaðinn“ af frægð Ólafs þar sem við eigum ná-
kvæmlega engan þátt í velgengni hans. Það var danska samtímalista-
miðstöðin (DCA) sem upphaflega veðjaði á hann og tók þá við-
skiptaáhættu að ,,kosta“ hann.
Þetta er sérstaklega áhugavert þegar litið er til þess sem er að ger-
ast í íslensku myndlistarlífi einmitt núna. Um næstu áramót verður
Upplýsingamiðstöð myndlistar (UMM) lögð niður. Miðstöðin tók til
starfa árið 1995 og á þeim tíma hefur verið byggður upp verðmætur
gagnagrunnur um íslenska myndlist. Lengi vel væntu menn þess að
UMM myndi þróast yfir í kynningarmiðstöð sem hefði það aðalmark-
mið að kynna íslenska myndlist erlendis en sökum fjárskorts hefur
aldrei tekist að uppfylla nema hluta af settum markmiðum. Myndlist-
armenn hafa ekki gefið upp alla von um að á grunni UMM rísi ný og
efld stofnun, ekki ósvipuð DCA sem var bakhjarl Ólafs Elíassonar.
Enda þótt starfsfólk menningarmálaskrifstofu menntamálaráðuneyt-
isins sé allt af vilja gert er ekki gert ráð fyrir krónu til verkefnisins í
fjárlagafrumvarpi stjórnarinnar. Ef við þurfum að bíða í heilt ár eftir
nýju stofnuninni er 30 milljónunum sem farið hafa til UMM frá 1995
einfaldlega hent í ruslið þar sem gagnagrunnar úreldast mjög hratt ef
þeim er ekki haldið við.
Á sama tíma og þetta á sér stað er höfðingleg gjöf Guðmundu sálugu
Andrésdóttur til þjóðarinnar gerð opinber en hún skilur eftir sig öfl-
ugan styrktarsjóð fyrir námsmenn í myndlist og styrkir með því
grunninn að starfsgreininni betur en nokkur annar. Það er eitthvað öf-
ugsnúið við það að fátæk kona (því hún var engin hátekjukona þó
henni tækist að spara fyrir þessu takmarki með líferni sínu) skuli
leggja menningunni til slíkan styrk á meðan ríki og atvinnulíf virðast
horfa með eftirsjá á eftir hverri krónu til myndlistar.
Myndlistarmenn hafa um langt árabil reynt að opna augu yfirvalda
fyrir þeirri staðreynd að myndlist er útflutningsgrein sem getur skilað
miklum arði ef vel er haldið á spöðum. Göngum nú ekki af göflunum
yfir velgengni Ólafs Elíassonar! Leyfum Dönum að njóta ávaxtanna af
sínu starfi. Reynum frekar að sjá sóma okkar í því að standa á eigin
fótum. Búum til okkar eigin Ólaf. Ræktum garðinn okkar og munum
að myndlist er arðbær atvinnugrein ef að henni er hlúð.
Allir vildu Lilju kveðið hafa
Eftir Áslaugu Thorlacius
Höfundur er myndlistarmaður og formaður
Sambands íslenskra myndlistarmanna.
FIMMTUDAGSKVÖLDIÐ 16.
október var haldinn kynning-
arfundur vegna Lundarsvæðisins í
Kópavogi. Húsfyllir
var í Félagsheimili
Kópavogs. Ef ég
met fundinn rétt
var enginn þangað
kominn til að mót-
mæla því að Lund-
arsvæðið verði bet-
ur nýtt undir byggingar eða að
handhafi nýtingarréttar hafi
tekjur af. Umræðan um nýtingu á
Lundarsvæðinu snýst um það,
hverskonar uppbyggingu bæj-
arbúar kjósi á þessu landsvæði.
Hlutverk bæjarfélagsins – bæj-
arstjórnar og bæjarstofnana –
hlýtur að vera það að skipuleggja
sanngjarna nýtingu á Lundarland-
inu í þolanlegri sátt við þá íbúa
sem fyrir eru í nágrenninu og í
bæjarfélaginu. Þegar þeirri skipu-
lagsvinnu er lokið á bæjarfélagið
að ganga til samninga við hand-
hafa nýtingarréttarins (einnig
nefndur erfðafesturéttur).
