Morgunblaðið - 01.11.2003, Blaðsíða 38

UMRÆÐAN
38 LAUGARDAGUR 1. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Í EINU fátækasta hverfi Osló-
borgar, oftar en ekki innan um eit-
urlyfjaneytendur og aðra sem í fá
skjól eiga að venda,
stendur nokkuð illa
farin brjóstmynd af
merkri íslenskri
konu, Ólafíu Jó-
hannsdóttur.
Brjóstmyndin
stendur á litlum
stalli á smáu torgi í hverfinu en
undir hana eru rituð orðin: Vinur
hinna ógæfusömu. Þessi brjóst-
mynd er þó ekki það eina sem
reist hefur verið í Noregi til að
heiðra ævistarf og minningu þess-
arar konu. Í sama hverfi má finna
litla götu sem nefnd hefur verið
eftir Ólafíu og í miðbæ Oslóar er
heilsugæsla sem kallar sig Olafia-
klinikken. Sú stofnun annast sér-
staklega kynsjúkdóma og eyðni-
sjúklinga, sem reyndar er engin
tilviljun, því stofnunin vinnur í
anda Ólafíu.
Ólafía Jóhannsdóttir fæddist á
Mosfelli í Mosfellssveit í október-
mánuði árið 1863 og verða því í ár
liðin 140 ár frá fæðingu hennar.
Ólafía var dóttir þeirra Ragnheið-
ar Sveinsdóttur, sem var systir
Benedikts Sveinssonar alþing-
ismanns og séra Jóhanns Knúts
Benediktssonar. Ólafía ólst þó
mestmegnis upp hjá móðursystur
sinni, Þorbjörgu Sveinsdóttur, en
einnig hjá Ólafi Stephensen, dóms-
málaritara í Viðey.
Á Íslandi lét Ólafía sér fátt fyrir
brjósti brenna og lét kröftuglega
til sín taka á sviðum íslenskra
menntamála, heilbrigðismála, jafn-
réttismála og stjórnmála. Í Noregi
starfaði Ólafía hins vegar mest á
sviði mannúðarmála. Ólafía Jó-
hannsdóttir var fyrst íslenskra
stúlkna til að ljúka 4. bekkjarprófi
frá Latínuskólanum, þrátt fyrir að
hafa verið neitað um að sitja
kennslustundir sökum kynferðis
síns. Hugur Ólafíu stefndi á frek-
ara nám í Latínuskólanum en
vegna hindrana sem hún mætti
þar ákvað hún að fara aðrar leiðir
hvað frekara nám snerti og það að
framkvæma áform sín um að vinna
íslensku þjóðinni gagn. Ólafía var
frumkvöðull á mörgum sviðum.
Alla sína ævi barðist hún fyrir
tækifærum stúlkna til náms og því
að bæta réttindi, menntun og að-
stæður kvenna, sem og annarra
sem minna máttu sín. Ef brot af
því brautryðjendastarfi sem Ólafía
vann að á Íslandi skal upp talið má
nefna að Ólafía var meðal þeirra
sem stofnuðu Hið íslenska kven-
félag og á Þingvallafundi árið 1895
var það Ólafía sem talaði fyrir
hönd félagsins. Ólafía barðist alla
tíð ötullega fyrir bindindismálum
bæði hérlendis og erlendis og var
sú sem saumaði fyrsta íslenska
fánann, bláfánann. Lengi mætti
upp telja.
Snúum okkur þó að störfum
Ólafíu Jóhannsdóttur í Noregi þar
sem orðstír ævistarfs hennar lifir
ekki síður en á Íslandi enn þann
dag í dag. Í hugum sumra Norð-
manna, sérstaklega þeirra sem
trúaðir eru, ávann Ólafía sér nán-
ast dýrlingsnafn fyrir líknarstörf
sín á götum Oslóborgar í byrjun
tuttugustu aldarinnar, oft nefnd
„Móðir Theresa norðursins“.
