Morgunblaðið - 13.09.2004, Blaðsíða 12

VIÐSKIPTI/ATHAFNALÍF
12 MÁNUDAGUR 13. SEPTEMBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
ÞETTA HELST ...
VIÐSKIPTI
● VIÐSKIPTAVINIR breskra banka
voru rukkaðir um 3 milljarða punda,
sem svarar til 385 milljarða króna, á
síðasta ári vegna óleyfilegs yfirdrátt-
ar á reikningum þeirra, það sem Ís-
lendingar þekkja margir sem FIT-
kostnað. Þetta kemur fram í breska
tímaritinu Which. Tímaritið áfellist
bankana fyrir að leggja okurvexti,
eða allt að 33,78%, á úttektir sem
fara fram yfir heimild. Hæst var gjald-
ið hjá NatWest-bankanum.
Samkvæmt niðurstöðum úr könn-
un tímaritsins fór einn af hverjum
fjórum Bretum umfram heimild sína
á síðasta ári. Segir ritsjóri Which,
Martin Coles, að yfirdráttur umfram
heimild sé gullnáma fyrir bankana
og að gjaldið sem þeir innheimti fyrir
slíkt sé alveg út úr kortinu.
FIT-kostnaður Breta
385 milljarðar
EINN af fyrirlesurum á samkeppnisráðstefnunni
var dr. William Bishop, frá ráðgjafarfyrirtækinu
Lexecon, sem sérhæfir sig í ráðgjöf á sviði sam-
keppnismála, en frá hag-
fræðilegu sjónarhorni. Í erindi
sínu, „Samruna- og samkeppn-
isstefna í smáum ríkjum“,
fjallaði hann um það hvort
ströng löggjöf um samruna
fyrirtækja bitnaði á ósann-
gjarnan hátt á sterkum fyr-
irtækjum í smáum ríkjum.
Nefndi hann sem dæmi þeg-
ar tveir stærstu svínakjöts-
framleiðendur Danmerkur,
Danish Crown og West Jut-
land, vildu sameinast í eitt fyrirtæki. Ljóst var að
hið sameinaða fyrirtæki ætti í raun 100% danska
markaðarins í fersku svínakjöti og vildu sam-
keppnisyfirvöld banna samrunann af þeim sökum.
Aðrir bentu á að markaðurinn fyrir ferskt svína-
kjöt í Danmörku næmi ekki nema um 4% af heild-
arveltu fyrirtækjanna tveggja, en hagræðingin af
samruna þeirra væri hins vegar mjög mikil. Hið
sameinaða fyrirtæki stæði mun betur að vígi í
alþjóðlegri samkeppni – það hefði t.d. bætt stöðu
sína á Japansmarkaði til muna – og hagur
svínabænda myndi að sama skapi vænkast.
Hið sama var uppi á teningnum þegar flutn-
ingabílaframleiðendurnir sænsku, Volvo og
Scania, vildu sameinast. Sameinað fyrirtækið
hefði um 90% af sænska markaðnum og var því
komið í veg fyrir samrunann. Vakti málið nokkra
reiði í sænsku viðskiptalífi, og bentu menn á að
væri Svíþjóð hérað í einhverju stærra Evrópuríki,
s.s. Bretlandi, þá teldist staðbundin markaðs-
ráðandi staða fyrirtækis þar ekkert tiltökumál.
Þess vegna væri verið að refsa fyrirtækjunum
tveimur fyrir að vera frá tiltölulega smáu ríki.
Bishop sagði í erindi sínu að sum starfsemi væri
þess eðlis að það væri í raun ákveðin lágmarks-
stærð fyrirtækja í þeim geira. Væru fyrirtæki
minni en svo, væri rekstur þeirra óhagkvæmur.
Af þessu leiddi að í sumum smáum hagkerfum
væri óumflýjanlegt að í ákveðnum geirum væri
aðeins eitt fyrirtæki á markaði – að þar ríkti með
öðrum orðum einokun. Bishop, sem og aðrir frum-
mælendur á ráðstefnunni, bentu hins vegar á að
það þyrfti ekki að vera slæmt að aðeins væri einn
aðili á markaði, svo lengi sem aðgangur keppi-
nauta að greininni væri ekki heftur með óeðlileg-
um hætti.