Eðli málsins samkvæmt ætti
bæjarstjórnin að líta á sig sem
samningsaðila andspænis hand-
hafa nýtingarréttarins. En það
virðist ekki ætlunin. Á fundinum á
fimmtudag var kynnt einungis ein
hugmynd um uppbyggingu á
Lundarsvæðinu og hún er komin
frá þeim aðila sem telst handhafi
nýtingarréttarins. Sá aðili – en
ekki bæjaryfirvöld – hefur látið
hanna þá uppbyggingu sem áform-
uð er á landinu. Handhafinn á í
vændum vænar sölutekjur fyrir
nýtingarréttinn og miðast skipu-
lagstillaga hans auðvitað við sem
allra mestan þéttleika byggðar,
sem allra flestar íbúðir og þar
með sem allra mest verðmæti
landsins. Hvað annað?
Vissulega borga þeir brúsann,
sem kaupa nýju íbúðirnar í Lund-
arlandinu, en það þýðir ekki að
samningar milli bæjarfélagsins og
handhafa nýtingarréttar eigi að
mótast einhliða af hagsmunum
þeirra síðarnefndu. Á kynning-
arfundinum kom fram einörð and-
staða gegn þeim tröllvöxnu íbúð-
arblokkum sem áformaðar eru á
Lundarlandinu. Örfáir verjendur
nýja skipulagsins töldu hugsanlegt
að lækka risablokkirnar um eina
eða tvær hæðir til að lægja and-
ófsöldurnar. Vafalaust hefur verið
reiknað með málamynda und-
anslætti í fyrirliggjandi skipulags-
áætlun.
Kjarni málsins er sá að bæj-
aryfirvöld nálgast skipulag Lund-
arsvæðisins á röngum forsendum.
Eina rétta leiðin er að gera það
sem stungið var upp á af nokkrum
ræðumönnum á kynningarfund-
inum. Skoða málið upp á nýtt og
nú á forsendum íbúa í bæjarfélag-
inu. Tillagan sem verið var að
kynna á fundinum er hvort eð er
ekki nema fimm mánaða gömul.
Eindregin ósk kom fram um að
auglýst verði eftir hugmyndum
um nýtingu Lundarlandsins og
valin verði sú uppbyggingartillaga
sem flestir geta sætt sig við. Þeg-
ar bæjarstjórnin hefur ákveðið á
sjálfstæðum forsendum í samráði
við bæjarbúa hver verði nýting
Lundarsvæðisins er hægt að
ganga til samninga við handhafa
nýtingarréttarins.
Sú leið sem bæjarstjórnin hefur
valið býður heim þeirri hættu að
þetta byggingarland sé hannað
einungis frá sjónarhorni hámarks-
arðsemi, þvert á vilja íbúa í Kópa-
vogi. Bæjarbúar verða að taka í
taumana áður en það er um seinan
og leiða bæjarstjórninni fyrir
sjónir að til sé sanngjörn og mál-
efnaleg lausn.
Uppbygging Lundar
í Kópavogi
Eftir Jón Ásgeir Sigurðsson
Höfundur er fréttamaður
og íbúi í Kópavogi.
ÁRIÐ 2004 er ár fatlaðra í Evr-
ópu. Ýmislegt er í gangi vegna ársins
(sjá arfatladra.is).
Öryrkjabandalag
Íslands er samtök
fatlaðra á Íslandi.
Þar innanborðs eru
29 félög (sjá obi.is),
sem hvert um sig er
landssamtök fólks
sem ákveðin fötlun
snertir á einhvern hátt.
Fötlun getur verið af ýmsum toga.
Sum fötlun er sýnileg og önnur ekki.
Á ári fatlaðra er ástæða til að fræða
landsmenn um það sem gjarnan fer
óþarflega lítið fyrir. Þ.e. umræða um
þau takmörkuðu lífsgæði sem margt
fólk er svo óheppið að fæðast með
eða verður fyrir síðar á lífsleiðinni.
