Morgunblaðið - 13.09.2003, Blaðsíða 43

m43
„Oft fer góður matur í hunds-
kjaft," má segja um þá sem éta án
þess að skeyta um gæðin. „Illa fór
nú matur minn, ég át hann," getur
sá sagt sem gefur sér ekki tíma til
að njóta matarins sökum græðgi.
„Matháknum nægir aldrei nóg,"
má segja um þá sem meta magnið
meira en gæðin.
Siðfræði matarlystar geymir ýmis
gildi í pottum sínum. Virðing er
þar á meðal og þakklæti. Asíubúar
eru t.d. sérlega færir í að rækta
þessar dyggðir gagnvart mat. Við
borðhald ber ennfremur að sýna
sjálfsstjórn og kurteisi.
Að eta er raunar mörgum þjóðum
í öllum heimsálfum einskonar
athöfn, jafnvel dýrmætustu stundir
dagsins. Hjá þessum þjóðum telst
t.d. brútal að snæða samlokur og
aðra skyndibita á gangi úti á götu
eða í bílnum á leiðinni í vinnuna.
Sinn er siður í landi hverju ...
KOSTIR OG LESTIR
ÍSLENDINGA
Kynslóðir Íslendinga á 19. og 20.
öld lögðu mikla áherslu á þakklæt-
ið. Oftast var það táknað með því
að fara með borðbæn og að
þakka guði fyrir matinn. Þessar
kynslóðir höfðu vitund um móðu-
harðindin á 18. öld og gátu búist
við erfiðum tímum, þess vegna
vildu þær þakka.
Sá sem víða ratar sér að helsti
löstur Íslendinga við matarborðið
er að snæða of hratt. Bragðgott
kjöt á borðum og lystugt er
meðlætið - en heimilismenn og
gestir þeirra standa á blístrinu eft-
ir tuttugu mínútna linnulausa átt-
örn. Er það fallegt?
Bandaríkjamenn standa líka oftar á
blístri en t.d. Frakkar samkvæmt
fréttum í Morgunblaðinu, þess
vegna eru þeir feitari: „Frakkar
búa til mat á borð við smjördeigs-
horn, gómsætt súkkulaði, feita
gæsalifrarkæfu og drekka mikið af
víni - en eru samt grannir, öfugt
við Bandaríkjamenn, og lifa ekkert
skemur. Svarið er einfaldlega að
Frakkar borða að jafnaði minna ...
Frakkar gefa sér einnig meiri tíma
til að borða sem oft veldur því að
þeir verða saddir af minna magni
en Bandaríkjamenn."
(26.08.03.Mbl).
PASSLEGA SKAMMTAÐ
HALLDÓRA
Hugtak eins og virðing fyrir mat er
óháð einstökum siðum. Á Íslandi
er t.d. ósiður að skilja mat eftir á
disknum, a.m.k. fannst eldri kyn-
slóðum á 20. öldinni það mikil
óvirðing við guð og náttúru. Það
var líkt og yfirlýsing um vanþakk-
lætti gagnvart máttarvöldum og
gestgjöfum.
Í Mexíkó jaðrar það hinsvegar við
dónaskap að klára af disknum,
það er meiriháttar yfirlýsing.
Standi gestur upp frá tómum diski
merkir það að hann hafi ekki feng-
ið nóg og fari ósaddur frá borð-
um. Ánægður gestur skilur eftir á
disknum til að sýna að hann standi
fullnægður upp frá borðhaldi. Að
vísu taldist einnig við hæfi hjá fína
fólkinu á Íslandi um aldamótin
þar síðustu að skilja eftir á
disknum.
Gamall húsgangur af Austurlandi
er gott dæmi um þessi mál, en
hann er um það að skammta pass-
lega á diskinn.
Halldóra giftist bónda nokkrum og
tók við búsforráðum. Fyrsta kvöld-
ið skammtaði Halldóra í askana,
en að máltíð lokinni sagði bónd-
inn: „Of mikið skammtað Hall-
dóra, engir luku."
Næsta kvöld skammtaði Halldóra í
askana og að máltíð lokinni sagði
bóndi: „Misjafnt skammtað Hall-
dóra, fáir luku."
Þriðja kvöldið skammtaði Halldóra
og varð bóndi hennar ánægður
og sagði: „Passlega skammtað
Halldóra, allir luku."
Bóndi kunni betur við að bruðla
ekki með matinn heldur en að
vera viss um að allir væru örugg-
lega saddir.
EVA VAR MATGEFIN
Allrahelst þarf núlifandi kynslóð að
temja sér sjálfsstjórn og sjálfsaga
gagnvart mat. Markmiðið á að
vera: „Að hafa stjórn á hungur-
hvötinni og falla ekki fyrir freist-
ingum."
Sá sem getur tamið sér sjálfsaga
gagnvart mat getur einnig unnið
andlega sigra á öðrum viðfangs-
efnum. Ástæðan er að hófsemi er
hvorki fugl né fiskur án sjálfsaga
og hugrekki dugar skammt án
sjálfsaga. Lífið eftir fyrsta hálfa
árið eru um það að hemja sig og
temja þangað til sálin hefur taum-
hald á líkamlegum fýsnum sínum.
Matvísi (matgræðgi) er nafn á ein-
um af höfuðlöstum heilbrigðra
manna, því hún opinberar að sá
sem er haldinn henni hefur ekki
stjórn á áti sínu. Dyggðin sem get-
ur borið sigurorð af þessum lesti
er ein og aðeins ein: Sjálfsagi.
(Ekki átt við þá sem eiga við sjúk-
dóminn átröskun að stríða).
