Morgunblaðið - 26.05.2004, Blaðsíða 28

28 MIÐVIKUDAGUR 26. MAÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
Margumrætt ákvæði umsynjunarvald forseta,26. greinin, á rætur ígrein stjórnarskrár
sem áður kvað á um neitunarvald
konungs. Sú grein hélst lítið breytt
allt frá 1874 er Íslendingar fengu
fyrst stjórnarskrá.
„Sú grein var þýðing á 24. gr.
dönsku stjórnarskrárinnar frá 1866.
Neitunarvald konungs gekk þó mun
lengra, því ef hann neitaði lagafrum-
varpi um staðfestingu féll það ein-
faldlega niður,“ segir Gunnar Helgi
Kristinsson, prófessor í stjórnmála-
fræði við Háskóla Íslands, í riti sínu
um þróun íslensku stjórnarskrár-
innar.
26. greinin sem sett var í lýðveld-
isstjórnarskrána árið 1944, veitir
forseta í raun ekki vald til að koma í
veg fyrir gildistöku laga, heldur
kveður á um að leggja skuli laga-
frumvörp fyrir forseta til staðfest-
ingar og synji forseti frumvarpinu
staðfestingar, fái það engu að síður
lagagildi, en leggja skuli það þá svo
fljótt sem kostur er undir atkvæði
allra kosningabærra manna í land-
inu til samþykktar eða synjunar
með leynilegri atkvæðagreiðslu.
Ekki er að finna skýr svör í skrif-
um fræðimanna um synjunarvald
forseta, við þeirri spurningu hvers
vegna talin var sérstök ástæða til að
setja þetta ákvæði í lýðveldisstjórn-
arskrána, sem samþykkt var á Þing-
völlum fyrir 60 árum.
Samtal Matthíasar Johannessen,
ritstjóra Morgunblaðsins, við dr.
Bjarna Benediktsson, þáverandi
forsætisráðherra, sem birt var í
Morgunblaðinu 9. júní 1968, í að-
draganda forsetakosninga, varpar
hins vegar ljósi á þetta. Bjarni víkur
í viðtalinu að synjunarákvæðinu í
stjórnarskránni frá 1944 og greinir
þar frá ástæðum þess að það var sett
inn í stjórnarskrána, en þess má
geta að Bjarni átti sæti í nefndinni
sem samdi tillögurnar að lýðveldis-
stjórnarskránni. Bjarni segir:
„Í stjórnarskránni er forsetanum
að nafni eða formi til fengið ýmislegt
annað vald, þar á meðal getur hann
knúið fram þjóðaratkvæðagreiðslu
um lagafrumvarp með því að synja
frumvarpinu staðfestingar. Þarna er
þó einungis um öryggisákvæði að
ræða, sem deila má um, hvort heppi-
legt hafi verið að setja í stjórnar-
skrána. Aldrei hefur þessu ákvæði
verið beitt og sannast sagna á ekki
að beita því, þar sem þingræði er
viðhaft.
Forseti verður bæði að kunna skil
á takmörkum síns raunverulega
valds og hafa hæfileika til þess að
beita því rétt, þegar á hann reynir.“
Matthías spyr Bjarna af hverju
ákvæðið um þjóðaratkvæðagreiðsl-
una var sett inn í stjórnarskrána.
Svar Bjarna er svohljóðandi:
„Ástæðan til þess var sú, að þegar
verið var að semja frumvarpið að
lýðsveldisstjórnarskránni var utan-
þingsstjórn, sem meirihluti Alþingis
undi mjög illa, þó að ekki væri hægt
að ná samkomulagi um þingræðis-
stjórn. Með réttu eða röngu töldu
margir þingmenn, þar á meðal ég, að
þáverandi ríkisstjóri hefði við skip-
un utanþingsstjórnarinnar farið
öðruvísi að en þingræðisreglur segja
til um. Menn óttuðust þess vegna að
innlendur þjóðhöfðingi kynni að
beita bókstaf stjórnarskrárinnar á
annan veg en konungur hafði ætíð
gert frá því að landið fékk viður-
kennt fullveldi 1918 – og þar með
taka afstöðu með eða móti lagafrum-
vörpum, alveg gagnstætt því, sem
ætlast er til í þingræðislandi, þar
sem staðfesting þjóðhöfðingjans á
gerðum löggjafarþings er einungis
formlegs eðlis. Menn vildu ekki eiga
það á hættu, að forseti gæti hindrað
löglega samþykkt Alþingis með því
að synja henni staðfestingar, heldur
tæki lagafrumvarp engu að síður
gildi, en vald forseta yrði takmarkað
við það eitt að geta þá komið fram
þjóðaratkvæðagreiðslu um málið.