Það sem ekki er rætt þekkja fáir og
mynda sér því gjarnan rangar hug-
myndir um. Þetta á við um margt af
því sem hrjáir félaga í ÖBÍ.
Sjálfur þekki ég best málefni mál-
haltra, þeirra sem stama.
Talið er að um 1% mannkyns
stami. Af því má álykta að um þrjú
þúsund íslendingar séu málhaltir á
þann hátt að stama. Samt sem áður
verða menn ekki mikið varir við fólk
sem stamar. Það er líklega vegna
þess að við sem stömum erum ekki
nógu dugleg að láta í okkur heyra.
Við tölum ekki nógu mikið, eða ef til
vill er nákvæmara að segja að við
stömum ekki nógu mikið. Við þegj-
um.
Í þögninni er einmitt fötlun þeirra
sem stama fólgin. Málhaltir forðast
gjarnan allar aðstæður sem reikna
má með að þeir þurfi að tala við. Allir
sjá við nánari athugun að í þessu fel-
ast miklar hömlur, fötlun. Eina leiðin
til að sporna við þögninni er að tala.
Ef maður talar ekki einangrast mað-
ur og fötlunin nær tökum á lífinu og
þjóðfélagið verður af starfskröftum
sem ekki fá notið sín.
Þessi tjáningarfötlun getur líka
horfið, þrátt fyrir að stamið sé enn til
staðar. Ef málhaltur maður talar og
lætur ekki stamið hindra sig hefur
hann dregið verulega úr fötlun sinni.
Fötlunin hættir að vera andleg og fé-
lagsleg, en einangrast við að hann er
lengur að tala en aðrir. Þá fötlun er
miklu auðveldari við að eiga og hefur
minni áhrif á líf fólks, en andlegu og
félagslegu áhrifin af einangruninni
sem fylgir því að draga sig í hlé og
forðast samskipti við aðra. Með því
að forðast að tala er viðkomandi í
raun að auka fötlun sína. Vissulega
er átak að tala þegar stamið er mik-
ið, en það er eina leiðin til að minnka
fötlunina. Þjálfun er mikilvæg – en
umburðarlyndi og stuðningur þeirra
sem hlusta er einnig mjög mik-
ilvægur og getur skipt sköpum. Oft
er sá stuðningur forsenda þess að
fólk einangrist ekki.
Skilaboð mín til málhaltra eru:
Talið og þegið ekki.
Skilaboð mín til landsmanna eru:
Sýnið þeim þolinmæði og stuðning,
sem eiga erfitt með að tjá sig.
Í dag 22. október er alþjóðlegur
upplýsingadagur um stam. Af því til-
efni stendur Málbjörg fyrir fræðslu-
fundi um stam í Keflavík í húsnæði
Iðnsveinafélagsins Tjarnargötu 7 kl.
18 til 20. Erindi flytur Elmar Þórð-
arson formaður félags talmeina-
fræðinga og börn sem stama verða
með uppákomu. Auk þess verður
kynnt norræn ráðstefna Málbjargar,
sem fram fer í Stykkishólmi að ári.
Fundurinn er öllum opinn.
Málhaltir á Evrópuári fatlaðra
Eftir Björn Tryggvason
Höfundur er formaður Málbjargar,
félags um stam.
TÍMAMÓT eru að verða í þjónustu og ráðgjöf við for-
eldra og aðstandendur langveikra, fatlaðra og þroska-
heftra barna. Það hillir undir starfsemi Sjónarhóls,
nýrrar ráðgjafarmiðstöðvar fyrir alla
þá landsmenn sem hafa fram að þessu
þurft að flakka á milli margvíslegra
stofnana í leit að svörum við meini og
möguleikum barna með sérþarfir.
Margir hafa týnst á þessu ferðalagi um
kerfið, enn aðrir gefist upp á miðri leið
– og eftir sitja börnin, sem fara á mis
við mannréttindi.
Óhætt er að segja að Sjónarhóll verði bylting í allri
upplýsingamiðlun til aðstandenda barna með sérþarfir.
