Morgunblaðið - 29.10.2003, Blaðsíða 25

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 29. OKTÓBER 2003 25
STAÐA fjölskyldunnar, einkum
staða barna og unglinga innan henn-
ar og utan, hefur verið viðfangsefni
starfs míns og
áhugamál til margra
ára. Undirrituð hef-
ur unnið að mála-
flokknum frá upp-
hafi áttunda
áratugarins og oftar
en ekki fengist við
málefni þeirra barna og unglinga
sem lent hafa í vanda. Ég hef lengi
verið þeirra skoðunar að við Íslend-
ingar höfum um margt afskaplega
góðar aðstæður og mikla möguleika
til að takast á við verkefni og vanda-
mál sem tengjast börnum okkar og
unglingum. Aðstæður sem ættu að
gera okkur kleift að leiða þau til
lykta með jákvæðum hætti. Ég hef
jafnframt þá skoðun að við getum
boðið börnum okkar um margt mun
betri aðstæður en unnt er að bjóða
börnum víðast hvar annars staðar í
heiminum. Fámennið og nánd ein-
staklinga skipta sköpum hvað það
varðar. Á örfáum árum höfum við Ís-
lendingar auk þess byggt upp fjöl-
mörg úrræði á vegum ríkis og sveit-
arfélaga sem ættu að hjálpa okkur
við að gera komandi kynslóðir að
hamingjusömum, lífsglöðum og
kröftugum einstaklingum. Við höfum
byggt upp öflugt skólakerfi, góða fé-
lagsþjónustu og víðfeðmt aðstoðar-
og stuðningskerfi. Sterk fjöl-
skyldutengsl, einkum og sér lagi gott
samband foreldra og barna, er þó
lykilatriði að farsælu lífi barna okkar
og unglinga.
Á liðnum áratugum hefur íslenskt
samfélag tekið veigamiklum breyt-
ingum. Fjölgun kvenna á vinnu-
markaði hefur margfaldast og er nú
svo komið að hlutfall karla og kvenna
á vinnumarkaði er nánast jafnhátt.
Þá hafa tækifæri fólks til að mennta
sig tekið stakkaskiptum. Til marks
um það má nefna að í dag hefja um
90 prósent unglinga nám á fram-
haldsskólastigi, samanborið við 65
prósent fyrir aðeins tuttugu árum.
Við höfum stigið heillavænlegt skref
með lengingu fæðingarorlofs og
margt fleira mætti telja. Flestar hafa
þessar breytingar verið af hinu góða,
falið í sér aukin tækifæri, frelsi og
meira jafnræði. Það væri hins vegar
rangt að segja að þróunin hefði ein-
ungis verið jákvæð. Skilnaðir innan
fjölskyldna hafa til að mynda tvö-
faldast á liðnum 30 til 40 árum. Sú
spurning vaknar hvernig íslenskar
fjölskyldur hafa aðlagað sig þeirri
þróun og hvernig þær hafa brugðist
við henni.
Börnin finni sig örugg
Öll vitum við og skynjum að mik-
ilvægustu þættirnir í lífi okkar eru
börnin okkar og velgengni þeirra. Í
nútímasamfélagi þurfa börn og ung-
lingar að takast á við margvísleg fjöl-
skylduform með ólíku fullorðnu fólki.
Ef til vill má sjá jákvæðar hliðar á
slíku fyrirkomulagi á stundum. Hið
almenna viðhorf hefur til margra ára
verið að mikilvægt sé að börnin finni
sig örugg og að festa og varanleiki sé
tryggður við uppeldi þeirra.
Ég hef lengi verið þeirra skoðunar
að við Íslendingar gætum stigið
skref sem bæta myndu stöðu fjöl-
skyldunnar og auðga líf einstaklinga
innan hennar umtalsvert, þá um leið
barna og unglinga. Við gætum jafn-
vel skákað öðrum þjóðum í því sam-
bandi. Meðal mikilvægra þátta fyrir
okkur er að leita leiða til að draga úr
skilnuðum foreldra, sérstaklega á
þeim árum sem börn eru að alast
upp. Sú spurning leitar æ oftar á mig
hvort hjón/foreldrar sjái oft skilnaði
sem auðvelda lausn á tímabundum
erfiðleikum í stað þess að leita allra
leiða sem unnt er til að halda fjöl-
skyldunni saman. Líf okkar er stöð-
ugt að lengjast og fjölda barna í fjöl-
skyldum fækkar stöðugt. Meðaltal
barna í fjölskyldu er um tvö börn.