Þetta ákvæði skýrist þess vegna ein-
göngu af því tímabundna ástandi,
sem hér ríkti á árunum 1942–44, og
hefur reynslan síðan bent til að þessi
varúð þingsins hafi verið ástæðu-
laus. Ekki er kunnugt, að forseta
hafi nokkru sinni komið til hugar að
stofna til þess glundroða, sem af því
mundi leiða, ef hann ætlaði að
hindra Alþingi í löggjafarstarfi
þess,“ sagði Bjarni í samtalinu við
Matthías.
Rekja má synjunarákvæðið
aftur til ársins 1849
Rekja má sögu synjunarákvæðis-
ins allt aftur til svonefndrar júní-
stjórnarskrár, sem sett var í Dan-
mörku 1849 við afnám einveldis í
Danmörku. Þó lýðræðislegu stjórn-
skipulagi væri komið á að hluta til,
var ríkisþinginu danska þó ýmis tak-
mörk sett í fyrstu, m.a. með synj-
unarvaldsákvæði, þar sem öll ný lög
sem þingið samþykkti urðu að hljóta
undirritun konungs og ráðherra.
Þingræði var ekki komið á í Dan-
mörku fyrr en árið 1901. „Dönsku
grundvallarlögin frá 1849, sem um
margt er fyrirmynd íslensku ákvæð-
anna, voru byggð á samkomulagi um
valdskiptingu milli konungs og
danskra þingmanna. Orðin í ís-
lensku stjórnarskránni, sem nú gild-
ir [...] endurspegla ástand í öðru
landi á öðrum tímum, ástand sem
þar ríkir ekki lengur og aldrei hefur
verið á Íslandi,“ segir Þór Vilhjálms-
son, fyrrverandi hæstaréttardóm-
ari, í grein um synjunarvald forset-
ans í afmælisriti Gauks
Jörundssonar.
Þórður Bogason lögmaður hefur
leitast við að svara þeirri spurningu
hversu langa sögu ákvæði stjórnar-
skrár um samskipti þjóðþings og
þjóðhöfðingja eiga og hvort það hafi
breyst að einhverju leyti vi
lýðveldis.
„Þingræðisreglan veiti
væga vísbendingu um s
þjóðþings og þjóðhöfðing
kemur að staðfestingu á þe
sem þjóðþingið hefur sa
segir Þórður í grein sinni u
ann í afmælisriti Gun
Schram, fyrrv. prófessors.
Kemst hann að þeirri n
að í hartnær hálfa öld hafi
gilt um samskipti Alþingis
höfðingjans að vald þjóðhö
sé einvörðungu formlegs
venja byggist á þingræði
sem innleidd var með hei
árið 1904 og engar efnisb
hafi orðið á þessari venju vi
lýðveldisins.
„Íslenska stjórnarskráin
sínar að rekja til dönsku
skrárinnar frá 5. júní 184
hann. „Fyrsta stjórnarskr
ins, um hin sérstaklegu m
lands, var sett einhliða af
árið 1874 og sniðin að
stjórnskipun í Danmörku
Þórður í áðurnefndri grein.
Alþingi fékk árið 1874 ta
löggjafarvald með þjóðhö
um konungi Danmerkur en
varð Alþingi aðalhandhafi l
valds á Íslandi í sérmálum
og frá 1. desember 1918
þingi fullt og óskorað löggja
Konungur Danmerkur b
ei persónulegu synjunarva
Íslandi eftir að landinu
stjórnarskrá 1874. „Hins v
91 lagafrumvarpi synjað
ingar fram til 1904 en það
að ráði og á ábyrgð Ísland
ans (Íslandsráðgjafans) s
Kaupmannahöfn. Eftir a
stjórn og þingræði koms
synjaði konungur ekki stað
á lagafrumvarpi. Á tímab
1918 til 10. apríl 1940, er
var hernumin, neitaði kon
aldrei að staðfesta lagaf
sem Alþingi hafði samþyk
venja breyttist ekki neitt á
fram að lýðveldisstofnun,
ríkisstjórans.
Á þessu tímabili verður a
á að sama meginregla hafi
landi og í Danmörku um
þjóðhöfðingja þessara tveg
á synjunarvaldi sínu. Það
hans persónulega ákvörðu
var það að tillögu ráðherra
ábyrgð. Mikilvægt er að í
isríki jafngildir neitun þjóð
á staðfestingu laga, á áby
herra, í raun að verið sé að
Skýrist eingöngu
bundnu ástandi 1
Ástæða þess að ákvæði um að forseti geti synjað frumvarpi staðf
í stjórnarskrána var sú, að utanþingsstjórn var við völd, sem mei
sögn Bjarna Benediktssonar, fyrrv. forsætisráðherra. Á myndin
Þórðarsonar við stofnun lýðveldisins á Þingvöllum 17. júní 1944.
