Pressan - 03.09.1992, Blaðsíða 21

FIMMTUDAGUR PRESSAN 3. SEPTEMBER 1992
21
STJÓRNMÁL
Fyrirgreiðslulýðrœði
Samkvæmt vestrænum hug-
myndum um lýðræði fara hand-
hafar framkvæmdavaldsins með
hið virka vald sem mælist til eða
leggur fýrir en þingin þar sem sitja
fulltrúar þjóðarinnar eru hið sam-
þykkjandi eða hið hafnandi vald.
Þetta er arfleifð frá þeim tímum
þegar þingin sóttu á um vald og
hlutverk gagnvart konungsvald-
inu. Niðurstaðan fólst í ákveðnu
jafnvægi þar sem annar aðilinn
fékk vald til að framkvæma en
hinn til að fylgjast með og setja
aðgerðum framkvæmdavaldsins
reglur og takmörk. Mér virðist
sem jafnvægið milli fram-
kvæmdavalds og löggjafarvalds
hafi raskast mjög verulega og að í
stjórnfyrirkomulagi okkar sé í
raun of lítill gaumur gefinn að
hinu mismunandi eðli valdsins
senm stafar af mismunandi hlut-
verkum ólíkra handhafa þess. Því
síður er reynt að skerpa skilin á
milli þeirra. Á þessu fyrirkomu-
lagi eru m.a. eftirfarandi einkenni.
Þingið er talið hafa æðsta vald í
málefnum rfkisins og litið er svo á
að í ákvörðunum þess komi fram
„vilji þjóðarinnar" sem í litlu megi
hefia. Dómstólar hafa veigrað sér
við að ganga gegn „vilja þjóðar-
innar" jafnvei þótt hann standi til
þess að ganga á rétt einstaklinga.
Of lítill greinarmunur er gerður á
störfum framkvæmdavalds ann-
ars vegar og þings hins vegar.
Þetta eru einhvern veginn allt
þingstörf þar sem litið er á fram-
kvæmdavaldið sem verkfæri
þingsins. Barátta þingmanna
snýst um að ráða yfir og ráðskast
með þetta tæki. Sigurstund sér-
hagsmuna er þegar „þeirra“ mað-
ur hefur náð réttu ráðuneyti með
þeim afleiðingum að skilin milli
samtaka og fagráðuneytis hverfa.
Mikilvægustu ákvarðanir færast
yfir í viðkomandi ráðuneyti eða
jafnvel beint til hagsmunaaðil-
anna. Þingið verður eins konar af-
greiðslustofnun þar sem mest er
lagt upp úr einstökum aðgerðum í
stað almennrar lagasetningar. I’
stað manna sem eru færir um að
sinna eftirlitshlutverki eða verk-
efnum löggjafa semja fulltrúar
sérhagsmuna sín á milli um að-
gerðir og framkvæmdir þar sem
greiði kemur fyrir greiða.
Óvíða koma afleiðingar „fyrir-
greiðslupólitíkur" undangenginna
ára betur fram en í banka- og
sjóðakerfmu. Opinberir eða hálf-
opinberir sjóðir undir beinni eða
óbeinni stjórn stjórnmálamanna
blasa hvarvetna við. Sama er hvort
um er að ræða húsnæðjskerfið,
námslánakerfið, bankakerfið,
sjóðakerfi atvinnuvega; hvarvetna
er ríkisvaldið með fingurna þar
sem pólitísk sjónarmið ráða
ákvörðunum fremur en fagleg og
fjárhagsleg.
Á síðasta ári var svo komið að
fortíðarvandi sjóðanna var áætl-
aður um 18 milljarðar króna og
var þá ekki tekið tillit til þeirra
milljarða króna sem brunnu upp í
banka- og sjóðakerfinu fram að
þeim tíma og áður hafði verið
gerð grein fyrir í bókhaldi þeirra.
Aðeins var um að ræða þá fjárhæð
sem vitað var að myndi skella á
sjóðunum en engin grein hafði
verið gerð fyrir í bókhaldi þeirra
eða á fjárlögum. Til skýringar má
Síðari hluti
HREINN LOFTSSON
Dómstólar hafa veigrað sér við að ganga gegn
„viljaþjóðarinnar“jafnvelþótt hann standi til
þess að ganga á rétt einstaklinga.
geta þess að aðeins í einum þess-
ara sjóða, Framkvæmdasjóði,
nam fortíðarvandinn 1,3 milljörð-
um króna en eigið fé sjóðsins hafi
rýrnað um 2,7 milljarða króna á 5
ára tímabili skv. reikningum
sjóðsins. Á sama hátt var reiknað-
ur fortíðarvandi Byggðastofnunar
enginn vegna þess að í reikning-
um stofnunarinnar hafði verið
gert ráð fýrir afföllum og tapi. Eigi
að síður komst Ríkisendurskoðun
að þeirri niðurstöðu að fimmt-
ungur útlána stofnunarinnar
myndi tapast eða samtals um 2,5
milljarðar króna.