Mörg þessara tveggja barna kynnast
jafnvel tveimur til þremur feðrum á
uppeldisaldrinum. Spurningin er
hvort ekki sé rétt og skynsamlegt að
taka upp opnari og virkari umræðu í
íslensku samfélagi um stöðu fjöl-
skyldunnar og hvort sú háa skiln-
aðartíðni sem við stöndum frammi
fyrir sé eðlilegur þjóðfélagsveruleiki.
Staðreyndin er, eins og nefnt var
hér að framan, að fjölskyldumynstur
hefur breyst umtalsvert hérlendis á
síðustu áratugum. Á síðustu fjórum
áratugum hefur skilnaðartíðni meira
en tvöfaldast. Inga Dóra Sigfúsdóttir
félagsfræðingur hefur rannsakað
stöðu barna og unglinga í þessu
breytta samfélagi. Samkvæmt nið-
urstöðum hennar búa aðeins 74% ís-
lenskra ungmenna á aldrinum 15 til
16 ára hjá báðum líffræðilegum for-
eldrum, en 26% búa hjá öðru for-
eldri, stjúpforeldrum eða öðrum.
Ennfremur hafa rannsóknir sýnt að
sá tími sem foreldrar verja með
börnum sínum hefur minnkað um-
talsvert. Þessu til viðbótar telst það
nú orðið til undantekninga að stór-
fjölskyldan búi undir sama þaki, það
er að segja að amma og afi geti litið
til með börnum og ungmennum, þeg-
ar foreldrar eru fjarri vegna skyldu-
starfa, eins og gjarnan var áður. Nú
eru aðeins 3% heimila hérlendis þar
sem þrjár kynslóðir búa undir sama
þaki. Það veikir enn frekar stuðn-
ingskerfi heimilanna.
Nauðsyn opinnar umræðu
Í orði og ég hygg einnig á borði er
það þannig að allir foreldrar myndu
gera allt sem í þeirra valdi stæði til
að tryggja velsæld barna sinna. Við
elskum börnin okkar. Svo einfalt er
það. En hin áleitna spurning er hvort
hið nýja íslenska fjölskyldumynstur
sé sú vörn og það skjól fyrir börnin
okkar sem nauðsynlegt er. Ég vil
með þessum hugleiðingum hvetja
alla aðila til að taka þessi mál til op-
innar og hreinskilinnar umræðu. Þar
má enginn sitja eftir. Kirkjan, for-
eldrasamtök, skólarnir og umfram
allt foreldrarnir sjálfir þurfa að
íhuga þessi mál og kryfja til mergjar.
Opin umræða er nauðsynleg. Þögnin
er verst. Það eru engar töfralausnir
til í þessum efnum fremur en öðrum.
Það er stundum sagt á hátíða-
stundum að fjölskyldan sé horn-
steinn samfélagsins. Vissulega á hún
að vera það. En stendur hún undir
nafni í íslenskum veruleika nú-
tímans? Hugsum um það.
Börn og íslenskar
fjölskyldur
Eftir Snjólaugu G. Stefánsdóttur
Höfundur er uppeldisfræðingur.
UNDANFARNAR hefur mikið
verið rætt í fjölmiðlum um þá sjálf-
sögðu og löngu tímabæru ákvörðun
umhverfisráðherra
að banna veiðar á
rjúpu næstu þrjú ár.
Undirritaður hefur
um áratugi verið
fengsæl rjúpna-
skytta, en látið slíkt
ógert síðustu tvö
haust vegna ástands stofnsins, og
ennfremur tekið þátt í opinberri um-
ræðu um hag þessa nytjafugls, vöxt
hans og viðgang.
Margt af „rökum“ andstæðinga
þessa veiðibanns er með þeim ólík-
ingum að full ástæða er til að biðja
viðkomandi að stökkva nú niður úr
trjánum, rétta úr bakinu og takast á
við staðreyndir.
Veiðibann
Rjúpan hefur verið alfriðuð fjór-
um sinnum áður, síðast 1940–42.
Vegna núverandi hörmung-
arástands stofnsins kemur það eitt á
óvart að friðunin skuli ekki hafa ver-
ið ákveðin fyrr og til lengri tíma.
Rjúpnaveiði minnkaði um 40% frá
1997–2001 og allir ættu að muna eft-
ir síðasta hausti er veiðin þvarr ger-
samlega. Rjúpnatalning í vor á veg-
um Náttúrufræðistofnunar sýndi
síðan fækkun eða kyrrstöðu á nær
öllum talningasvæðum, miðað við
2002, svo botninum virðist enn ekki
náð.