Sjónarhóll mun í krafti fagmennsku verða einskonar
umboðmaður allra barna hér á landi sem glíma við
langvarandi veikindi og fötlun. Stofnun Sjónarhóls er
ávísun á betra og réttlátara líf fyrir þær þúsundir
barna og forráðamenn þeirra sem árlega glíma við al-
varleg veikindi. Sjónarhóll verður bandamaður þessa
fólks í glímunni við kerfið og þar verður á einum stað
hægt að leita svara við öllum þeim spurningum sem
leita á huga fólks í þessum efnum.
Langvarandi veikindi, fötlun og þroskahömlun er
mikill missir, fyrst og fremst fyrir þann einstakling
sem þarf að búa við skerta heilsu og lífsgæði, en við það
bætist að aðstandendur barna með sérþarfir vita lítt
hvernig og hvar á leita hjálpar og þjónustu. Þá hefur
sárlega skort leiðsögn um völundarhús velferðarkerf-
isins. Margvísleg réttindi hafa verið brotin á þessu
fólki, af því einfaldlega að þekkingu og reynslu á að-
stæðum barna með sérþarfir hefur fram að þessu ekki
verið að finna á einum stað. Sjónarhóll er lausnin; leið-
sögumaður fólks um kerfið.
Það vita þeir sem hafa eignast fatlað eða alvarlega
veikt barn, að langan tíma tekur að átta sig á áfallinu.
Því fylgir dofi og máttleysi. Að sumu leyti má líkja
þessari reynslu við högg sem dynja reglubundið á
manni. Börn geta ef til vill aðlagað sig fötlun og lang-
varandi veikindum sínum, en foreldrar venjast þessu
ekki. Foreldri verður aldrei sátt við fötlun eða veikindi
barns síns. Það er ekki síst af þessum sökum sem for-
eldrum sárnar það óskaplega að mæta lokuðum dyrum
eða vera vísað frá einni stofnun til annarrar, frá einu
ráðuneyti til annars, þegar þeir leggja af stað með
barni sínu út á langa vegu réttindabaráttunnar.
Margt er mjög vel gert í velferðarlandinu, en vand-
inn er sá að fólk þarf ekki einasta að vera heilbrigt til
að kljást við kerfið, heldur og heppið, útsjónarsamt,
fullt þráhyggju og frekju – og helst hafa ekkert annað
að gera en að berjast með barni sínu. Umhyggja fyrir
börnum með sérþarfir er fullt starf.
Stofnun Sjónarhóls er eitthvert merkasta framlag til
mannréttindabaráttu hér á landi á síðustu árum.
Landsmenn allir geta veitt starfsemi hans liðsinni í
landssöfnun sem hefst í byrjun nóvember undir heitinu:
Sérstök börn til betra lífs.
Sjónarhóll – fyrir sérstök börn
Eftir Sigmund Erni Rúnarsson
Höfundur er í undirbúningshópi fyrir
landssöfnun Sjónarhóls 8. nóvember 2003.
GLEÐILEGUR nýjungarbragur
fannst mér að því er biskup Íslands,
herra Karl Sigurbjörnsson, sýndi þá
röggsemi af sér á
dögunum að standa
upp fyrir málstað
hinnar lúthersku, ev-
angelísku þjóðkirkju
landsins og andmæla
– þótt af mestu hóg-
værð væri – kjafta-
vaðli um aðskilnað ríkis og kirkju, sem
er í senn afburða lágkúruleg hug-
mynd og vottur um undirlægjuhátt
gagnvart rausi um „kröfur nýrra
tíma“ og aðra ámóta moðsuðu. Því
ánægjulegra var þetta þar sem und-
irrituðum hefur lengi þótt skorta á að
kirkjuleg yfirvöld héldu merki kirkj-
unnar á loft af nægilegum myndug-
leika – sem sjaldan hefur verið meiri
þörf á en nú. „Kröfur nýrra tíma“ er
afstætt hugtak – eða aðeins „hverf-
andi gufa og fjúkandi fis“, eins og
Helgi Hálfdánarson orðar það í þýð-
ingu sinni á sálmi eftir Thomas Kingo.
