Pressan - 18.03.1993, Blaðsíða 25

FEMINISK BOKMENNTARYNI
PRESSAN 2.5
Fimmtudagurinn 18. mars 1993
„Guðrún Gísla-
dóttir leikur Pálínu
afsvo miklum
krafti og tilfinn-
inganœmi að ég
táraðist nœstum,
ogþað hefég ekki
gert síðan ég sá
Rómeó og Júlíu
þegar ég var sextán
ára. Karlarnir tveir
féllu nœr algjörlega
í skuggann af
henni. “
mér að hún sé tilneydd til þess
vegna stöðu eiginmannsins, —
ekki vegna þess að hún sé tilbú-
in að fyrirgefa og gleyma.
Tvímælalaust besta sýning
sem ég hef séð á þessu leikári,
þrátt fyrir ýmsa galla og bilaða
byssu!
„Það er á einstaka
stað sem Hjort bíð-
ur fagurfrœðilegt
skipbrot, en það er
margt afar vel gert
íþessari sögu og
hún er athyglisverð
þóttgölluð sé; djörf
tilraun sem tókst
ekki alveg. “
myrkri sprettur og blómgast allt
það válega, sjúklega, brjál-
aða...“ Þannig verður í þessu
verki stundum vart við alls
óþarfa mælgi, en hún er oftast
vitni um óöryggi þess sem skrif-
ar. Og bestu kaflar bókarinnar
eru í fullkominni andstæðu við
þessa, dálítið hrjúfir en á ein-
földu máli og lausir við tilgerð.
Sá kafli verksins sem verstur
er lýsir því þegar ffess nauðgar
læðu og virðist vel mega túlka
sem hliðstæðu við kynlífssam-
band sögupersónanna þar sem
karlinn er stjórnandi en konan
þolandi. Kaflinn verður klúð-
urslegur og beinlínis hlægilegur,
en það mátti hann síst verða. Ég
gat lengi vel ekki áttað mig á því
af hverju hann mistókst svo
rækilega en svo komu upp í
hugann orð Milans Kundera:
„Skáldsagnahöfundur sem
skrifar sögu tii að gera upp ein-
hverjar sakir (hvort sem það eru
hugmyndalegar eða persónu-
legar sakir) getur verið alveg
randviss um að hann bíður fag-
urfræðilegt skipbrot."
Það er á einstaka stað sem
Hjort bíður fagurfræðilegt skip-
brot, en það er margt afar vel
gert í þessari sögu og hún er at-
hyglisverð þótt gölluð sé; djörf
tilraun sem tókst ekki alveg, en
það munaði ekki miklu.
Er styttan af
Jóni Sigurðs
risatippi?
Af ofsóknarkenndri
leit femínískra
bókmenntafrœðinga
að reðurtáknum.
Þeir sem einhverju sinni
glugga í femínískar bókmennta-
túlkanir sjá fljótlega að sam-
kvæmt þeim er getnaðurlimur-
inn eitt helsta kúgunar- og
stjórntæki karla. Þetta er sjónar-
mið sem kemst rækilega til skila
í eftirfarandi lýsingu Guðbjarg-
ar Þórisdóttur, úr grein í afmæl-
isriti til Helgu Kress. Stundum
er engu líkara en verið sé að lýsa
ferðum skrímslisins í Alien-
myndunum:
„Móðirin þekkir KARL-
MANNINN sem ræðst að kon-
unni, étur hana með augunum,
afklæðir hana, ryðst inn í líf
hennar, dvelur þar örstutta
stund, skilur hana eftir aleina en
hefur fyrst eignað sér h'f hennar
með því að sá sér í líkama henn-
ar, heldur áfram að éta af líkam-
anum þangað til maðurinn að
lokum skríður aftur út úr lífi
hennar í smækkaðri mynd,
sömu leið og hann kom.“
Hin vökulu augu femínism-
ans hafa séð reista getnaðarlimi
í mörgu horninu, dulbúna sak-
leysislegu gervi regnhlífar, ham-
ars eða styttu. Þannig er hamar
Þórs fallískt tákn, að sögn Helgu
Kress, en hún hefur í bók-
menntagreiningum sínum
dregið margan getnaðarliminn
fram úr felum. Kannski hefur
hún aldrei fundið þá fleiri en í
Tímaþjófinum. Þar ber elsk-
huginn Anton svarta regnhlíf í
fyrsta sinn er fundum hans og
Öldu íversen ber saman. Regn-
hlífín er „skýrt fallískt tákn“,
segir Helga. Hið sama á við um
styttu Jóns Sigurðssonar á Aust-
urvelli, en um hana segir hún: „-
Þessi trónandi stytta er skýrt
fallusartákn, eitt af mörgum í
sögunni.“ Frelsishetjan er orðin
að risatippi. Og ef maður les
söguna með tippakenninguna í
huga koma til manns ýmsar
þenkingar þegar síðar í sögunni
er sungið í Dómkirkjunni: „Rís
þú unga íslands merki“.