Slíks er heldur ekki að vænta
meðan sífellt fjölmennari og tækni-
væddari dauðasveitir sportveiði-
manna „líkt og engisprettuplága“
eins og einn sveitungi minn orðaði
það í blaðagrein í fyrrahaust, þaul-
kemba landið, oft á alauðri jörð, frá
ystu nesjum til innstu jökulkima
miðhálendisins, svo rjúpan á hvergi
griðland.
Við þetta bætast svo að afráns-
stofnar refa, minks og flugvargs
blómstra sem aldrei fyrr. Meðan svo
er getur engin eðlileg uppsveifla
skapast.
Sölubann
Verð á rjúpu ræðst af framboði og
eftirspurn. Mörg undanfarin haust
hafa atvinnuskyttur ekki þurft á
milliliðum að halda til að koma feng
sínum á borð neytenda og raunar
hvergi annað eftirspurn. Sölubann á
verslanir er því við núverandi að-
stæður algerlega gagnslaust til að
draga úr sókn.
Það getur varla verið keppikefli
þingmann, síst nýkjörinna, að al-
menningi finnist að þeir fyrir
heimsku sakir ekkert erindi eigi á
alþingi. Það er því dapurlegt hlut-
skipti sem 18 þingmenn hafa kosið
sér, að ganga þar erinda lítils og
ljóts þrýstihóps sem er ráðandi í
Skotvís.
Tveir góðir
Um formann Skotvíss og fram-
göngu hans í hagsmunamálum skot-
veiðimanna mætti margt segja en ég
geymi mér það til betri tíma. Fræg-
astur hefur hann þó orðið, raunar að
endemum, er hann sótti um það í
nafni samtakanna að bæta hrossa-
gaukum á sælkeramatseðil sinn. Þá
var þetta kveðið:
Skotmenn eiga í horni hauk,
Hregg-Strandanna ættarlauk.
Unir sér við byggubauk.
Býst að myrða hrossagauk.
Þó tók steininn úr í sumar er hann
brást við rjúpnafriðuninni með þeim
hætti að fullyrða að Náttúru-
fræðistofnun og vísindamenn henn-
ar hefðu falsað rannsóknargögn.
Er nema von að greinarhöfundar
hér í Mbl. hafi undanfarið velt því
fyrir sér hvort Skotvísformaðurinn
gangi vitsmunalega heill til skógar.
Og ekki má gleyma garminum hon-
um Katli þar sem veiðistjóri er, en
hann lét blöð hafa eftir sér er frið-
unin var kynnt, að hún væri ekki
tímabær þar sem fálki væri ekki út-
dauður!
Ég hef áður hér í Mbl. lýst skoð-
unum mínum á embættisfærslu
veiðistjóra, sem er í stuttu máli sú
að hún sé eitthvert alvarlegasta
vandamálið í íslenskri náttúruvernd.
Og það sýnir álit umhverfisráðherra
á þessum tveim umræddu mekt-
armönnum að hún sniðgekk þá báða
gersamlega við ákvörðunina um
veiðibannið.
Ráðherrar vakna
En nú fara vonandi betri tímar í
hönd því Sif hefur lýst yfir heilögu
útrýmingarstríði gegn minknum og
Guðni vaknaði í haust eftir að rebbi
var kominn inn á gafl í öðrum hverj-
um hænsnakofa í Flóanum og sagði
að nú þyrfti að snúa frá flótta undan
varginum til sóknar gegn honum.
Fyrsta og sjálfsagðasta skrefið
er að setja nýjan hershöfðingja í
veiðistjóraembættið og síðan
breyta lögum og reglugerðum svo
sækja megi gegn ref, mink og varg-
fugli með öllum tiltækum ráðum. Þá
gæti ég vel ímyndað mér að ekki
þyrfti nema þriggja ára rjúpnafrið-
un.
Stattu þig, Sif!
Vönduð skoðanakönnun hefur
sýnt að tveir þriðju Íslendinga
styðja rjúpnaveiðibannið. Þrá-
hyggja, blekkingar og lygar þeirra
sem telja sig hafa „hefðarrétt“ til að
andskotast á eftir rjúpunni til síð-
asta fugls, með tilheyrandi land-
skemmdum, blýmengun og veiði-
þjófnaði, eru grátbroslegar. Það
sparar þjóðfélaginu stórfé í leit-
arkostnaði að téðir villimenn haldi
sig á malbikinu. Það er nóg kjöt í
landinu til hátíðabrigða næstu þrjú
ár. Ef ekki er gripið til eins öflugra
aðgerða nú þegar og mögulegt er til
að koma rjúpnastofninum aftur í
eðlilegt horf gæti svo farið að ís-
lensk rjúpa hyrfi af jólaborðum um
alla framtíð.