Það er reginmisskilningur að kirkjan
eigi að vera „frjálslynd“. Öðru nær.
Hún á að vera íhaldssöm og er nú
freistandi að minna á orð föður núver-
andi biskups, herra Sigurbjörns Ein-
arssonar, sem sagði svo eft-
irminnilega: „Sú kirkja sem giftist
tíðarandanum lendir fljótt í ekkju-
standi.“
Það mun lítilli lukku stýra að hrekja
hina eldgömlu þjóðkirkju landsins út á
gaddinn með því að ríkisvaldið kippi
til sín hendinni og skipi henni þannig
jafnan sess við hvers konar fíflskap,
sem nú veður svo mjög uppi, og boðar
trú á „stokka og steina“ ef því er að
skipta. Ekkert er að því að finna þótt
aðflutt fólk reisi sér sínar moskur og
synagógur eftir því sem trú þeirra og
löngun stendur til – það er bara sjálf-
sagt mál. En að íslenska þjóðkirkjan
víki sæti eða sé sett til jafns við þessi
og önnur trúarbrögð er fráleitt. Henni
ber allur forgangur í trúarlífi landsins,
eins og verið hefur um aldir, og að
stofna tilurð hennar í hættu með því
að ríkisvaldið láti af stuðningi við hana
hefði hrapallegar afleiðingar í för með
sér fyrir gjörvalla menningu þjóð-
arinnar – langtum hrapallegri en mér
heyrist fólk almennt gera sér grein
fyrir. Það er óþarft fyrir biskupinn að
vísa til þess að einhver „meirihluti“ sé
hlynntur núverandi stöðu kirkjunnar
og stuðningi við hana. Henni ber allur
forgangur sem áður segir – og það
þótt ótal „skoðanakannanir“ sýndu að
fleiri en færri létu sig örlög hennar
engu skipta.
Skeytingarleysi um málefni kirkj-
unnar er vissulega mikið í landinu.
Tvímælalaust getur hún engan veginn
talist „pópúler“ – og þess er svo sem
varla að vænta. Og víst talaði ég um
hug mér ef ég segði að mér þætti pré-
dikanir margra þjóna hennar til-
komumiklar. En það skiptir ekki meg-
inmáli. Þetta er kirkja landsins og
vonandi gefur Forsjónin Karli biskupi
djörfung til að halda svo á málum að
hún megi vera landslýðnum að
minnsta kosti nokkur vörn fyrir öflum
hins illa, sem sannarlega eru nú
rammauknari að mætti og áhrifum en
nokkru sinni – þótt víst sé þá sterkt að
orði kveðið.
Að endingu hlýt ég að árétta að
hvorki biskup né stjórnvöld eiga að
skeyta minnstu vitund um áhugaleysi
mikils hluta almennings um kirkjuna.
„Áhugi“ kemur og fer – en kirkjan
stendur. Og þannig á það að vera.
Fyrir skemmstu fagnaði þessi elsta og
helgasta stofnun landsins þúsund ára
afmæli sínu. Þá staðfesti þjóðin marg-
nefnt áhugaleysi sitt með því að „gefa
skít“ í þau veglegu hátíðarhöld sem til
var efnt á Þingvöllum og fjargviðrast
yfir þeim fjármunum sem til þeirra
var varið – en það voru í rauninni
„smáaurar“ þegar um svo stórkost-
legan viðburð var að ræða. Margir
glöddust og töldu að þar hefði kirkjan
og stjórnvaldið orðið sér ærlega til
skammar. En því verr höfðu menn
endaskipti á hlutunum: Það var
ÞJÓÐIN sem varð sjálfri sér til
skammar. En það minnir mig að eng-
inn hafi þorað að segja nema herra
Sigurbjörn Einarsson. Hafi hann
heila þökk fyrir.
„Þú hverfandi gufa, þú fjúkandi fis…“
Eftir Atla Magnússon
Höfundur er rithöfundur.