Pressan - 03.09.1992, Blaðsíða 40

40
FIMMTUDAGUR PRESSAN 3. SEPTEMBER 1992
Þórólfur Þórlindsson
• • a t ,
* V i
I

\\ i
, \\ v
» • *í»
» í.*

«v4Í > •»’
-*d
,,Við
þurfum
að temja
okkur
nýjar
Margir eru þeirrar skoðunar,
að aldagömul eining í ís-
lensku samfélagi sé að rofna
og við blasi sundrung og upp-
lausn með fjölgun hjónaskiln-
aða og sjálfsvíga og auknu of-
beldi og firringu í samfélag-
inu. PRESSAN náði tali af
Þórólfi Þórlindssyni prófessor
og innti hann eftir þeim
breytingum sem orðið hafa á
íslensku þjóðinni og íslensku
þjóðfélagi í tímans rás og
helstu skýringum þar á. Þór-
ólfur er prófessor í félags-
fræði við Háskóla íslands og
Rannsóknastofnun uppeldis-
og menntamála.
Hafa orðið veigamiklar breyt-
ingar á íslensku samfélagi d síð-
ustu árum ogáratugum?
„Það er margt sem bendir til
þess að sú eining sem við höfum
þekkt sé að rofna og ef vitnað er til
þekktra félagsfræðilegra kenn-
inga, kenninga manna eins og
Emile Durkheims, má vel finna
þessum breytingum, sem við
fmnum fyrir á íslandi í dag, stað í
kenningum hans og hugmyndum
um þróun nútímasamfélags.
Durkheim benti á að aukin verka-
skipting og sérhæfing innan sam-
félagsins leiddi til þess að sú ein-
ing sem hefðbundið samfélag
byggði á hér fyrrum hefði rofnað.
Lengst af höfum við búið við afar
einsleita menningu, fyrst hreina
bændamenningu en síðan
bænda- og sjómannamenningu.
Atvinnuhættir voru einhæfir, fólk
lifði í sama heimi, allir voru þátt-
takendur í undirstöðuatvinnuvegi
þjóðarinnar og allir þekktu af eig-
in raun þennan sameiginlega
reynsluheim. Sérhæfingin í dag er
orðin mikil og það er ýmislegt
sem bendir til þess að hún hafi
rofið þá einingu sem áður var til
staðar. Nú er svo komið að við
verðum að læra að búa við að-
stæður þar sem menn þekkja oft
lítið hver til annars starfa. Sem
dæmi má nefna að reynsla þeirra
sem hafa alist upp úti á landi og
farið að stunda sjómennsku þegar
í barnæsku er afar ólík reynslu
Reykvíkings á sama aldri, sem
hefur ef til vill setið á skólabekk
ffá sex ára aldri og ffamundir þrí-
tugt. Þessir tveir einstaklingar
styðjast ekki við sömu reynslu og
búa ekki við sömu menningu.
Þetta eru veigamiklar breytingar
sem hafa orðið á íslensku samfé-
lagi.“
HÆTTA Á AÐ FÓLK MISSI
KJÖLFESTUNA
Hefur þetta áhrif á kjölfestu
mannaílífinu?
„Já, töluverð. Menn verða að
byggja samskipti sín á sameigin-
legum grunni til að hafa fótfestu í
lífinu. Þegar sérhæfingin eykst er
hins vegar hætta á að fólk missi
kjölfestuna, að minnsta kosti um
stundarsakir, þar til jafnvægi
kemst á og nýjar hefðir hafa
myndast.“
Hafa Islendingar borist of
hratt inn íhringiðu nútímans?
„íslendingar hafa að mörgu
leyti farið úr hinu hefðbundna
samfélagi yfir í nútímasamfélag á
mjög skömmum tíma, reyndar á
mun skemmri tíma en annars
staðar. Til að mynda tók það iðn-
byltinguna á Englandi nær heila
öld að ná hámarlu en hér festu nú-
tímaatvinnuhættir rætur á nokkr-
um árum í byrjun þessarar aldar.
Fyrir þann tíma lifðu íslendingar í
sama reynsluheimi, unnu svipuð
störf, bjuggu við svipuð skilyrði
og höfðu mjög áþekk gildi í lífinu.
Við byggðum á arfi kynslóðanna,
sem hafði tekið litlum breytingum
í aldanna rás. Stöðugleikinn í
samfélaginu byggði á þessum
grunni. Þegar nútímalifnaðar-
hættir, með vaxandi verkaskipt-
ingu og aukinni sérhæfingu, hófu
innreið sína riðluðust gamlar
hefðir og venjur. Upp spretta
ýmsir menningarafkimar, eins og
sérstök unglingamenning og
menning sjómanna svo dæmi séu
tekin. I þessu sambandi má ef til
vill nefna að til skamms tíma
unnu börn og unglingar við hlið
hinna fullorðnu og kynntust því
mismunandi starfsgreinum og
viðhorfum, auk þess sem hinir
eldri kynntust eðli og lífsviðhorf-
um æskunnar. Þetta hefur því
miður breyst.“
FYRRITENGSL HAFA
ROFNAÐ
Fólk hefúr þá glatað skilningi
sínum á viðhorfum hinna ýmsu
þjóðfélagshópa?
„Þessi sumarvinna, sem ég
minntist á hér að framan, var
mikilvægt einkenni á íslensku
þjóðfélagi en svo virðist sem hún
muni nú brátt heyra sögunni til,
eða að minnsta kosti minnka
mjög mikið. En kannski kemur
fleira til. Franski félagsfræðingur-
inn Durkheim benti tD dæmis á að