Hugleiðingar um rjúpnaveiðibann – stattu þig, Sif!
Eftir Indriða Aðalsteinsson
Höfundur er bóndi og atvinnuskytta
og býr á Skjaldfönn við Djúp.
UM ALLLANGT skeið hefur
verið í smíðum frumvarp hjá fjár-
málaráðuneytinu sem lýtur að því
að breyta núverandi
þungaskattskerfi.
Frumvarpið sem
brátt verður lagt
fyrir Alþingi gerir
ráð fyrir að greiðsla
þungaskatts færist
inn í gasolíuverð að
öllu leyti fyrir bifreiðir sem eru
undir 10 tonnum að heildarþyngd,
en bifreiðir sem þyngri eru greiði
þungaskatt eftir nýju kerfi sem og
því gamla. Frumvarpið gerir ráð
fyrir að öll gjaldfrjáls gasolía verði
lituð, jafnt sú olía sem notuð er til
skipa, báta og landnotkunar en
gjaldskyld gasolía verði ólituð, þ.e.
stæstur hluti gasolíutegunda í
landinu verði litaður.
Í greinargerð með frumvarpinu
eru færð þau rök fyrir breyting-
unni að auka bera notkun gas-
olíudrifinna ökutækja á kostnað
þeirra sem eru bensíndrifin sem og
að vert sé að auka hagkvæmni við
kaup á sparneytnari bifreiðum.
Einnig gerir frumvarpið ráð fyrir
að greiðslubyrði gjaldanda verði
jafnari en nú er, undanskot frá
skattheimtu verði minni og sparn-
aður við framkvæmd og umsýslu
aukist. Sem sagt allt góð og skyn-
samleg markmið.
Á Norðurlöndum að Danmörku
undanskilinni tíðkast að lita gas-
olíu og hefur svo verið í nokkur ár
og þá bæði með og án endur-
greiðslu. Búist er við því að Dan-
mörk bætist í hópinn jafnvel á
þessu ári en umræður um að
íblöndunarefnið geti verið krabba-
meinsvaldandi hafa tafið upptöku
litunar gasolíu þar í landi allt frá
árinu 1997. Það sem hinsvegar
skilur okkur frá hinum Norð-
urlöndunum í þessum efnum er að
þar er verið að lita olíu vegna
álagðs orkugjalds en ekki vegna
veggjalds sem rennur beint til
vegakerfisins, eins og ráðgert er
að gera hér.
Um frumvarpið er það að segja
að það færir skattheimtu frá ríkinu
til einkaaðila með töluverðum
aukakostnaði fyrir þau fyrirtæki
sem að framkvæmd og innheimtu
oliugjaldsins koma. Fram til þessa
hefur frumvarpið verið óskýrt og
ónákvæmt þar sem skort hefur
Breyting á þungaskatti
Eftir Hörð Gunnarsson
Höfundur er framkvæmdastjóri
Olíudreifingar ehf.
skilgreiningar á mörgum sviðum.
Jafnframt mun framkvæmdin
verða skilgreind í reglugerð sem
ekki er byrjað að undirbúa. Þó má
sjá að viðurlög eru ströng og refsi-
ábyrgð stíf. Gert er ráð fyrir að ol-
íugjaldið verði 36,50 kr. á hvern
lítra svo sjá má að um háar upp-
hæðir er að ræða sem fyrirtækjum
í þessari grein er gert að inn-
heimta fyrir ríkissjóð.
Ef frumvarpið nær fram að
ganga verður Olíudreifing ehf.