Matarfýsn er áhrifaríkur þáttur í
þróunarsögu mannsins því Eva var
matgefin. Eplið var ómótstæðilegt
á grænni grein og Eva teygði sig í
það. Adam fékk bita og Paradís
hvarf eins og dögg fyrir sólu. Það
er því löng hefð fyrir því að falla
fyrir matarfreistingum; bitum,
molum.
Enn er þessi fýsn til umræðu:
„Hópur franskra meistarakokka,
rithöfunda og fjölmiðlastjarna
hyggst á næstunni senda Jóhann-
esi Páli II páfa formlega bæn um
að matgræðgi verði fjarlægð af
listanum yfir dauðasyndirnar sjö,
eftir því sem franska blaðið Le Jo-
urnal du Dimanche greindi frá í
gær," stóð í Morgunblaðinu 13.
janúar 2003.
GEGN AGALAUSU ÁTI
Græðgin hefur hlutverk í siðfræði
matarlystar. Auðvelt er að verða
sólginn í matarkræsingar, enda er
lyst náskyld losta. Lostætur matur
er holdsins lystisemd. En gómsæt-
an bita á aðeins sá skilið sem hef-
ur náð fullri sjálfsstjórn og aga
gagnvart bitanum. Aðeins slíkur
maður ætti að teygja fram hend-
ina til að fá að gæða sér á honum.
Hann er ekki gráðugur heldur etur
af list.
Iðka ber siðfræði matarlystar til að
berjast gegn agalausu áti og
verða fágaður í framkomu. Þeir
sem éta bara þegar þeim listir fara
ekki eftir neinum reglum eða sið-
um. Iðkendur skulu því setja sér
fastar reglur og prófa aga sinn og
styrkleika. Prófið felst einfaldlega í
því að setja sér fastar matarreglur
og fylgja þeim líkt og um náttúru-
lögmál sé að ræða.
Reglurnar byggjast á sjálfsþekk-
ingu og áhuga sérhvers einstak-
lings. Þær geta falist í því að
ákveða að nærast aldrei milli mála
heldur aðeins að morgni, í hádegi
og að kvöldlagi. Þrisvar eða fjór-
um sinnum á dag. Nart milli mála
yrði syndin og brotið. Sjálfsaginn
felst í því að brjóta ekki þessa
meginreglu.
ÞRJÁR MEGINREGLUR
Hugmyndin er að temja líkamann
undir reglur. Það er andinn sem
setur reglurnar og hann gerir það
til að verða sjálfur frjáls, því sífellt
nart truflar huga og heila. Matar-
stíll flokkast þó undir einkalíf því
stíllinn snertir aðeins eigin velferð
en ekki annarra. Truflaður matar-
stíll kemur hinsvegar í veg fyrir
andlega starfsemi mannsins. Sið-
fræði matarlystar snýst því um að
gera manninn andlega sterkan.
Agi á líkamanum merkir meira
svigrúm fyrir andann. Þessi sið-
fræði er einföld og hvílir á þremur
þáttum:
1. Snæða ævinlega á tilteknum
tímum dagsins. Hversu oft það
er fer eftir persónum og stíl.
2. Borða aldrei á milli mála.
3. Eta hæfilega í sérhvert sinn.
Þetta eru aðeins þrjár reglur án
allra öfga eða fyrirmæla. Siðfræð-
in er ekki smámunasöm, hún setur
aðeins almenna mælikvarða, og
það er allt sem þarf.
Gott er að hafa mikinn mat og
marga helgidaga - en það verður
sennilega leiðigjarnt til lengdar -
nautnin fjarar út. Freistingarnar
eru vissulega margar og það má
upplifa ákveðna tegund af sælu
þegar fallið er fyrir krás. En það er
meiri sæla að standast freisting-
una en að falla fyrir henni!
Sjálfs- og mataragi er góður fyrir
andlega heilsu og þroska manna.
Andlegt afreksfólk býr iðulega yfir
sterkum sjálfsaga sem inniheldur
matarreglur. Enginn skyldi þó van-
meta undantekningarnar: Fá-
mennur hópur andans manna og
kvenna er matgráðugur, meðal
annarra er Davíd Hume (1711-
1776) heimspekingur, sagnfræð-
ingur og mathákur.
SJÁLFSAGINN ER
NAUÐSYN
Svar siðfræðinnnar við höfuðlest-
inum matvísi er m.ö.o. sjálfsagi og
regla. Birtingarformið er að gera
góðar matarvenjur að lífsreglu
sem ekki má brjóta. Fyrrverandi
svelgur verður nefnilega á svip-
stundu svelgur aftur ef hann fellur
fyrir freistingum á röngum tíma.
Þetta er hart og getur verið sárt,
en svona er lífið. Það er heldur
ekkert grín að vera átvagl. Málið
er að njóta sjaldnar og betur á
réttum tíma. Hafa ber í huga tíðni
matartíma, magn matar og hraða
áts.
Sjálfráð hegðun er viðfangsefni
siðfræðinnar og því fellur át undir
siðferði, þótt það sé yfirleitt prívat
reynsla. Sjálfsaginn er nauðsyn og
þegar þeir sem eiga við sjúkdóma
að stríða sökum matarlystarinnar
læknast, verða einnig þeir að
temja sér sjálfsaga í matarvenjum
og siðum.
SIÐFRÆÐI MATARLYSTAR er
viðamikil fræðigrein þar sem
ýmsar háttskrifaðar dyggðir
koma við sögu, ásamt hættu-
legum löstum fyrir sál og lík-
ama. Siðfræði má nota til að
öðlast sjálfsaga og til að temja
holdlegar fýsnir. Hér er veitt
agnarsmá innsýn í þessi þýð-
ingarmiklu viðfangsefni.
Siðfræðin er ekki smámunasöm
en hún á mælikvarða til að
herða sjálfsagann. Það vegur
þungt að vera léttur.