Til Noregs hélt Ólafía skömmu
eftir aldamótin eftir að hafa verið
áberandi í þjóðfrelsisbaráttunni á
Íslandi og í baráttu sinni á sviði
jafnréttis- og menntamála eins og
nefnt var að ofan. Í Noregi helgaði
hún sig hins vegar mest mann-
úðarmálum – sérstaklega í þágu
götustúlkna, drykkjumanna og
fanga. Í austurhluta Oslóborgar á
þessum tíma, í því hverfi sem
Ólafía lifði og starfaði, var að finna
mikla fátækt og eymd. Ólafía var á
þessum tíma orðin mjög trúuð og
ákveðin í því að láta gott af sér
leiða. Hún varð fljótt ein af þekkt-
ustu konum bæjarins fyrir sín
umönnunarstörf en á þessum tíma
var eymd stúlkna og kvenna sem
seldu sig á götum bæjarins mikil.
Margar þeirra voru með alvarlega
kynsjúkdóma, eins og sýfilis, og
áttu í fá skjól að venda. Ólafía tók
að sér sérstaklega þennan hóp.
Hún hjúkraði þeim, studdi og
barðist fyrir bættum aðstæðum
þeirra. Hún varð af þeim sökum
meðal þekktari manna borgarinnar
fyrir sín baráttu- og umönn-
unarstörf en það má segja að
minning hennar lifi enn vel í Nor-
egi.
Ólafía hafði iðulega heimili sitt
opið fyrir fólki í neyð og bauð
fram sitt eigið rúm ef svo bar und-
ir á meðan hún svaf sjálf í stól.
Ólafía var einnig þekkt fyrir að
sinna drykkjusjúklingum, veita
þeim húsaskjól og gefa þeim mat-
arbita. Hún var einnig tíður gestur
í fangelsum og sjúkrahúsum. Sag-
an segir að þegar fréttir af andláti
Ólafíu bárust til hins norska
kvennafangelsis sem var í Osló,
hafi fangarnir, til heiðurs og í
minningu Ólafíu, búið henni graf-
reit í fangelsisgarðinum. Þessum
grafreit var haldið við fram á
fjórða áratug aldarinnar, eða
þangað til fangelsið var rifið. Þeg-
ar Ólafía lést, árið 1924, óskaði
ríkisstjórn Íslands eftir því að fá
jarðneskar leifar hennar til Ís-
lands og jarðsetja hana á kostnað
ríkisins.
Þeir Íslendingar sem búsettir
eru í Osló hafa tekið sig saman til
að heiðra minningu Ólafíu Jó-
hannsdóttur í ár. Hinn 16. nóv-
ember verður haldin hátíð í tilefni
þessa í Osló og er undirbúningur í
fullum gangi. Ýmis félagasamtök,
sem ýmist tengjast Íslendingum í
Noregi, eða norskum félagasam-
tökum/stofnunum sem vilja heiðra
minningu Ólafíu, hafa tekið sig
saman og skipulagt hátíð í tilefni
140 ára fæðingarafmælisins. Í und-
irbúningnum er reynt að halda í
heiðri þá jákvæðni og ósérhlífni
sem dreif Ólafíu áfram í sínu starfi
í Noregi. Sett verður upp leiksýn-
ing eftir Guðrúnu Ásmundsdóttur
um ævi Ólafíu og mun Íslend-
ingakórinn í Osló taka þátt í sýn-
ingunni. Þá hafa borgaryfirvöld í
Osló verið hvött til þess að hlúa
betur að umgjörð og viðhaldi
brjóstmyndar Ólafíu og hugmyndir
eftir íslenskan arkitekt, Guðmund
Jónsson, hafa verið lagðar fram
sem tillögur að betri umgjörð fyrir
minnismerkið. Þá er unnið að því
að safna fé í styrktarsjóð sem deilt
verður út til „hversdagshetju Nor-
egs“ sem vinnur að mann-
úðarmálum í anda Ólafíu því allir
þeir sem búið hafa í Osló vita að í
því hverfi sem Ólafía lifði og starf-
aði má enn í dag sjá mikla fátækt
meðal fólks sem býr þar sem oft-
ast tengist eiturlyfjavanda og
vændi. Mun Vigdís Finnbogadóttir
verða á hátíðinni og afhenda Ólaf-
íuverðlaunin 2003.
Íslendingar í Osló hvetja alla
sem leggja vilja hátíðinni lið eða
setja fé í styrktarsjóðinn til að
hafa samband.
Hver var þessi kona og
hvers vegna ætti okkur að
varða minning hennar?
Eftir Þórhall Guðmundsson
Höfundur er formaður Landa-
klúbbsins í Osló.