Bishop nefndi sem dæmi um hegðun sem
bregðast mætti við þegar einokunarfyrirtæki
reyna að halda keppinautum í burtu með því að
lækka verð á vörum sínum um leið og samkeppnin
léti á sér kræla. „Við því má bregðast með því að
krefjast þess að fyrirtækið haldi áfram að selja
vöruna á þessu lága verði í einhvern tíma, en
hækki það ekki aftur strax og keppinauturinn hef-
ur gefið upp öndina.“
Þá benti hann á að oft þrifist einokun best í
skjóli ríkisvaldsins. Því væri athugandi hvort ekki
mætti skilgreina tilraunir fyrirtækja til að fá
styrki frá ríkinu sem brot á samkeppnisreglum,
og refsa fyrir þær.
Frjáls verslun besti vinurinn
Sagði Bishop að af þessum sökum væri um-
hugsunarefni fyrir samkeppnisyfirvöld í smáum
ríkjum hvort ekki ætti að einbeita sér frekar að
samkeppnismálum og hegðun markaðsráðandi
fyrirtækja, í stað þess að koma í veg fyrir sam-
runa þeirra, eða að koma í veg fyrir að markaðs-
ráðandi fyrirtæki verði yfirhöfuð til. Hann benti á
að nú á dögum er verslun landa á milli auðveldari
og ódýrari en hún var áður fyrr, og því eiga erlend
fyrirtæki auðveldara með að eiga í samkeppni við
innlend einokunarfyrirtæki. „Besti vinur sam-
keppninnar er frjáls verslun, og á það ekki síst við
í smáum ríkjum.“
Einokun óumflýjanleg í smáríkjum?
● VON er á hálfsársuppgjöri frá mat-
vælafyrirtækinu Geest, sem Bakka-
vör Group á 20% hlut í, nú í vikunni. Í
brezkum fjölmiðlum í gær kemur fram
að búizt sé við að erfiðari staða hjá
stórmörkuðum, sem kaupa tilbúna
rétti af Geest, muni leiða til þess að
hagnaður fyrirtækisins fari lækkandi.
Þannig er því spáð að hagnaðurinn á
fyrri helmingi ársins verði 15,5 millj-
ónir punda (um tveir milljarðar ÍSK) í
stað 17,8 milljóna punda (2,3 millj-
arða ÍSK).
Brezku blöðin spá því að verði ár-
angur Geest verri en búizt sé við og
gengi félagsins lækki í kjölfarið, fari
sögur um væntanlega yfirtöku félags-
ins aftur á kreik. Bakkavör hefur lýst
yfir að félagið hafi ekki hug á yfirtöku
Geest, en greinendur á markaði telja
þó sennilegt að að því sé stefnt.
Minnkandi hagnaður
hjá Geest
● FYRIRTÆKIN ANZA og VHL hafa
sameinast undir merkjum ANZA.
Sameiningin tók gildi um síðustu
mánaðamót. Allir starfsmenn VHL
flytjast til ANZA og mynda þar nýtt
svið sem sérhæfir sig í hönnun,
þróun, rekstri og viðhaldi iðn-
tölvukerfa og sjálfvirks búnaðar.
Guðni B. Guðnason, fram-
kvæmdastjóri ANZA, segir í frétta-
tilkynningu vegna samrunans að sú
reynsla og þekking sem nú sé
samankomin hjá ANZA geri fyrirtæk-
inu kleift að bjóða alhliða rekstr-
arþjónustu sem nái til allra tölvu-
kerfa.
ANZA og VHL
sameinast
NÝLEGAR breytingar á grundvall-
arreglugerðum Evrópusambandsins
(ESB) á sviði samkeppnisréttar munu
hafa mikil áhrif á íslenskan sam-
keppnisrétt og þar með íslenskt at-
vinnulíf vegna aðildar Íslands að
EES-samningnum og sök-
um leiðsagnargildis sam-
keppnisreglna ESB fyrir
beitingu íslenskra sam-
keppnisreglna.
Var þetta meðal þess sem
kom fram á alþjóðlegri ráð-
stefnu Lögfræðistofu
Reykjavíkur og Euphoria í
Brussel um samkeppnisregl-
ur. Eggert B. Ólafsson, einn
af eigendum Lögfræðistofu
Reykjavíkur, og umsjónar-
maður ráðstefnunnar, sagði í samtali
við Morgunblaðið að tímasetningin
fyrir ráðstefnu sem þessa geti í raun
ekki hafa verið betri. „Fyrsta maí síð-
astliðinn gengu í gildi tvær nýjar
reglugerðir ESB um samkeppnis- og
samrunamál, og nú fyrir skömmu
kom út skýrsla nefndar um sama efni
hér á landi, sem búast má við að hafi
fljótlega áhrif á lagasetningu hér,“
segir Eggert.