Það gefur augaleið að reikning-
urinn vegna taps á útlánum sjóð-
anna mun lenda á skattgreiðend-
um í ffamtíðinni. Mikilvægt er að
menn dragi réttar ályktanir og
dragi úr möguleikum stjórnmála-
manna til að ráðskast með sjóð-
ina. Fyrstu skrefin hafa verið stig-
in þar sem Framkvæmdasjóður
hefur verið gerður upp og sjóðum
síðustu ríkisstjórnar hefur verið
lokað. Jafnframt hafa verið settar
stífar efnisreglur um starfsemi
Byggðastofnunar sem gera miklar
faglegar kröfur til starfsemi henn-
ar. Þetta eru aðeins fyrstu skrefin.
Brýnt er að hefja einkavæðingu
fjárfestingarlánasjóða í eigu rflds-
ins og sölu ríkisbankanna. Einka-
væðing þessara stofnana fækkar
tækifærum stjórnmálamanna til
setu í sjóðum og bankaráðum og
þar með til að hafa pólitísk áhrif á
störf þeirra. Fleira þarf til að
koma. Með mark-
vissum hætti verður
að skilja á milli lög-
gjafar- og fram-
kvæmdavalds þar
sem skýrt verði kveð-
ið á um verkefni og
hlutverk hvors um
sig. Til að byrja með
gæti verið skynsam-
legt að taka upp þá
reglu að ráðherrar
sitji ekki á þingfund-
um nema þegar mál-
efni sem undir þá
heyra eru þar til um-
ræðu. Án þann hátt
væri undirstrikað að
ráðherrar hafa mikils-
verðum skyldum að
gegna gagnvart fram-
kvæmdavaldinu og að
þau störf eru ekki
þingstörf. Þá verður
að fækka verkefnum á sviði fram-
kvæmdavalds sem þingmenn
sinna. Ennfremur er nauðsynlegt
að greina skýrt á milli verkefna
stjórnvalda og hagsmunasamtaka
í atvinnulífinu sem ekki ættu að
hafa opinbert vald með höndum.
Framangreindar ráðstafanir
myndu án vafa leiða af sér bætt
stjórnarfar og aukna fagmennsku
í stjórnkerfinu. Eigi að síður fælist
ekki í þeim nein trygging fýrir full-
komnum stjórnarháttum enda er
engin slík trygging til. Aðalatriðið
er að menn átti sig á vanköntum
núverandi kerfis og bregðist við
þeim með aðgerðum sem duga og
yrðu ótvírætt til bóta._______
Höfundur er aðstoðarmaöur torsætisrdð-
herra
Alþýðubandalagið var um ára-
bil nánast óstarfhæff vegna harka-
legra átaka sem snerust í senn um
málefni og menn. Árið 1988 voru
deilurnar settar niður tímabund-
ið, þegar Alþýðubandalagið gekk
til samstarfs við Framsóknar-
flokkinn og jafnaðarmenn í ríkis-
stjórn. Einn helsti tilgangur for-
ystu flokksins með því var einmitt
að setja niður deilurnar. Þetta
staðfestir til dæmis Svavar Gests-
son í hreinskilnu viðtali við Tím-
ann nú um helgina. Síðan hafa
þeir Ólafur Ragnar og Svavar not-
að hvert tækifæri til að undir-
strika, að gömlu deilurnar séu
búnar, og friður brostinn á í Al-
þýðubandalaginu.
Nú hafa eigi að síður hinar
gömlu deilur blossað upp með
mun persónulega illvígari hætti en
áður. Margrét Frímannsdóttir, vel
látinn formaður þingflokks Al-
þýðubandalagsins, ákvað að láta
af því starfi eftir fjögur erfið ár.
Allir vissu, að Svavar Gestsson
sóttist eftir því að taka við emb-
ættinu. Hann hefur gegnum árin
gegnt þýðingarmiklum embætt-
um á vegum flokksins, en er í dag
án nokkurs trúnaðarstarfa, og sit-
ur þess utan ekki í mikilvægustu
nefndum þingsins fyrir Alþýðu-
bandalagið.
Það hefði því alls ekki verið
óeðlilegt að Svavar yrði formaður
þingflokksins, sem í Alþýðu-
bandalaginu er eitt mikilvægasta
embættið. Hvað sem líður pólit-
ískum ágreiningi okkar, sem á
sínum tíma deildum við Svavar í
Alþýðubandalaginu, þá er engum
blöðum um það að fletta að hann
hefur mikla reynslu að baki, og er
maðurinn yrði undir. Kosningin
endurspeglar því tæpast raun-
verulegan styrk Ólafs í þing-
flokknum.
