Morgunblaðið - 07.07.2004, Page 24

UMRÆÐAN
24 MIÐVIKUDAGUR 7. JÚLÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
að getur verið
heillandi að horfa á
stórmenni takast á.
Og ef maður á sjálf-
ur eitthvað undir því
að annað þeirra beri sigur úr
býtum verða átökin þar að auki
taugatrekkjandi. Maður sam-
samar sig sínu stórmenni og
hvert högg sem hæfir það hæfir
um leið mann sjálfan.
Samt er maður undir niðri
þakklátur stórmenninu sínu fyr-
ir að taka á sig höggin fyrir
mann. Og vitundin um að maður
myndi sjálfur aldrei geta háð þá
baráttu sem stórmennið stendur
í fyllir mann lotningu í orðsins
fyllstu merkingu – maður lýtur
stórmenninu. Þess vegna fá
stórmenni að
komast upp
með ýmislegt
sem meðal-
mennunum
myndi aldrei
líðast. Og ein-
mitt þannig hefjast stórmennin
upp fyrir hefðbundin gildi og
reglur og fara jafnvel að móta
gildin og reglurnar. Þá er stór-
mennið orðið að ofurmenninu
sem heimspekingurinn Fried-
rich Nietzsche kynnti til sög-
unnar.
Ofurmenni er sá sem setur
kúrsinn, vísar veginn – leiðir
meðalmennin áfram. Án ofur-
mennisins eru meðalmennin
villuráfandi sauðir. Þau þurfa
því á ofurmenninu að halda,
enda sagði Nietzsche að of-
urmennið kæmi fram á sjón-
arsviðið af brýnni nauðsyn –
fremur en eigin frekju – vegna
þess að hefðbundin kristin gildi
væru úr sér gengin. Það var
þetta sem hann átti við með
þeim frægu orðum að Guð væri
dauður. Ofurmennið kemur í
staðinn fyrir Guð.
Þessi hugmynd Nietzsches er
alls ekki jafn fráleit og hún
kann að hljóma með hans eigin
orðum, því hann var nítjándu-
aldarrómantíker, gefinn fyrir
dúndur og drama og svakaleg
orð. En ef maður tálgar leik-
tilþrifin burtu og orðar hug-
myndina með settlegum sam-
tímahætti situr eftir ágætis
greining á leiðtogum. Sjálfur
nefndi Nietzsche nokkur stór-
menni sögunnar sem gæfu vís-
bendingu um hvernig ofur-
mennið væri, svo sem Jesús,
Napóleon og Goethe.
Ef maður hugsar málið aðeins
kemst maður að því, að líklega
þekkja flestir svona ofurmenni.
Hér á Íslandi voru þau lengst af
skáld eða stjórnmálaskörungar
– og stundum var sami mað-
urinn hvorttveggja. Í seinni tíð
fer minna fyrir skáldum í of-
urmennastétt, flest skáld eru
núorðið réttir og sléttir launa-
menn sem eru bara að sjá sér
og sínum farborða með því að
segja skemmtilegar sögur. Hvað
er orðið um miklu skáldin og
rithöfundana sem voru samviska
þjóðar sinnar – og vissu að þau
voru það?
Nei, ofurmennin í íslenskum
samtíma eru ráðherrar og við-
skiptajöfrar – og stöku vís-
indamaður. Þetta eru mennirnir
sem núna heyja orrustur og
meðalmennin taka afstöðu með
eða á móti eftir því hvernig þau
sjá hagsmunum sínum best
borgið. Rithöfundarnir og skáld-
in (að því marki sem nokkur
skáld eru lengur til á Íslandi)
eru komin í hlutverk trúðsins
sem stendur utan við allt og
reynir að vekja á sér athygli
með því að segja brandara um
stórmennin.
Á meðan orrusta ofurmenn-
anna geisar geta meðalmennin
ekki gert annað en fylgjast dol-
fallin með, enda drukkna þeirra
eigin hugsanir og orð hvort eð
er í sverðaglamrinu og vopna-
gnýnum. En þegar hlé verður á
bardaganum gefst meðalmenn-
unum kannski færi á að velta
stórmennunum svolítið fyrir sér.
Til dæmis mætti spyrja hvaða
eiginleika maður þurfi að hafa
til að vera stórmenni. Svarið við
þessu er flókið, en fyrst og
fremst þarf manni að finnast
eðlilegt að maður hafi vald og að
aðrir fari eftir því sem maður
segir. Sjálfstraust og sjálfsálit
er því algert skilyrði. Þetta á við
um öll stórmenni, fyrr og síðar,
hvarvetna. Einnig er það algilt
skilyrði að maður sé ekki tiltak-
anlega þjakaður af efasemdum.