Meðal þess sem fjallað var um á
ráðstefnunni var hlutur hagfræðinnar
í mótun samkeppnisreglna, en Egg-
ert segir þátt hagfræðinnar hafa auk-
ist til muna á undanförnum fimm til
tíu árum.
Dr. Ian Small fjallaði einmitt um
það mál í erindi sínu, „Þróun
og áhrif hagfræðinnar á sam-
keppnisreglur ESB“, þar
sem hann ræddi m.a. um að
áður en hægt sé að ákvarða
hvort tiltekið fyrirtæki sé
markaðsráðandi verði menn
að skilja hvaða markað við er
átt. Nefndi hann að til
skamms tíma hafi hugtakið
markaðsráðandi aðeins verið
skilgreint út frá sjónarhorni
neytenda – hversu auðvelt
neytendur ættu með að flytja við-
skipti sín milli fyrirtækja ef markaðs-
ráðandi fyrirtæki hækkaði verð á
vöru sinni eða þjónustu.
Small segir hins vegar að rétt sé í
þessu sambandi að horfa einnig á
málið frá sjónarhóli framleiðanda –
hversu auðvelt er fyrir annað fyrir-
tæki að breyta framleiðslu sinni og
nýta sér þau tækifæri sem skapast við
verðhækkun þess markaðsráðandi.
Segir Small að sé seinni aðferðin not-
uð, komi í ljós að sum þeirra fyrir-
tækja sem teldust markaðsráðandi
samkvæmt þeirri fyrrnefndu séu það
í raun ekki. Segir Small að þessi hug-
mynd hafi nú náð fótfestu í lagaum-
hverfi samkeppninnar og sé gott
dæmi um hvernig hagfræðin geti haft
jákvæð áhrif á samkeppnisrétt.
Eggert segir þennan breytta og
bætta skilning á hagfræði, auk stækk-
unar ESB, hafa gert það að verkum
að breyting á skipulagi og fyrirkomu-
lagi samkeppniseftirlits í sambandinu
sé nauðsynlegt.
Samkeppnisyfirvöld og dómstólar í
einstökum ríkjum munu í framtíðinni
taka á málaflokkum sem áður heyrðu
beint undir samkeppnisstofnun ESB
og því geti málum fyrir íslenskum
dómstólum fjölgað.
Lágmarksstærð og einokun
„Þá var mjög athyglisvert, í ljósi
umræðunnar um skýrslu svokallaðr-
ar hringamyndunarnefndar, að heyra
dr. John Temple Lang tala um heim-
ildir samkeppnisyfirvalda til að krefj-
ast skipulagsbreytinga á fyrirtækj-
um, þar á meðal að skipta þeim upp.
Benti hann á að það er ekkert ólög-
legt, eða í sjálfu sér slæmt, við það
þegar fyrirtæki eru markaðsráðandi,
eða jafnvel ein á markaði. Það er fyrst
þegar þau misnota markaðsráðandi
stöðu sína sem til kasta samkeppn-
isyfirvalda á að koma.“ Segir Eggert
það einnig umhugsunarefni hvort
beita eigi þessum uppskiptingarheim-
ildum, þegar skilyrðin eru fyrir hendi.
„Flestir geirar athafnalífsins eru
með þeim hætti að fyrirtæki reyna að
ná ákveðinni lágmarksstærð, þar sem
erfitt getur verið að reka þau með
hagnaði séu þau minni en svo. Í svo
smáu hagkerfi sem okkar er hugsan-
legt að fyrirtæki geti ekki náð þessari
lágmarksstærð án þess að vera mark-
aðsráðandi á Íslandi. Það er því um-
hugsunarefni hvort samkeppnisyfir-
völd eigi ekki frekar að reyna að beita
hegðunaraðferðum eins og sektum til
að hafa áhrif til aukinnar samkeppni í
stað þess að koma í veg fyrir samruna
eða skipta fyrirtækjum upp.“
Líkur á fjölg-
un mála fyrir
dómstólum
Áhrif breyttra samkeppnisreglna
ESB á íslenskan rétt geta verið mikil
Hegðun frekar en staða? Starfsmenn Samkeppnisstofnunar bera gögn úr
húsleit hjá fyrirtækjum inn í stofnunina. Á ráðstefnunni kom fram það
sjónarmið að fremur ætti að horfa á hegðun fyrirtækja á markaði en hvort
þau kæmust í markaðsráðandi stöðu.
Eggert B.