Svipuð túlkun kemur fram
hjá doktor Robyn Penrose há-
skólakennara, sem í fyrirlestri
um bókmenntir og iðnbyltingu
sagði: „Vart þarf að taka fram
að reðurinn er hinn miðlægi öx-
ull í iðnvæddu kapítalísku þjóð-
félagi. Uppfmningamennirnir,
verkfræðingarnir, verksmiðju-
eigendurnir og bankamennirnir
sem byggðu það upp og héldu
því við voru allir karlmenn. Al-
gengasta tákn iðnaðar — verk-
smiðjureykháfurinn — er einn-
ig reðurtákn. Hin dæmigerða
sviðsmynd í 19. aldar bók-
menntum — háir skorsteinar
sem teygja sig til himins og
spýta svörtum reykjarslæðum,
hús sem nötra undan taktföst-
um slögum öflugra véla, járn-
brautarlestin sem brunar
óstöðvandi gegnum kyrrlát
sveitahéruð — allt er þetta upp-
fullt af kynferðislegri, eyðileggj-
andi valdbeitingu karlmanns-
ins.“
Penrose er á svipuðu róli og
Guðbjörg, Helga og Dagný
Kristjánsdóttir. Sú síðastnefnda
kom auga á tippi og klof í þess-
um ljóðlínum Einars Ben úr
Hvarfi séra Odds ffá Miklabæ:
„Þessi trónandi stytta er s
fallusartákn, eitt af
sögunni," hefur Helga
aðumstyttuna afJóni
skyrt
Reidd til höggs er hönditi
kreppt
hátt á lofti, önnur er heft
á hitrum blikandi hnífi.
Þarna stendur Miklabæjar-
Solveig ffamrni fyrir presti með
reiddan hnefa og hníf í annarri
hendi. Og Dagný segir: „Þar eru
sem sagt komin tvö fallosar-
tákn.“ Sólveig er með sár á hálsi
og Dagný túlkar það svo: „Opið
og blæðandi sárið á hálsi henn-
ar er jafnframt geldingarmynd,
ógnandi mynd af kynfærum
konu, tengd ofbeldi og dauða.“
Kenningar þessara kvenna
falla hver að annarri en á kon-
unum er þó grundvallarmunur.
Þær íslensku eru starfandi bók-
menntaffæðingar en Penrose er
skáldsagnapersóna. Hún er
sköpun Davids Lodge. Hann er
afar virtur bókmenntaffæðing-
ur og rithöfundur sem í verkum
sínum gerir óspart grfn að lítt
grundaðri túlkunarfræði koll-
ega sinna, sérstaklega hinni
kynferðislegu þráhyggju sem sí-
fellt skýtur upp kollinum í túlk-
unum þeirra.
Það er enginn sjáanlegur
munur á femínískum ffæðitúlk-
unum íslenskra kvenna og upp-
diktuðum kenningum Lodge
sem hann leggur Penrose í
munn. Penrósin enska er hlægi-
leg og henni er ætlað að vera
það. Penrósurnar fslensku
stunda einstrengingslegar bók-
menntatúlkanir og ætlast til að
vera teknar alvarlega. En eins og
Birna Bjarnadóttir sagði í gagn-
rýnni grein á störf þeirra hefur
fræðimennska þeirra leitt til
þess að í augum sumra er bók-
menntafræðin „ekki hraðfleyg
skúta. Þvert á mótí er hún sokk-
in og einu minjarnar fúin sprek
í Ijöru umræðunnar, engum til
gagns en mörgum til ama“.