í Ijósi yfirlýsinga Ólafs Ragnars
um að tími átaka sé liðinn, og full-
ar sættir séu millum arma, þá er
leikmönnum það vitaskuld óskilj-
anlegt hvers vegna hann notaði
ekki tækifærið og innsiglaði sætt-
irnar með því að stinga sjálfur upp
á Svavari. En í upphafi hefur Svav-
ar bersýnilega skilið Ólaf svo að sú
yrði niðurstaðan, því hann hefur
lýst því opinberlega, að hann hafi
verið „grandalaus" gagnvart und-
irferli formanns síns, og telur
hliða sé honum sjálfum tryggt
sterkt embætti innan flokksins að
formennsku lokinni. En það emb-
ætti sem Ólafur Ragnar mun vafa-
laust stefna á er formaður þing-
flokks, sem hann hefur áður gegnt
og er mjög valdamikið innan Al-
þýðubandalagsins.
I þessu liggur skýringin á með-
ferð hans á Svavari. Hefði Ólafur
leyft Svavari að verða formaður
þingflokksins, þá hefði það_ styrkt
arm þeirra Steingríms Jóhanns, og
aukið líkurnar á því að hinn síðar-
nefndi yrði næsti formaður Al-
þýðubandalagsins. En til þess má
Ólafur eðlilega ekki hugsa, því
„Ólafur Ragnar hefur kosið að setja Alþýðubanda-^askufmafmfg
lagið aftur í uppnám. “ Steingrímur ,óhann á
að eðlisfari búinn mörgum kost-
um sem árin og reynslan hafa
þroskað vel. Það kemur ekki síst
fram í þinginu, þar sem hin mál-
efnalega umræða af hálfu Alþýðu-
bandalagsins hvílir gjarnan
þyngst á herðum hans meðan Ól-
afur Ragnar er drýgri í skærum og
flugeldasýningum.
Sjálfur hefur Svavar sagt við
fjölmiðla, að sjö þingmenn af níu
hafi gefið sér ástæðu til að æfla, að
þeir styddu hann, en Ólafur hafi
með undirferli unnið gegn sér bak
við tjöldin. Afleiðingin varð þver-
klofinn þingflokkur, þar sem fjór-
ir styðja Svavar en fimm Ólaf
Ragnar. Staða Ólafs sjálfs er líka
ótrygg, þar sem líklegt er að af-
staða einhverra fimmmenning-
anna hafi byggst á því, að það yrði
flokknum erfitt í þeirri þröngu
stöðu sem hann er í núna, að for-
sömuleiðis í fyrrnefndu viðtali að
Ólafur hafi misst af gullnu tæki-
færi til að staðfesta sættirnar.
En hvers vegna í ósköpunum
kýs þá Ólafur að rífa upp sárin
sem voru að gróa?
Til þess liggja nokkrar ástæður.
Ólafur hefur átt undir högg að
sækja í flokknum. Hann var svín-
beygður af þeim þremenningum
Hjörleifi, Steingrími Jóhanni og
Svavari á miðstjórnarfundi um
EES fyrr í sumar, og átti því harma
að hefna. En hann er líka að horfa
til sinnar eigin framtíðar. Sam-
kvæmt reglum flokksins á hann
tiltölulega skammt eftir sem for-
maður; ætti í raun að hætta á
næsta landsfundi. Ólafur Ragnar
þarf því að gæta þess, að spila svo
úr kortunum, að í senn takist
honum að búa til arftaka sem
verður honum leiðitamur og sam-
tiltölulega skömmum
mmmmm tíma skáka honum í
sæti hornkerlingar við háborð
flokksforystunnar. Jafnframt er
Ijóst, að þegar Ólafur hverfur úr
stöðu formanns flokksins, þá
myndi Svavar aldrei fallast á að
rýma embætti formanns þing-
flokksins fýrir Ólafi.
Gegn þessari stöðu tefldi Ólafur
Ragnar stórsnjalla fórnarskák.
Fléttan fólst í því að telja Ragnar
Arnalds á að koma aftur inn í
miðju stjórnmálanna. Fyrsti leik-
urinn var að gera Ragnar að for-
manni þingflokksins, og niður-
lægja Svavar opinberlega. Seinni
leikur fléttunnar verður svo tefld-
ur þegar kemur til formanns-
skipta. Þá mun Ólafur Ragnar
vitaskuld benda á hinn farsæla
þingmann og formann þing-
flokksins, Ragnar Arnalds, sem
hæfasta kandídatinn. Ragnar er
bersýnilega meðvitaður um fyrir-
hugaðan gang taflsins, því hann
talar nú sjálfur um það í fjölmiðl-
um að koma af fullum kraffi á nýj-
an leik inn í iðu stjórnmálanna, og
mun því vafalaust taka því vel að
verða formaður flokksins á nýjan
leik. Um leið myndi hins vegar
losna embætti formanns þing-
flokksins, sem Ólafur Ragnar tæki
að sjálfsögðu.