Ólafsson
Spurður um álit á Evrópusambandinu og
hugsanlegri aðild Íslendinga að því, segir
Alesina að aðild fylgi bæði kostir og gallar.
Stærsti kosturinn væri auðvitað frjáls að-
gangur að stórum sameiginlegum markaði.
Þá gæti upptaka evrunnar hugsanlega orðið
til að einfalda til dæmis bandarískum fjár-
festum að fjárfesta hér á landi. Ókostirnir
ALBERTO F. Alesina, prófessor við Har-
vard-háskólann í Bandaríkjunum, for-
stöðumaður hagfræðideildar skólans og annar
höfundur bókarinnar The Size of Nations,
segir að þjóðir geti verið litlar en samt notið
velgengni í efnahagslegu tilliti. Ísland sé til
dæmis sönnun þess. „Það er hægt að vera lítil
þjóð og njóta samt velgengni ef rétt er farið
að. Lykilatriði í því er að hömlur á viðskiptum
við útlönd séu eins litlar og mögulegt er,“ seg-
ir Alesina.
Hann segist hafa heyrt að niðurgreiðslur til
landbúnaðar séu miklar hér á landi og það
hljómi ekki vel. „Því myndi ég hætta alfarið.
Almennt mæli ég eindregið með því að smáar
þjóðir, og þróaðar þjóðir almennt, hætti nið-
urgreiðslum til landbúnaðar. Það er full-
komlega órökrétt að bændur í þróuðum lönd-
um njóti verndar, það veldur þróunarríkjun-
um miklum kostnaði,“ segir Alesina. Honum
finnst einkennilegt að hér á landi séu til dæm-
is ræktaðir tómatar. „Það hljómar einkenni-
lega, miðað við veðráttuna sem þið búið við.“
væru eðlilega þeir, að hans sögn, að Ísland
þyrfti að taka upp reglur frá Evrópusam-
bandinu auk þess sem landið gæti þurft að
borga fyrir þátttöku fátækari ríkjanna í sam-
bandinu.
„Ég spái því að vegna nýlegrar inngöngu
Austur-Evrópuþjóðanna muni ESB þróast í
átt að minni miðstýringu og helsti tilgangur
sambandsins verði á endanum að vera sam-
eiginlegt fríverslunarsvæði með sameiginlega
mynt. Það verði ekki með miðstýrða pólitíska
stefnu og reglusetningu,“ segir Alesina.
„Það er margt að gerast í Evrópu með inn-
göngu hinna nýju landa í sambandið. Ég held
að eftir 2–3 ár verði ljósara í hvaða átt Evr-
ópa er að stefna. Nýju löndin eru ólík hinum
sem fyrir eru, þau koma með ný viðhorf og
nýtt fólk, og það gæti orðið erfiðara að sam-
þykkja auknar reglugerðir og stefnumál. Ég
held að Evrópa sé að verða svo margbreytileg
innbyrðis að það verði ómögulegt að vera
sammála um sameiginlega pólitíska stefnu-
mörkun.“
Á fyrirlestrinum kom fram að fjöldi ríkja í
heiminum hefur nánast þrefaldast frá árinu
1946. Ástæðu fjölgunarinnar sagði Alesina
vera lýðræðisþróun í heiminum, aukningu al-
þjóðaviðskipta, endalok kalda stríðsins og þar
með minni stríðshættu, og aukin áhrif al-
þjóðlegra stofnana. Sagðist Alesina til dæmis
búast við því að þegar kommúnistastjórnin í
Kína liði undir lok skiptist landið í mörg
smærri ríki.
Þá fjallaði Alesina almennt um stærð ríkja
út frá rannsóknum sínum. Þar kom meðal
annars fram að af fimm stærstu ríkjunum
miðað við mannfjölda, Kína, Indlandi, Banda-
ríkjunum, Indónesíu og Brasilíu, væri aðeins
eitt þróað ríki; Bandaríkin. Hins vegar væru 6
af 10 ríkustu ríkjum heims miðað við lands-
framleiðslu með færri íbúa en eina milljón.
„Þegar viðskipti eru alveg frjáls skiptir
stærðin ekki máli því þá er markaðurinn allur
heimurinn. Það er hins vegar mjög kostn-
aðarsamt að búa við lokaðan markað og ein-
ungis mögulegt fyrir stórar þjóðir.“
Frjáls viðskipti forsenda fyrir velgengni
Morgunblaðið/Kristinn
Stærðin skiptir ekki máli Alberto F. Alesina
segir að ef að viðskipti við útlönd séu alveg
frjáls skipti stærð þjóða engu máli.
Dr. William
Bishop