Eintak - 16.06.1994, Side 30

Alda Möller 1947
+•
i
Ég stóð alltaf í þeirri trú að Fjall-
konan væri eitthvert hið rammís-
lenskasta sem til væri í tilverunni.
Uppruna hennar væri að leita í rót-
um pan-germanskrar menningar
og að hún sem táknmynd hefði
flust til landsins með fyrstu land-
námsmönnunum. En þetta er ekki
rétt. Fjallkonan er uppfinning
Vestur-fslendinga og rætur hennar
liggja einhvers staðar í Winnipeg í
Kanada og þar kom hún fyrst fram
árið 1924. Sem íslenskt fyrirbrigði
verður Fjallkonan ekki til fyrr en
árið 1944 og er saga hennar því
jafngömul lýðveldinu.
Það er töluverður munur á því
hvernig íslendingar og Vestur- ís-
lendingar velja sér Fjallkonu. Fyrir
vestan haf eru þetta yfirleitt virðu-
legar frúr, komnar nokkuð til ára
sinna en á íslandi veljast yfirleitt
ungar leikkonur í hlutverkið.
Fjallkonan er alltaf klædd í þjóð-
búningi þá stuttu stund sem hún
kemur fram 17. júní á hverju ári. I
raun lifir hlutverkið ekki nema í 15
mínútur eða svo, það er, þann tíma
sem tekur viðkomandi stúlku að
lesa hátíðarljóð dagsins. Eftir dag-
inn man enginn hver Fjallkonan
var, ef frá er talin nánasta fjöl-
skylda og ekki man ég eftir því að
getið hafi verið um í áramótaann-
álum ljósvakamiðla hver var Fjall-
kona ársins. Sá siður að láta kon-
una alltaf koma fram í skautbún-
ingi er sennilega sökum þess að
þetta eru nær einu opinberu notin
sem hægt er að hafa af skautbún-
ingnum en gaman væri að sjá einu
sinni stíga í pontu á Austurvelli,
Fjallkonu í smart diskóbomsum,
þunnum svörtum sokkabuxum,
þröngu mínipilsi, hlýralausu...tja,
við erum komin aðeins út fyrir
efnið hér, en hins vegar er athyglis-
vert að velta fyrir sér af hverju leik-
konur er ávallt valdar í þetta hlut-
verk þegar ljóst er að nær hvaða
skynsöm stúlka ætti ekki í neinum
erfiðleikum með að valda þessu
hlutverki.
Leikkonur hafa ávallt verið áber-
andi sem Fjallkonur en fýrir um 30
árum varð það reglan að velja ung-
ar og upprennandi leikkonur í
hlutverkið. Ffugmyndir Winnipeg-
búa 1924 um að eldri virðulegar
frúr ættu að vera í þessu hlutverki
má kannski rekja til áhrifa frá Vikt-
oríu Englandsdrottningu þegar
hún var upp á sitt besta nokkrum
áratugum fyrr.
Sá sem annast hefur valið á Fjall-
konunni í Reykjavík um nokkurt
skeið er Klemenz Jónsson leik-
ari. Hann segir að framan af, eða á
fyrstu árunum eftir lýðveldisstofn-
unina, hafi þetta yfirleitt verið eldri
og virðulegri frúr í leikarastétt sem
völdust í hlutverk Fjallkonunnar. Á
seinni árum hefur þetta breyst á
þann hátt að yngri og efnilegar
íeikkonur fá starfið.
Aðspurður um af hverju leik-
konur hafi ætíð orðið fyrir valinu
segir Klemenz að það sé sennilega
sökum þess að þær hafa reynslu af
því að flytja texta á sviði. „Þetta
þykir nokkur virðingarstaða fyrir
viðkomandi leikkonu að veljast í
þetta hlutverk og ég veit ekki betur
en vel hafi tekist til um valið á síð-
ustu árum,“ segir Klemenz.
Það ku vera hefð fyrir því að til-
kynna ekki fyrirfram um nafn
Fjallkonunnar og segir Klemenz að
Þjóðhátíðarnefnd hafi ákveðið að
svo yrði einnig á þessu afmælisári.
Sú breyting hefur og orðið að nú
munu alls 12 Fjallkonur vera til
staðar á Þingvöllum, auk þeirra
sem valin er í Reykjavík.
Eldgamla ísafold
Sjálft orðið, Fjallkona, kemur
fyrst fram á íslandi í kvæði Bjarna
Thorarensen, Eldgamla ísafold,
sem ort er á fyrsta áratug síðustu
aldar og hefur verið algengt tákn í
íslenskum kveðskap síðan. Elsta
prentaða mynd af Fjallkonunni er
að finna í enskri þýðingu íslenskra
þjóðsagna 1864 og þekkt er mynd
Benedikts Gröndal á minningar-
spjaldi um þjóðhátíðina 1874. En
kona í gervi Fjallkonunnar kom
fyrst fram á íslendingadeginum í
Winnipeg 1924 og ákveðið var að
taka þann sið upp á lýðveldishátíð-
inni 1944 að kona í skautbúningi
kæmi fram og læsi Fjallkonuljóð
við hátíðarhöldin. Hefur sá siður
haldist síðan á hátíðarhöldum 17.
júní.
Árni Björnsson þjóðháttafræð-
ingur segir í samtali við EINTAK að
Vestur-Islendingar hafi tekið upp
þann sið að láta Fjallkonu korna
fram í samkvæmum hjá sér,
nokkru fyrir 1924 en opinberlega
hafi Fjallkonan fyrst komið fram á
Islendingadeginum það ár. „Það
má því segja að þeir hafi verið ein-
um tuttugu árum á undan okkur í
að koma þessum sið á,“ segir Árni.