En það eru líka staðbundnari
þættir sem geta haft mikið að
segja, eins og til dæmis að geta
komið vel fyrir sig orði, sem
skiptir miklu máli á Íslandi, en
er algert aukaatriði í Bandaríkj-
unum, til dæmis samanber nú-
verandi forseta þar í landi, sem
varla getur komið út úr sér
óbrenglaðri setningu.
Sú spurning sem meðalmenni
finnst mest spennandi þegar það
horfir á stórmennið er ekki
hvernig það sé að hafa völd –
meðalmenni hefur engan áhuga
á völdum því það treystir ekki
sjálfu sér fyrir þeim og er guðs-
lifandi fegið að stórmennið skuli
sjá um að hafa völdin – heldur
langar meðalmennið miklu frem-
ur til að vita hvernig það sé að
finnast fullkomlega eðlilegt að
maður hafi völd og að aðrir
hlýði manni.
Það hlýtur að vera stórkost-
leg tilfinning! Enginn efi um
eigið ágæti. Enginn ótti við að
hafa ef til vill rangt fyrir sér.
Þvílíkt fullkomið frelsi. Enda
sagði Nietzsche einmitt um of-
urmennið að það væri frjálst
undan öllum gildum nema þeim
sem það setti sjálft – sér og öðr-
um.
Þetta frelsi er forsenda sköp-
unargáfu, frumleika og frum-
kvæðis, en það eru einmitt eig-
inleikarnir sem gera stórmennið
svo mikilvægt fyrir með-
almennið, sem sjálft er án
þeirra. Ætla má að ef þeirra
nyti alls ekki við yrði líf með-
almennisins fátæklegt og um-
fram allt mun erfiðara. Þetta
veit meðalmennið.
Því blasir við, að meðalmennið
þarf nauðsynlega á stórmenninu
að halda. En ef nánar er að gáð
kemur í ljós, að stórmennið þarf
líka bráðnauðsynlega á meðal-
menninu að halda. Það er aftur
á móti ekki víst að meðalmennið
geri sér grein fyrir því.
Um
stórmenni
Á meðan orrusta ofurmennanna geisar
geta meðalmennin ekki gert annað en
fylgjast dolfallin með, enda drukkna
þeirra eigin hugsanir og orð hvort eð er
í sverðaglamrinu og vopnagnýnum.
VIÐHORF
Eftir Kristján G.
Arngrímsson
kga@mbl.is
DAVÍÐ Oddsson, forsætisráð-
herra, óttast milliliðalausan dóm
þjóðarinnar. Hið gamla for-
ingjaræði bakherbergjanna skal
ráða. Við málskot forseta Íslands á
fjölmiðlalögunum til
þjóðarinnar missti
Davíð tökin á atburða-
rásinni sem hófst með
tilurð laganna. Hann
getur lamið sitt lið til
flestra verka en dómi
þjóðarinnar ræður
hann ekki.
Með því að ógilda
fjölmiðlalögin og
leggja þau aftur fyrir
þingið lítið breytt er
forsætisráðherra að
slá því afhroði sem
ríkisstjórn hans
stefndi í með þjóðaratkvæða-
greiðslunni á frest. Þar sem lögin
eru lögð fram aftur lítið breytt er
verið að svindla á þjóðinni og milli-
liðalaus aðkoma hennar að málinu
höfð að engu.
Svindlað á þjóðinni
Fyrst átti að svindla á þjóðinni
með því að reisa þröskulda á þjóð-
aratkvæðagreiðsluna um fjölmiðla-
lögin. Þannig brotin ákvæði stjórn-
arskrárinnar um þjóðaratkvæða-
greiðslur og settar upp hindranir á
aðkomu þjóðarinnar að málinu.
Þátttökuskilyrði eða aðrir slíkir
þröskuldar á þjóðaratkvæða-
greiðslur eru stjórnarskrárbrot
enda er ekki í stjórnarskránni að
finna ákvæði um lágmarksþátttöku
kosningabærra manna í þjóð-
aratkvæðagreiðslum. Það var þeg-
ar allt kom til alls niðurstaða lög-
mannanefndar Davíðs og því þorðu
þeir ekki þessa leið. Þá var sú leið
ein eftir til að forðast dóm kjós-
enda að afturkalla lög-
in. Leggja þau fram á
ný lítið breytt og
sleppa undan þjóð-
aratkvæðagreiðslunni.