órsson og Björn Ólafsson. Gísli Sveinsson, forseti Alþingis, er í fo
Sérstakar ástæður voru fyrir því að ákvæði um synjunarvald forset
skrána, að því er fram kom í viðtali við dr. Bjarna Benediktsson for
Ómar Friðriksson kynnti sér skýringar Bjarna og umfjöllun fræðim
’Ekki er kunnugt, aðforseta hafi nokkru
sinni komið til hugar að
stofna til þess glund-
roða, sem af því mundi
leiða, ef hann ætlaði að
hindra Alþingi í lög-
gjafarstarfi þess.‘
„HEIÐARLEIKI
OG REGLUFYLGNI“
Ífyrradag birtist hér í Morgunblaðinugrein eftir tvo lögmenn, þau RagnarAðalsteinsson og Sigríði Rut Júl-
íusdóttur, en þau voru verjendur annars
ákærða í svonefndu málverkafölsunarmáli
fyrir héraðsdómi og Hæstarétti. Í grein
lögmannanna segir:
„Enn síður er Morgunblaðinu heimilt
að gengnum lokasýknudómi að segja eða
a.m.k. gefa í skyn að hinir sýknuðu séu í
raun sekir en ósamkvæmni í dómum
Hæstaréttar hafi leitt til þess að þeir voru
sýknaðir.“
Þetta er alvarleg ásökun. Svo vill hins
vegar til að í forystugrein Morgunblaðs-
ins sl. laugardag um málverkafölsunar-
málið var hvorki sagt eða gefið í skyn, að
hinir sýknuðu væru sekir. Hvað gengur
lögmönnunum til að hafa upp slíkar ásak-
anir á hendur Morgunblaðinu, sem hvergi
er hægt að finna stað í texta viðkomandi
forystugreinar?
Í grein lögmannanna segir: „Þá leitast
Morgunblaðið við að gagnrýna og andæfa
því að ákærðu skuli hafa notið grunnreglu
stjórnarskrár um réttláta meðferð fyrir
dómi.“ Þetta er líka þung ásökun á hendur
Morgunblaðinu en svo vill til, að það er
heldur ekki hægt að finna þessum ásök-
unum stað í nefndri forystugrein. Hvað
veldur því, að lögmennirnir halda því fram
að í forystugrein Morgunblaðsins standi
eitthvað, sem þar er hvergi að finna? Hver
einasti lesandi blaðsins getur borið saman
texta forystugreinarinnar og grein lög-
mannanna og séð með eigin augum að
blaðið segir hvergi það, sem lögmennirnir
saka það um.
Í grein lögmannana segir líka: „Telur
Morgunblaðið að með því hafi bæði dóms-
stigin skuldbundið sig til að byggja dóm á
framburði aðstoðarmanna lögreglunnar,
sérfræðinganna.“
Þetta sjónarmið er heldur ekki að finna
í forystugrein blaðsins. Hvers vegna eru
lögmennirnir að gera blaðinu upp skoð-
anir?
Í fyrrnefndri forystugrein Morgun-
blaðsins var athygli vakin á tveimur dóm-
um Hæstaréttar, sem snerta þetta mál og
komizt að þeirri niðurstöðu, að þegar þeir
væru lesnir saman, fælist í þeim ákveðin
mótsögn. Jafnframt sagði: „Ekki þarf að
hafa mörg orð um mikilvægi þess að
Hæstiréttur sé samkvæmur sjálfum sér
og segi ekki eitt í dag og annað á morgun.“
Má Morgunblaðið ekki hafa þessa skoð-
un? Er Morgunblaðið að leggjast gegn
„grundvallarreglu réttarríkisins“ með því
að hafa þessa skoðun á tveimur dómum
Hæstaréttar?!
Svo vill til að Bogi Nilsson ríkissak-
sóknari hefur mjög svipuð viðhorf til þess-
ara tveggja dóma og Morgunblaðið lýsti í
umræddri forystugrein. Í samtali við
blaðið sl. mánudag sagði ríkissaksóknari,
þegar hann vísaði til dómanna: „Ef Hæsti-
réttur hefði viljað gefa önnur skilaboð
hefði hann að sjálfsögðu átt að gera það á
þeim tíma. Það finnst mér eiginlega liggja
í augum uppi og þess vegna kom þessi af-
staða meirihluta Hæstaréttar mér mjög á
óvart. Jafnvel þó þessi tengsl, sem um var
að ræða í þessu máli gætu hugsanlega haft
einhver áhrif á sönnunarmatið, eins og
gefið var í skyn af hálfu héraðsdóms var
varla hægt að búast við því, að litið yrði
svo á að sérfræðiálitin gætu alls ekki kom-
ið til skoðunar.“
Felst í þessum orðum ríkissaksóknara,
að mati lögmannanna tveggja, að hann sé
„á móti grundvallarreglum réttarríkis-
ins“?