hinn siðferðislegi grunnur þjóðfé-
lagsins, sérstaldega í hinu hefð-
bundna þjóðfélagi, byggði á virð-
ingu fyrir meginstofnunum þjóð-
félagsins, eins og Alþingi, skóla,
kirkju, fjölskyldunni og ekki síst á
virðingu fyrir þeim sem eldri eru.
Durkheim lagði áherslu á að nem-
andi ætti að bera virðingu fyrir
kennara sínum og börn fyrir for-
eldrum sínum. Þessi virðing taldi
hann að ætti mikinn þátt í að
skapa nauðsynlega festu og aga.“
En finnst þér virðingin fyrir
hinum eldri og stofnunum sam-
félagsins vera að minnka eða
hverfa?
„Eg er ekki frá því. Ég hef
stundum sagt, bæði í gamni og al-
vöru, að meginbaráttumál ’68-
kynslóðarinnar svonefndu hafi
ekki aðeins verið aukið ffjálsræði,
heldur einnig að grafa undan
hefðbundinni virðingu fyrir rót-
grónum gildum þjóðfélagsins og
hefðbundnum stofnunum þess.
Þessi hugsunarháttur ýtti undir þá
skoðun að allar reglur í mannlegu
samfélagi væru afstæðar og ein-
staklingsbundnar og stuðluðu því
að vissri upplausn, sem enn er til
staðar.“
EFNAHAGSKREPPAN EYK-
URÁSUNDRUNGUNA
Hvernig tengjast breytingarn-
ará íslensku þjóðfélagi
því ástandi sem við búum við
nú?
„Vandi okkar í dag er bæði
efnahagslegur og menningarlegur.
Við þurfiim að temja okkur nýjar
leikreglur, umburðarlyndi, sem
mér finnst hafa farið minnkandi,
og takast á við vandamálin af
heiðarleika. Sú efnahagskreppa
sem við eigum nú við að glíma
getur magnað upp óeiningu, sem
gerir okkur erfiðara fyrir en ella að
takast á við vandamálin."
Kennir þá meiri óbilgirni í
samskiptumfólks en áður?
„Um það er erfitt að fullyrða.
Það má kannski benda á að við fs-
lendingar erum afskaplega um-
burðarlynd þjóð á mörgum svið-
um, eins og bandaríski félags-
fræðingurinn Tomasson hefur
bent á.“
En hvað fimnst þér um pólit-
íska siðmenningu þjóðarinnar,
veldur það þér áhyggjum hversu
lítt almenningur virðist fylgjast
með stjórnmálum og málum
sem varða framtíðþjóðarinnar?
„Já, vissulega er það alltaf
áhyggjuefni ef almenningur fylgist
ekki með því sem er að gerast á
vettvangi stjórnmála. Meginfor-
senda lýðræðisins er að kjósendur
séu upplýstir um einstök mál og
byggi afstöðu sína á skynsamlegri
umfjöllun en ekki á tilfmningum
og fyrirframmótuðum fordóm-
um. Hér komum við inn á hlut-
verk fjölmiðla. Fjölmiðlar ráða
miklu um það hvernig þjóðfélags-
umræðan þróast. Mér finnst til
dæmis að íslenskir fjölmiðlar ýti
að mörgu leyti undir þá upplausn
og uppgjöf sem nú er til staðar í ís-
lensku þjóðfélagi. Sá fyrirsagna-
stíll, sem nú er í tísku, er ekki fall-
inr) til að efla gagnrýna umræðu
og baráttuþrek. Það hlýtur að vera
meginatriði í lýðræðislegri um-
fjöllun um allt sem viðkemur
stjórnmálum, að fjölmiðlar fjalli
hleypidómalaust um mál sem efst
eru á baugi. Við eigum svo mikið
undir því að umfjöllun fjölmiðla
sé vönduð, að ólíkar skoðanir
komi fram og umræðan beinist að
aðalatriðum málsins, ekki ein-
hverjum aukaatriðum. Nú virðast
persónuleg átök stjórnmála-
manna og átök innan flokka vera
meira fréttaefni en þau málefni
sem skipta þjóðina mestu á hverj-
S umtíma.“
|
I FJÖLMIÐLAR EIGA STÓRAN
| ÞÁTT í NEIKVÆÐU HUGAR-
FARI
« Svo við víkjum aftur að efna-
“■ hagskreppunni, þá er það stund-
um áberandi að hugarfar fslend-
inga gagnvart vandamálum ein-
kennist af uppgjöfi Hvað finnst
þér utn þetta sjónarmið?
„Það er engin spurnig um það,
að á krepputímum er sundrungin
hættulegur óvinur. Nú þurfum við
að standa saman og freista þess að
brjótast út úr þrengingunum. Við
verðum að takast á við vandann af
raunsæi. Það þýðir ekki að leggja
árar í bát en oft ýtir þjóðfélagsum-
ræðan undir vonleysi fremur en
að hvetja fólk til dáða. Hér kom-
um við aftur að mikilvægi fjöl-
miðla. Efnistök þeirra eru ffemur
til að draga kjarkinn úr mönnum
en efla baráttuþrek þeirra.“
Sérðu fyrirþér bjartari tíma?
„Já, ég er þess fullviss að við
munum leysa þann vanda er nú
blasir við. Það tekur ef til vill
nokkum tíma en það mun takast.
Hér er allra veðra von. Við verð-
um að takast á við verkefnin og
leysa þau. Sú staðreynd að við
höfum lifað af í þessu landi fram
til þessa dags, í gegnum ótal
þrengingar, sýnir að við erum
vandanum vaxin.“____________
Jónmundur Guðmarsson