Davíð Oddsson
guggnaði þegar á
reyndi og sú stað-
reynd blasti við að
þrátt fyrir þröskulda
myndi ríkisstjórnin
tapa málinu með af-
gerandi hætti. Sterki
foringinn hefur stigið
niður og gengur lúinn
úr forsætinu þann 15.
september. Forsæti sem Halldór
Ásgrímsson og Framsóknarflokk-
urinn hafa keypt dýrara verði en
nokkurn gat órað fyrir og mun
Framsókn verða lengi að gjalda
fyrir það.
Eðlilegasti farvegur málsins
Eðlilegasti farvegur fjölmiðlalag-
anna nú þegar ríkisstjórnin hefur
ákveðið að nema þau gömlu úr
gildi er að undirbúa nýja lagasetn-
ingu í samráði við stjórnarandstöð-
una, blaðamannafélagið og þá sem
málinu tengjast í haust. Miklu fleiri
en stjórnmálaflokkarnir þurfa að
koma að smíðum laga um fjölmiðla
þannig að almenn sátt og samstaða
náist um þetta viðamikla mál og
þær breytingar sem því fylgja. Ef
afnám laganna er til þess eins að
skjóta ríkisstjórninni undan dómi
kjósenda þá er það hrein skrum-
skæling á lýðræðislegum rétti
þjóðarinnar til að hafa síðasta orðið
um þau í beinni kosningu um mál-
ið.
Afnám fjölmiðlalaganna er sigur
fyrir okkur andstæðinga þeirra en
verði þau sett strax aftur lítið
breytt er verið að hæðast að þjóð-
inni og flýja milliliðalausan dóm
hennar yfir verkum ríkisstjórn-
arinnar. Ætli Davíð Oddsson að
gera Sjálfstæðisflokkinn stjórntæk-
an á ný gengur hann til verka með
þessum hætti og losar flokkinn þar
með úr þeirri einangrun sem hann
hefur komið honum í. Væng-
stýfðum bæði til hægri og vinstri.
Afnám fjölmiðlalaganna
og dómur kjósenda
Björgvin G. Sigurðsson fjallar
um afnám fjölmiðlalaganna ’Afnám fjölmiðlalag-anna er sigur fyrir okk-
ur andstæðinga þeirra
en verði þau sett strax
aftur lítið breytt er ver-
ið að hæðast að þjóðinni
og flýja milliliðalausan
dóm hennar yfir verkum
ríkisstjórnarinnar.‘
Björgvin G. Sigurðsson
Höfundur er þingmaður
Samfylkingarinnar.
,,AÐ þekkja matinn frá moðinu“
er gamalt orðtak um að greina hism-
ið frá kjarnanum, illt frá góðu, að sjá
mun á heyi og úrgangi. – Langt er
um liðið síðan undirritaður gerði
nokkrar tilraunir til að
vekja athygli á þeirri
óheillaþróun, sem hér á
landi mátti greina
vegna aukinnar neyslu
á ruslfæði/skyndibita-
fæði, gosdrykkjum og
sælgæti. Bent var á
aukna tíðni margskon-
ar kvilla vegna offitu og
ofurfitu, of lítillar
hreyfingar og streitu.
Manneldisráð hafði
þá hvatt til breyttrar
samsetningar í fæðu-
vali og beint þeim til-
mælum til almennings
að auka neyslu á græn-
meti og ávöxtum og
draga úr neyslu fitu og
sykurs. Raunar hafði
Náttúrulækninga-
félagið og Heilsustofn-
un NLFÍ í marga ára-
tugi haldið uppi áróðri
af þessu tagi og hvatt til
neyslu hollustufæðis.
Þeir, sem töluðu fyrir breyttu mat-
aræði, voru kallaðir sérvitringar og
sagt að fara á beit með öðrum gras-
bítum.
Íslensk stjórnvöld aðhöfðust fátt,
þótt sýnt væri hvert stefndi vegna
lífsháttabreytinga að bandarískum
sið. Það er fyrst á síðustu misserum
að vart verður einhverra viðbragða,
en þá eru alltof margir Íslendingar
að kljást við offitu og afleiðingar
hennar.