DÓMUR Hæstaréttar 16. október
sl. um málefni öryrkja hefur vakið
mikla athygli. Samkvæmt dómnum
var það brot á stjórn-
arskránni að skerða
bætur öryrkja aft-
urvirkt 1999 og 2000
eins og ríkisstjórnin
gerði með lögum
þeim, sem hún setti
árið 2001 í kjölfar
fyrri öryrkjadómsins. Öryrkjabanda-
lagið vísaði tveimur álitaefnum til
dómstólanna: Spurningu um fyrn-
ingu á kröfum öryrkja vegna áranna
1994–1996 og skerðingu örorkubóta
1999 og 2000. Hæstiréttur komst að
þeirri niðurstöðu að krafa öryrkja
um leiðréttingu fyrir árin 1994–1996
væri fyrnd en dæmdi, að skerðing á
bótum öryrkja 1999 og 2000 stæðist
ekki stjórnarskrá.
Þetta er í annað sinn sem Hæsti-
réttur dæmir, að ríkisstjórnin hafi
framið stjórnarskrárbrot við meðferð
sína á kjörum öryrkja. Í dómi Hæsta-
réttar í desember 2000 komst Hæsti-
réttur að þeirri niðurstöðu, að fram-
kvæmd skerðingar ríkisstjórnar-
innar á bótum öryrkja vegna tekna
maka væri brot á stjórnarskránni.
Byggði Hæstiréttur dóm sinn á
tveimur ákvæðum stjórnarskrár-
innar: 76 gr. stjórnarskrárinnar, sem
kveður á um rétt manna til lágmarks-
framfærslu og 65. gr frá 1995 um
mannréttindi og jafnrétti þegnanna.
Hæstiréttur taldi með öðrum orðum,
að hin mikla skerðing ríkisstjórn-
arinnar á bótum öryrkja vegna tekna
maka væri brot á stjórnarskránni,
m.a. vegna þess að þegnar landsins
ættu að njóta jafnréttis. Öryrkjar eru
sjálfstæðir einstaklingar eins og aðr-
ir og eiga að njóta jafnréttis við aðra
þegna landsins. Þó þeir gangi í hjú-
skap á ekki að fella niður stóran hluta
bóta þeirra eins og ríkisstjórnin hafði
gert. Þetta var inntakið í fyrri dómi
Hæstaréttar.
Eins og menn muna setti rík-
isstjórnin lög árið 2001, sem kváðu á
um ákveðna skerðingu á bótum ör-
yrkja þrátt fyrir dóm Hæstaréttar.
Kvaddi hún til lögspekinga sem
fundu út „hóflega“ skerðingu á ör-
yrkjabótum og lögfesti þá skerðingu.
Nú segir ríkisstjórnin, að nýi Hæsta-
réttardómurinn heimili, að það megi
skerða örorkubætur vegna tekna
maka en ekki eins mikið og áður.
Lögmaður Öryrkjabandalagsins,
Ragnar Aðalsteinsson, hrl., er ekki
sammála þessari túlkun. Hann segir,
að Öryrkjabandalagið hafi aðeins
lagt fyrir dómstólana álitaefni um
afturvirkni skerðingar og fyrningu
örorkubóta. Skýr niðurstaða liggi
fyrir um þau efni en það sem sagt sé
um önnur atriði hafi enga þýðingu að
lögum. Eiríkur Tómasson, lagapró-
fessor, segir, að það þurfi nýtt dóms-
mál til þess að fá úr því skorið hvað
skerða megi bætur öryrkja mikið.
Það sé ekki ljóst samkvæmt nýjasta
dómi Hæstaréttar.
Ekki verður þess vart, að rík-
isstjórnin telji það alvarlegt mál að
hafa brotið stjórnarskrána í tvígang,
þegar málefni öryrkja hafa átt í hlut.
Ingibjörg Sólrún Gísladóttir, alþing-
ismaður, sagði á alþingi, að rík-
isstjórnin hefði vísvitandi brotið
stjórnarskrána. Hún hefði sýnt ein-
beittan brotavilja. Það væri sitt mat.
Samkvæmt því á ríkisstjórnin að
segja af sér. Er fullvíst, að alls staðar
annars staðar á Vesturlöndum hefði
ríkisstjórn sagt af sér eftir slíkt brot
á stjórnarskránni. Steingrímur J.