Átök Olaf Ragnars við Svavar
nú eru því ósköp skiljanleg. Þau
ganga út á að tryggja í senn leiði-
taman eftirmann til flokksfor-
mennsku, og um leið áframhald-
andi valdastól fyrir sjálfan sig í
flokknum. Allt bendir til að þetta
hafi honum tekist.
Fórnarkostnaðurinn við þessa
djúpt tefldu skák er hins vegar
flokksfriðurinn, sem nú er úti. f
kjölfarið munu sigla hörð, per-
sónuleg átök. Það mun minna
fara fyrir málefnum, því satt að
segja er þegar búið að setja múl
hinnar gömlu einangrunarstefnu
á Ólaf Ragnar. Hann er löngu bú-
inn að gefa stefnumið þeirra, sem
á sínum tíma komu honum til
valda, upp á bátinn. Hér er stefnt
til langvinnrar styrjaldar. Ólafur
Ragnar hefur nú kosið að setja Al-
þýðubandalagið aftur í uppnám.
Svavar Gestsson og Steingrím-
ur Jóhann munu svo berjast hat-
rammlega fyrir stöðu sinni. Þeir
munu til dæmis byrja á því í næsta
forvali, að leggja allt undir til að
ýta úr þingflokknum besta stuðn-
ingsmanni Ólafs Ragnars.
Sú sem mestu tapar í þessum
tröllaslag kann því að verða Guð-
rún Helgadóttir.
Hötundur er formaður þingtlokks Alþýðu-
fíokksins.
U N D I R
Ö X I N N I
Fyrir hvern
er þessi
verksmiðja,
Hákon?
„Áburðarverksmiðja ríkisins
var vitanlega reist í þágu allrar
þjóðarinnar. Þó að stærsti við-
skiptaaðilinn sé bændur þjón-
ar verksmiðjan einnig öðrum
neytendum og því er ekki
hægt að tala um einhvern
ákveðinn hóp í þessu sam-
bandi."
Hefur ekki þótt ástæða til að
lækka áburðarverð hér á
landi?
„Eins og með svo mörg önn-
ur fýrirtæki höfum við staðið í
þeirri baráttu að halda niðri
rekstrarkostnaði verksmiðj-
unnar. Það hefur hins vegar
ekki verið tekið sérstaklega fyr-
ir innan stjórnarfyrirtækisins
hvort áburðarverð skuli lækk-
að eða ekki."
Jafnvel þó að verð á áburði sé
svo hátt að bændur veigra sér
viðaðkaupahann?
„Borið saman við nágranna-
lönd okkar er verð á áburði
ekki miklu dýrara hér en ann-
ars staðar. íslenskur bóndi
greiðir til dæmis ekki nema 4
til 10 prósentum hærra verð
fyrir áburð en bóndi (Noregi."
Hvað með fregnir af geysilega
lágu áburðarverði í Skotlandi?
„Staðreyndin er sú að gífur-
legar sviptingar hafa verið á
þessum markaði innan Evr-
ópu vegna samdráttar síð-
ustu árin. (Bretlandi hefurorð-
ið mikill taprekstur á þessu
sviði og því er ástandið þar
orðið afar slæmt. (kjölfar
harðnandi samkeppni hefur
verið gripið til þess ráðs að
lækka vöruverð niður úr öllu
valdi og virðist það vera skýr-
ingin á þessu ótrúlega lága
verði íSkotlandi."
Burtséð frá háu verðlagi, er
Áburðarverksmiðja ríkisins
ekki stórlega varasöm, af ör-
yggisástæðum?
„Það er alls ekki rétt sem hald-
ið hefur verið fram, að Áburð-
arverksmiðja ríkisins sé úr sér
gengin. Þær framleiðsluað-
ferðir sem notaðar eru hér á
landi samsvara því sem tíðk-
ast annars staðar. Að sjálf-
sögðu hefur margt breyst frá
því verksmiðjan var sett á fót
og tækjabúnaður verið end-
urnýjaður í gegnum tíðina.
Það er því fráleitt að ætla að
verksmiðjan sé óbreytt frá því
sem var í upphafi."
Nýjar efasemdir hafa vaknaö um
Áburðan/erksmiðju rikisins ikjöifar
fréttar af tágu áburðarverði ÍSkot-
landi, en samanburður leiðir i Ijós að
hvert tonn erallt að 80 prósentum
dýrara hérá landi. Hákon Björnsson
er framkvæmdastjóri Áburðarverk-
smiðju ríkisins.