stærsti framkvæmdaaðili þessa
máls. Því hefur eðlilega verið velt
mikið fyrir sér hér innandyra
hvernig framkvæmd litunar fari
fram hér á landi og hvaða ann-
markar séu á slíkri framkvæmd
m.v. framkomið frumvarp. Jafn-
framt gafst Olíudreifingu tækifæri
á því í samstarfi við eigendur sína
að senda fjármálaráðuneytinu um-
sögn um frumvarpið fyrir ári síð-
an. Það er ljóst að framkvæmd
sem þessi mun kosta þjóðfélagið í
heild um 140 mkr. á hverju ári
m.a. í auknum dreifingarkostnaði
þar sem kostnaður við litarefnið
eitt og sér er einungis um 7% af
heildarkostnaði. Kostnaður mun
síðan lenda mishart á lands-
mönnum allt eftir búsetu. Einnig
mun frumvarpið, nái það fram að
ganga, leiða til þess að vissir hópar
svo sem bændur, verktakar, smá-
bátaútgerð o.fl. verða fyrir kostn-
aðarauka þó að þeir noti að mestu
gjaldfrjálsa olíu þar sem dreifing-
arkostnaður til þeirra eykst vegna
minni samlegðar í flutningum með
gjaldskyldri olíu. Olíudreifing hef-
ur gasolíubirgðir á 27 stöðum á
landinu í dag en gerir ráð fyrir að
gjaldskyld olía verði á 7 stöðum á
landinu verði frumvarpið að lögum,
eða þeim stöðum þar sem bens-
ínbirgðir félagsins eru í dag. Hér
er því um viðbótareldsneytisteg-
und að ræða. Jafnframt er vert að
benda á að þungaskattur sem kom-
inn verður í olíuverð leiðir til mis-
mikils þungaskatts eftir land-
svæðum og aðstæðum hverju sinni.
Ljóst er að bifreiðaeigandi á Suð-
urlandi mun greiða lægri þunga-
skatt á hvern ekinn km en bif-
reiðaeigandi á Norðurlandi,
Austurlandi eða Vestfjörðum þar
sem meira er um mishæðir í lands-
lagi innan þessara landshluta.
Tekjustofn í nýju kerfi skilar ekki
ríkissjóði þeim tekjustofni sem nú-
verandi kerfi skilar til ríkisins þó
að verð á gasolíu verði hækkað í
svipað verð og á bensíni. Til að
mæta þeim mismun gerir frum-
varpið ráð fyrir að núverandi
þungaskattskerfi verði viðhaldið
áfram við hlið nýs kerfis fyrir bif-
reiðir sem eru 10 tonn eða þyngri,
eða fyrir um 4.500 bifreiðir sem
eru 40% af heildarfjölda bifreiða í
núverandi þungaskattskerfi. Jafn-
framt er gert ráð fyrir að þunga-
skattur af vögnum tvöfaldist frá
því sem nú er. Það er mat Olíu-
dreifingar að nái frumvarpið
óbreytt fram að ganga leiði það til
15-17% hækkunar á þungaskatti
frá því sem nú er og því um 6-7%
hækkun á dreifingarkostnaði sem
þyngst komi fram á landsbyggð-
inni.
Fyrir Olíudreifingu sem fyr-
irtæki í flutningastarfsemi er
frumvarpið eins og það lítur út í
dag verulega íþyngjandi fyrir
starfsemi félagsins. Fyrir utan
hækkun á þungaskatti, sem að
framan er rakinn og er stærsti ein-
staki kostnaðarliður í rekstri flutn-
ingafyrirtækja, þarf fyrirtækið að
greiða þungaskatt af öllu eldsneyti
sem brennt er við dælingu til við-
skiptavina, sem og allri krana-
vinnu. Einnig er vert að benda á
að forsendur fyrir fjárfestingum í
flutningatækjum á fyrri árum eru
að hluta til brostnar þar sem enn á
ný verður að taka tillit til breyt-
inga í þungaskattskerfinu sem hef-
ur veruleg áhrif á afkomu fyr-
irtækja í greininni. Jafnframt
verður félagið að leggja í aukinn
kostnað við eftirlit og framkvæmd
með litun olíunnar þar sem að
starfsmenn fyrirtækisins verða
skyldaðir til að taka á sig ábyrgð
skattheimtumanna fyrir ríkissjóð.
Eins og að framan greinir er
markmið frumvarpsins göfugt en
leiða má að því líkur að ná megi
sömu markmiðum eftir öðrum leið-
um sem eru kostnaðarminni og
réttlátari fyrir samfélagið. T.d.
mætti setja mæla í þær díselknúnu
bifreiðir sem ekki hafa þá í dag
eða leggja á olíugjald án litunar og
endurgreiða þeim sem rétt hefðu á
í gegnum virðisaukaskattskerfið og
minnka álög á léttustu bifreiðirnar.
Ég vil því beina þeim vinsamlegu
tilmælum til alþingismanna og ráð-
herra að þeir íhugi vandlega að
leiðrétta þá augljósu vankanta sem
á frumvarpinu eru ef það á annað
borð á að koma til framkvæmda.