Þótt sviðsljós fjölmiðlanna beinist mjög
að lögmönnum um þessar mundir mega
þeir ekki missa sjónar á því grundvallar-
atriði, sem lögmennirnir tveir segja í
grein sinni að dómstólar geri kröfu til
þeirra um þ.e. „heiðarleika og reglu-
fylgni.“
VÍSBENDING UM ÞRÓUN NÚTÍMANS
Um þessar mundir stendur yfir í Gerð-arsafni í Kópavogi sýning á íslenskum
málverkum í einkaeigu í Danmörku, en hún
kemur hingað eftir að hafa verið til sýnis á
Norðurbryggju í Kaupmannahöfn. Verkin
hafa ekki áður komið fyrir almenningssjón-
ir hér á landi, en eru langflest máluð af
„ungum og óþekktum Íslendingum sem á
20. öldinni stunduðu nám við Konunglega
Listaháskólann í Kaupmannahöfn og urðu
síðan kunnir eða jafnvel frægir“, eins og
Vigdís Finnbogadóttir, fyrrverandi forseti
og verndari sýningarinnar, orðar það í sýn-
ingarskrá.
Það er ekki síst þessi uppruni verkanna
sem gefur þeim gildi í samtímanum, því
sem slík eru þau mikilsverð vísbending um
þróun hugmyndasögu nútímans í þeim um-
brotum sem mörkuðu síðustu öld á Íslandi
– eins og þau birtast í listrænum meðförum
margra helstu vaxtarsprota þjóðarinnar á
sviði myndlistar á mótunarárum þeirra í
sínum ferli. Mörg verkanna, ekki síst
landslagsverkin, mynda áhugaverðan
brennipunkt þar sem áhrif og þrá eftir ís-
lensku umhverfi og náttúru rennur saman
við ríkjandi strauma og tækni í erlendu
myndlistarumhverfi. Í þeim skilningi af-
hjúpa þessi verk sem heild hvaða þættir
hafa mótað íslenskt samfélag og hvernig
listirnar geta samþætt huglæg hrif þess er
býr heima, jafnt sem þess er mætir manni
að heiman.
Ef verkin eru skoðuð í tímaröð verður sú
þróun enn ljósari; hefðbundin og þekkjan-
leg form leysast upp í abstrakt verkum er
afhjúpa sífellt víðara sjónarhorn og afstæð-
ari gildi hvað vitund fyrir umhverfinu varð-
ar. Titill verks Braga Ásgeirssonar,
„Spænsku tröppurnar í Róm“, frá árinu
1954, ber slíkri þróun til að mynda glöggt
vitni og myndar sterkt mótvægi við hefð-
bundnari viðfangsefni íslenskrar myndlist-
arsögu, svo sem Eiríksjökul og Þingvelli.
Tilurð þessarar forvitnilegu sýningar
má rekja til frumkvæðis Klaus Ottos Kapp-
els, sem var sendiherra Dana á Íslandi á ár-
unum 1995–99. Í samtali sem Morgunblað-
ið átti við hann þegar sýningin var sett upp
í Danmörku segir Kappel margar áhuga-
verðar sögur liggja að baki verkanna. „Á
þessum tíma voru listamennirnir flestir lítt
þekktir og félitlir, og það kom fyrir að þeir
létu myndir upp í húsaleiguna, veitinga-
húsareikninga eða annan kostnað,“ segir
hann. En hann bendir ennfremur á að sýn-
ingin er „vináttusýning“, þar sem brugðið
er „upp mynd af kafla í sameiginlegri sögu
dönsku og íslensku þjóðanna“.
Bera Nordal, er valdi verkin á sýn-
inguna, staðfestir þau ummæli Kappels í
sýningarskránni þar sem hún segir: „Í upp-
hafi, þegar listamenn eru aðallega að tak-
ast á við túlkun íslenskrar náttúru og þá
togstreitu sem skapaðist á milli bænda- og
borgaraþjóðfélags, er myndlistin aðallega
undir áhrifum hinnar dönsku akademísku
listar í anda náttúrurómantíur og tákn-
hyggju.“ Sýningin í Gerðarsafni veitir því
einkar athyglisvert sjónarhorn á þessa
sameiginlegu sögu, þar sem íslensk sköp-
unarþrá mætir umheiminum í gegnum
Danmörku og hið listræna sjálf er jafn-
framt sett í stærra samhengi.