Í umræðum um offituvandann,
einkum í Bretlandi og Bandaríkj-
unum, hefur mikið verið fjallað um
ábyrgð framleiðenda matvæla, gos-
drykkja og margvíslegs neysluvarn-
ings. Ýmsir þeirra hafa verið sakaðir
um hreinar blekkingar, lélegar inni-
haldslýsingar og óprúttnar aðferðir á
auglýsingamarkaði þar sem auglýs-
ingum er í æ ríkara mæli beint að
börnum og unglingum.
Umhugsunarefni
Á eftir fara helstu at-
riðin, sem fram hafa
komið í þessari um-
ræðu:
 Of mikið salt hefur
fundist í nokkrum
tegundum smá-
barnamatar.
 Í „snakki“, sem börn
og unglingar sækja
mikið í, er oft mikil
fita, mikið salt og
miður hollar krydd-
blöndur.
 Sælgætishallir stór-
verslana eru sér-
staklega hannaðar til
að vekja athygli
barna og örva löngun
í sætindi.
 Neysla sykurs í gos-
drykkjum er eitt
stærsta vandmálið.
 Skyndibitastaðir
nota leikföng og
„ósæmilegar“ að-
ferðir til að laða að
börn og unglinga. Bretar segja, að
95% þeirra fæðutegunda, sem sér-
staklega eru auglýst fyrir börn,
séu ruslfæði „junk food“.
 Margar tegundir morgunkorns
eru mjög sykraðar. Í einni tegund,
sem er sérstaklega auglýst, er syk-
ur 40% af innihaldi hvers korn-
pakka. Ýmsar mjólkurafurðir eru
einnig mikið sykraðar.
 Rannsókn í Bretlandi, sem nær til
síðustu 30 ára, sýnir, að auglýs-
ingar á neysluvörum almennings
hafa veruleg áhrif á innkaup, en þó
sérstaklega auglýsingar, sem
beint er að börnum. Framleið-
endur ná til foreldra með atbeina
barnanna.
 Mjög er gagnrýnt hvernig íþrótta-
og poppstjörnur auglýsa ruslfæði
og gosdrykki.
 Rannsóknir sýna, að bresk börn á
aldrinum 12–16 ára hreyfa sig
rösklega í 20 mínútur í hverri viku.
 Oft er mikil fita falin í kjöthakki og
fáar tilraunir gerðar til að upplýsa
neytendur um hlutfall fitu og kjöts.
 Í einum stórborgara geta verið allt
að 600 kalóríur og aðrar 600 í
stórum mjólkurhristingi.
 Nokkur matvælafyrirtæki í Bret-
landi hafa verið staðin að því að
nota ódýrt og lélegt hráefni í fram-
leiðslu sína til að hagnast meira.
Þau hafa m.a. fjarlægt næring-
arefni og sett í staðinn sykur,
bragðefni og lit.
 Hagnaðarvonin er drifkraftur
þeirra fyrirtækja, sem selja rusl-
fæði. Ef þau teldu hag sínum jafn-
vel borgið með framleiðslu á holl-
ustufæði, þá myndu þau framleiða
það og selja.
 Flest efni, sem auglýst eru sem
grenningarlyf, eru að hluta gagns-
laus eða gagnslítil.
En hvað er til ráða?
Margir hafa lagt til að sykur verði ríf-
lega skattlagður. Sú aðferð er ekki
skynsamleg. Flestir telja að skólar
geti gegnt lykilhlutverki með fræðslu
og framboði á hollum mat. Skólarnir
þurfi að senda skýr skilaboð til for-
eldra um ábyrgð þeirra. Næring-
arfræðingar gegna mikilvægu hlut-
verki í skólum og framleiðendur og
verslanir ættu að hafa þá í þjónustu
sinni.
Merkingar á neysluvörum þarf að
stórbæta. Framleiðendur og auglýs-
endur eiga að axla mun meiri ábyrgð
en þeir gera nú. Auka þarf eftirlit
með auglýsingum og tryggja að þær
séu sannar og réttar. Efla þarf
íþróttakennslu og auka almenna
hreyfingu barna og unglinga í skól-
um. Opinberir aðilar þurfa að láta
þennan málaflokk meira til sín taka
og móta ákveðna stefnu. Boð og bönn
duga ekki; aðeins fræðsla og stöðug
fræðsla. Með átaki í þessum mála-
flokki má spara mikla fjármuni í heil-
brigðiskerfinu.
Að þekkja matinn
frá moðinu
Árni Gunnarsson fjallar
um mataræði
’Með átaki íþessum mála-
flokki má spara
mikla fjármuni í
heilbrigðis-
kerfinu.‘
Árni Gunnarsson
Höfundur er framkvæmdastjóri.