Konur hafa vissulega átt erfitt
uppdráttar í íslensku bók-
menntalífi og því er vont til þess
að vita að þær hafi stýrt skipum
sínum af meiri ákafa en viti. En
eins og skáldið sagði: „Alltaf má
fá annað skip og annað föru-
neyti“. Og nú hljóta yngri konur
að hafna stefnu hinna eldri og
finna sér þarfari verkefni en þau
að festast í ofsóknarkenndri leit
að reðurtáknum.
Kolbrún Bergþórsdóttir
LEIKLIST
Lakkrís-Moli-ére
TARTUFFE
EFTIR MOLIÉRE
LEIKSTJÓRI: ÞÓRTULINIUS
ÞJÓÐLEIKHÚSINU
★★★
Tartuffe í Borgarleikhúsi —
hvílíkt debút á stóra sviðinu
fyrir Þór Tulinius leikstjóra!
Verkið er keyrt á ótrúlegum
hraða frá byrjun til enda, troðið
af bröndurum, hlátri og upp-
hrópunum (á frönsku og ís-
lensku). Allar persónurnar eru
eins ýktar og hægt er. Sonur-
inn, Damis (Steinn Ármann
Magnússon), er algjör ruddi;
dóttirin, Mariane (Helga Braga
Jónsdóttir), algjör vitleysingur;
Valere, kærasti Mariane (EUert
Ingimundarson), algjört fífl;
Orgon, faðirinn (Pétur Einars-
son), algjör asni; og Tartuffe
sjálfur (Þröstur Leó Gunnars-
son) algjört kríp. Allt í þessari
sýningu gerist svo hratt, svo
hátt og með svo miklum látum
að erfitt er að finna rödd
Moliéres í þessu skemmtilega
rugli. Textinn, sennilega ágæt-
lega þýddur af Pétri Gunnars-
syni í óbundnu máli, er lítið
meira en beinagrind fyrir alls-
konar brögð og fíflagang. Jafn-
vel liðsforinginn (yndislega vel
leikinn af Ara Matthíassyni),
sem kemur til að refsa Tartuffe,
er brjálæðingur sem hlær og
slær samstundis og breytir
þannig lokasenunni í meiri vit-
leysu, í stað þess að allt sé
skyndilega grafalvarlegt, eins
og var upprunaleg (en samt
óraunhæfj ætlun Moliéres.
Saga þessa verks er löng og
flókin, en fyrsta útgáfan var
sennilega farsi af frekar grófri
gerð. Mér sýnist að Þór Tulini-
us hafi kosið að ganga ennþá
lengra og breyta-farsa í absúrd-
leikrit með tilvitnunum í
Chaplin, Peter Sellers og jafnvel
Monty Python-liðið.
Ekki er mikil áhersla lögð á
Tartuffe sjálfan og túlkunin er
að mínu mati verri fyrir vikið.
Þó að flestar týpurnar í verkinu
séu ekki lengur til í þjóðfélagi
okkar er Tartuffe enn á lífi í
formi allskonar gúrúa sem
þykjast vera trúaðir en eru í
raun að leita að einhverju jarð-
bundnara (efnislegri full-
nægju). Það er aðeins í frægu
senunni (í fjórða þættinum),
þar sem Tartuffe ætlar að njóta
konu húsbóndans, að Þröstur
Leó fær að sýna hversu
skemmtilega ógeðsleg þessi
persóna getur verið. Mun meiri
áhersla er lögð á Dorine (þjón-
ustustúlkan, frábærlega vel
leikin af Ingrid Jónsdóttur),
sem er með nefið niðri í öllu, og
Elmíru (Edda Heiðrún Back-
„Mérfinnst að
Þór œtti aðfá Lé
konung eða Ödip-
us rex sem nœsta
verkefni. Hugsið
ykkur hvað hann
gæti gert úr
þeim!“
man), sem skríkir og flissar svo
hressilega að allir vilja hlæja
með.
Það er varla eitt einasta
augnablik þar sem maður fær
tækifæri til að láta sér leiðast.
Hvort maður er hrifinn eða
stórundrandi er þó ekki gott að
segja. Ekki heldur hvað varð
um Moliére, nema Þór hafi
breytt honum í lakkrísmolann
hans Tartuffes svo hann kæmi
einhvers staðar fram og
gleymdist ekki alveg.