Sigfússon, alþingismaður, sagði, að
það væri nægilegt brot að brjóta
stjórnarskrána óvart. Það kom fram í
umræðunum á alþingi, að rík-
isstjórnin var vöruð við 2001. Margir
þingmenn bentu á, að lögin, sem
stjórnin var að knýja í gegn þá, fælu í
sér stjórnarskrárbrot.
Hvergi á Vesturlöndum hafa ör-
yrkjar þurft að sækja rétt sinn til ör-
orkubóta til Hæstaréttar eins og þeir
hafa þurft að gera hér á landi. Það
virðist vera kappsmál stjórnvalda
hér að halda kjörum öryrkja niðri og
valdhafar hrósa nú happi yfir því að
þeir geti haldið áfram að skerða ör-
orkubætur vegna tekna maka, að því
er þeir telja.
Það flokkast undir mannréttindi,
að öryrkjar geti notið mannsæmandi
lífs. Það er úrskurður Hæstaréttar.
Ríkisstjórnin ætti að sjá sóma sinn í
því að leiðrétta kjör öryrkja vegna
áranna 1994–1996 enda þótt Hæsti-
réttur hafi dæmt, að krafa öryrkja
vegna þeirra ára sé fyrnd. Hvergi í
heiminum hafa stjórnvöld borið fyrir
sig fyrningu þegar um mannréttindi
hefur verið að ræða. Mannréttindi
fyrnast ekki.
Ríkisstjórnin brýtur
stjórnarskrána
Eftir Björgvin Guðmundsson
Höfundur er viðskiptafræðingur.
Í DAG 1. nóvember fagnar fólk
sem lifir eingöngu á jurtafæði (e.
vegans) alþjóðadegi sínum (e.
World Vegan Day). Um leið og við
óskum okkur sjálfum og félögum
okkar innilega til hamingju með
daginn hvetjum við „kjötætur“
landsins til að samgleðjast okkur
með því að sneiða hjá öllum dýra-
afurðum í dag og neyta eingöngu
jurtafæðis. Með dýraafurðum er
ekki aðeins átt við kjöt og fisk
heldur einnig egg, mjólkurafurðir,
gelatín og önnur efni úr dýrarík-
inu. Öfugt við flestar grænmet-
isætur (e. vegetarians) sem leyfa
sér að neyta mjólkurafurða og/eða
eggja hafna „vegans“ alfarið öllum
matvælum úr dýraríkinu auk þess
sem margir taka ekki í mál að
klæðast flíkum sem unnin eru úr
efnum sem falla til við kjötfram-
leiðslu eða tengjast henni á ein-
hvern hátt.
Góður og raunhæfur kostur
Með því að biðja fólk að láta
ekki dýraafurðir inn fyrir varir
sínar í dag viljum við vekja það til
umhugsunar um mataræði sitt og
hvort hugsanlega megi breyta því
til betri vegar. Jafnframt bendum
við því á jurtafæði sem góðan og
raunhæfan kost, hvort heldur er
til frambúðar eða aðeins til til-
breytingar. Öfugt við það sem
margir halda er hægt að lifa góðu
lífi án þess að leggja sér dauð dýr
til munns. Sú gamla bábilja að
grænmetisætur þjáist af næring-
arskorti vegna þess að mannslík-
aminn fái ekki öll þau næring-
arefni sem hann þarfnast úr
„þessu grasi“ (eins og það er
gjarnan orðað) lifir því miður enn
góðu lífi í þjóðfélaginu. Það vitum
við sem borðum eingöngu jurta-
fæði manna best. Einnig er hún
óvenjulífseig hugmyndin um að
grænmetisréttir séu yfirhöfuð
þurrir og bragðdaufir, óspennandi
fæða í alla staði sem aðeins öfga-
fullir sérvitringar píni ofan í sig
með góðu eða illu.
Samtök fólks
sem lifir á jurtafæði
Grænmetisætur eru langt í frá
einsleitur hópur og alls ekki sam-
ansafn öfgafullra sérvitringa eða
róttæklinga þó að sú mynd sé oft
dregin upp af „grænmetisætunni“.
Ólíkar ástæður liggja að baki því
að fólk kýs að hætta neyslu dýra-
afurða. Sumir gera það af heilsu-
farslegum ástæðum, aðrir vegna
dýraverndunarsjónarmiða, enn
aðrir vegna umhyggju fyrir um-
hverfinu eða af trúarlegum hvöt-
um svo nokkuð sé nefnt. Jurta-
neyslustefnan hefur átt miklu fylgi
að fagna hér á landi á und-
anförnum árum, ekki síst meðal
ungs og upplýsts fólks sem kýs að
borða með góðri samvisku. Til að
fylgja þeirri vitundarvakningu eft-
ir undirbýr hópur grænmetisætna
nú stofnun samtaka fólks sem lifir
á jurtafæði. Munu samtökin meðal
annars vinna að fræðslu- og kynn-
ingarstarfi, stuðla að upplýstri og
málefnalegri umræðu um lífsstíl
grænmetisætna og mataræði,
standa vörð um hagsmuni þeirra
og vekja athygli á dýraverndunar-
og umhverfismálum. Undirbún-
ingsfundur verður haldinn á
næstunni og eru áhugasamir
hvattir til að láta okkur vita með
því að senda tölvupóst á ein-
orn@hotmail.comeða eddpedd-
@hotmail.com. Enn fremur bend-
um við fólki á umræðu um
samtökin á vefsvæðinu dording-
ull.com/hardkjarni.
Borðum með góðri
samvisku
Eftir Eddu Hrund Svanhildardóttur
og Einar Örn Jónsson
Höfundar vinna að undirbúningi
að stofnun samtaka fólks sem
lifir á jurtafæði.
Einar Örn
Jónsson
Edda Hrund
Svanhildardóttir
Í LEIÐARA Morgunblaðsins í gær, 31. október, er fjallað um komandi
kjarasamninga og samskipti verkalýðshreyfingarinnar við fjármálaráð-
herra.
Um megininnihald greinarinnar er ég sammála rit-
stjóra Morgunblaðsins. Engu að síður er eitt veigamikið
atriði sem nauðsynlegt er að leiðrétta.
Yfirlýsing fjármálaráðherra frá 13. desember 2001 var
svohljóðandi: „Að undanförnu hafa farið fram viðræður
milli fulltrúa ASÍ og fjármálaráðuneytisins vegna tiltek-
inna vandamála sem tengjast mismunandi kjörum rík-
isstarfsmanna og félagsmanna innan aðildarfélaga ASÍ.
Af hálfu ráðuneytisins er fullur vilji til að halda þessum viðræðum
áfram og freista þess að ná ásættanlegri niðurstöðu. Í ljósi fyrirhug-
aðrar endurskoðunar á lögum um kjarasamninga opinberra starfs-
manna, er mikilvægt að ná frambúðarlausn í þessum málum við Alþýðu-
samband Íslands.“
Þetta er yfirlýsing fjármálaráðherra nákvæmlega tilvitnuð. Það þarf
enginn að velkjast í vafa um það hvað hún þýðir. Yfirlýsingin var gefin í
tengslum við opnunarákvæði kjarasamninga. Henni var ætlað að verða
grunnur að frambúðarlausn í málinu. Fjármálaráðherra gaf ótvírætt fyr-
irheit um þetta. Þess vegna ber að leiðrétta þann misskilning Morg-
unblaðsins „að það sé ekki sanngjarnt í ljósi þessara orða (yfirlýsingar)
að halda því fram að fjármálaráðherra hafi ekki efnt loforð. Þessi yf-
irlýsing er svo almennt orðuð að því verður ekki haldið fram með rök-
um.“
Þarna tel ég um mikinn misskilning að ræða hjá Morgunblaðinu. Þó
að yfirlýsingin sé almennt orðuð var skilningur á milli aðila um hvað
hún þýddi þegar gengið var frá henni. Yfirlýsingin var um að finna
frambúðarlausn. En hverjar eru efndirnar? Staðan í málinu er nákvæm-
lega sú sama í dag og var 13. desember 2001.
Við fögnum því að hafa fengið bandamann í Morgunblaðinu um að
starfsmenn sem vinna hlið við hlið og eru í stéttarfélögum innan ASÍ og
í félögum opinberra starfsmanna skuli búa við sömu réttindi og kjör.
Það er réttlætismál sem verður að finnast lausn á.
Fjármálaráðherra
gaf fyrirheit
Eftir Sigurð Bessason
Höfundur er formaður Eflingar stéttarfélags.