Mér finnst að Þór ætti að fá
Lé konung eða ödipus rex sem
næsta verkefni. Hugsið ykkur
hvað hann gæti gert úr þeim!
Martin Regal
Myndlist
• Bryndís Jónsdóttir opn-
arsýningu í Galleríi Úmbru
á fimmtudag.
• Helgi Örn Helgason
opnar sýningu á smámynd-
um í Galleríi Sævars Karls á
föstudag. Opið á verslunar-
tíma.
• Margrét Reykdal opnar
málverkasýningu í Hafnar-
borg á laugardag.
• Guðrún Gunnarsdóttir
opnar sýningu á vefnaði og
tágaverkum í Listasafni Al-
þýðu á laugardag.
• Jón Baldvinsson opnar
málverkasýningu í Portinu á
laugardag.
• Gunnlaugur Stefán
Gíslason í Galleríi Fold. Op-
ið virka daga kl. 11-18 og
laugardaga kl. 11-16.
• Það sem okkur dettur í
hug! Samsýning tíu barna
sem stendur yfir í setustofu
Nýlistasafnsins. Opið alla
daga kl. 14-18.
• Svala Sigurleifsdóttir
sýnir málverk og litaðar Ijós-
myndir í Galleríi 1 1. Opið
alla daga kl. 14-18.
• Rut Rebekka Sigurjóns-
dóttir sýnir olíu- og pastel-
myndir í FÍM-salnum. Opið
alla daga kl. 14-18.
• íslenskt landslag
1900-1945 nefnist sýning
á Kjarvalsstöðum. Á sýning-
unni eru um 120 myndir
eftir 26 listamenn sem allir
fengust við gerð landslags-
mynda á þessu tímabili. Op-
ið daglega kl. 10-18.
• Magnús Pétur Þor-
grímsson sýnir í Stöðlakoti.
• Helgi Þorgils Friðjóns-
son sýnir um þessar mundir
verk sín í húsgagnadeild
Pennans, Hallarmúla. Opiðá
verslunartíma.
• Gerda Cook, sýnir í salar-
kynnum Menningarstofn-
unarinnar. Lýkur á föstudag.
Opiðkl. 11.30-17.45.
• Elías Hjörleifsson hefur
opnað sýningu í Galleríi 15.
Opið virka daga kl. 12-18 og
la uga rdaga kl. 11-14.
• Medúsu-hópurinn sýnir
verk sín í Gerðuþergi. Opið
mánudaga til fimmtudaga kl.
10-22, föstudaga kl. 10-16 og
laugardaga kl. 13-16.
• Fimm Færeyingar sýna
verk sín í Norræna húsinu.
Opið daglega kl. 14-19.
• Bryndís Þórarinsdóttir
sýnir vatnslitamyndir í kaffi-
stofunnni Lóuhreiðri í Kjör-
garði. Lýkurá laugardag.
• Ásta Ólafsdóttir sýnir
þrívíð verk, lágmyndir og
innsetningar í Gerðuþergi.
Opið mánudaga tilfimmtu-
daga kl. 10-22 ogföstudaga
og laugardaga kl. 13-16.
• Hreinn Friðfinnsson.
Yfirlitssýning í Listasafni ís-
lands. Lýkurá sunnudag.
Opið alla daga kl. 12-18.
• Ásgrímur Jónsson.
Myndir eftir Ásgrím úr ís-
lenskum þjóðsögum. Opið
umhelgarkl. 13.30-16.
• Ásmundaesafn. Bók-
menntirnar í list Ásmundar.
Opið alla daga kl. 10-16.
• Þorvaldur Þorsteinsson
sýnir samsettar lágmyndir í
Slunkaríki á (safirði. Opið
miðvikudaga til suntiudaga
kl. 16-18.
Sýningar
• Lárus Karl Ingason & Ól-
afur Gunnar Sverrisson
opna samsýningu á Ijós-
myndum og skartgripum í
Portinu á laugardag.
• Níels Hafstein sýnir bók-
verk, lausblaðabækurog
fylgihluti í Nýlistasafninu.
• Höndlað í höfuðstað
nefnist sýning í Borgarhúsi
um sögu verslunar í Reykja-
vík.