„En af hverju Vestur-Islendingar
tóku upp þennan sið má kannski
rekja til þess að mynd Benedikts
Gröndal af Fjallkonunni hékk víða
uppi á heimilum þeirra, ekki síður
en hér heima. Þessi mynd er upp-
haflega gerð af þýskum málara að
nafni J.B. Zwecker og segir sagan
að hann hafi notað Viktoríu Eng-
landsdrottingu sem fyrirmynd
Imynd landsins
Þegar sú hugmynd fæddist að
taka þennan sið upp eítir Vestur-
íslendingum komu fram þær radd-
ir sem sögðu að það væri óþarft.
Fjallkonan væri til hér í mynd
móður náttúru og það væri eðlilegt
að Vestur-íslendingar hefðu þenn-
an sið til að minna sig á heima-
slóðir. Síðan var afráðið að láta
Fjallkonu koma fram á lýðveldis-
hátíðinni 1944 en þá setti veðrið
strik í reikninginn og það varð síð-
an ekki fyrr en 1947 sem Fjallkona
kom fram á 17. júní en það var
Alda Möller leikkona. Síðan hefur
þetta verið árlegur siður á þjóðhá-
tíðardeginum.
Veðríð setti strík
í reikninginn
Fyrsta íslenska Fjallkonan var
Kristjana Milla Thorsteinsson
en hún náði þó ekki að koma fram
og flytja ljóð sitt á hátíðardaginn
17. júní 1944. Mjög slæmt veður var
á hátíðinni þennan dag, rok og
rigning, og af þeim sökum var
Kristjana ekki kölluð fram á hátíð-
arpallinn.
Kristjana segir í samtali við EIN-
TAK að hún hafi verið 18 ára gömul
er hún valdist í þetta hlutverk. Að-
spurð um af hverju hún hafi orðið
fyrir valinu segir Kristjana að hún
viti það ekki nákvæmlega en verið
geti að það hafi verið fyrir tilstilli
Jakobs Hafstein sem sæti átti í
þjóðhátíðarnefnd þá en Kristjana
er dótturdóttir Hannesar Haf-
stein ráðherra.
„Ég fór með vinkonu minni
austur á Þingvöll daginn fyrir há-
tíðina og við fengum ágætt her-
bergi á Valhöll," segir Kristjana.
„Þarna á hótelinu var rnikið af fyr-
irfólki en ég sá lítið til þess. Daginn
eftir fór ég fyrst upp í Almannagjá
til að svipast um eftir foreldrum
mínum en þar var svo mikið öng-
þveiti af fólki og bílum að ég fann
þau ekki.“
I máli Kristjönu kemur fram að
áður en hún átti að flytja ljóð sitt
hafi frú Kristólína Kragh skautað
sig en Kristólína hafði unnið sem
hárgreiðsludama við dönsku hirð-
ina. „Síðan var okkur ekið að há-
tíðarpallinum og gekk sú ferð seint
sökum umferðar á veginum,“ segir
Kristjana. „Ég beið svo í bílnum
eftir að vera kölluð fram á hátíðar-
pallinn en kallið kom aldrei. Veðr-
ið var víst þannig að þeir sem
stjórnuðu hátíðarhöldunum
ákváðu að sleppa þætti Fjallkon-
unnar á hátíðinni.“
Ljóðið sem Kristjana ætlaði að
flytja á hátíðinni var „I tilefni dags-
ins“ eftir Guðmund Böðvarsson.
Ekki áhríf á ferílinn
Meðal þeirra sem valist hafa sem
Fjallkonur á síðustu árum er María
Sigurðardóttir sem var Fjallkona
Reykvíkinga árið 1989. María segir
í samtali við EINTAK að þessi upp-
hefð hefði ekki haft nein áhrif á
leikferil hennar. „I þetta hlutverk
eru yfirleitt valdar ungar leikkonur
sem þykja hafa skarað fram úr á
sviði veturinn áður,“ segir María.
„Ég hrópaði ekki upp af gleði þegar
ég varð fyrir valinu en eftir á að
hyggja var þetta skemmtileg
reynsla.“
María segir að hún telji alveg til-
heyra þjóðhátíðardegi að Fjallkona
stígi í pontu og lesi hátíðarljóðið.
„Þótt ég sé ekki þjóðrembukona
fmnst mér að þetta sé hefð sem er
þess virði að halda í,“ segir María.
„Mér þótti þetta kannski hallæris-
legt á mínum yngri árum en í dag
er ég annarrar skoðunar. Þar spilar
ekki hvað síst inn í að Fjallkonan
klæðist þjóðbúningnum. Þetta er
fallegur búningur og þess virði að
hann sé sýndur við þetta tækifæri
svo komandi kynslóðir viti hvernig
hann lítur út. Ég man eitt sinn að
yngri sonur minn, þá fjögurra ára,
sá forsetann í þjóðhúningi í sjón-
varpinu og spurði mig hvort þetta
væri strumpur. Þá ákvað ég að tími
væri til kominn að fara með snáð-
ann á Þjóðminjasafnið."
I máli Maríu kemur fram að
lestur hátíðarljóðsins er ekki hið
eina sem Fjallkonan gerir á þjóðhá-
tíð. Hún gengur einnig til kirkju,
með herra með sér og blómvönd í
hönd. „Minn herra var einhver
starfsmaður hjá íþrótta- og tóm-
stundaráði borgarinnar og ég man
að mér fannst blómvöndurinn
einna líkastur brúðarvendi.“
Gefin hefur verið út bók um
Fjallkonuna en í henni hefur Guð-
rún Þóra Magnúsdóttir tekið
saman myndir af öllum Fjallkon-
unum frá upphafi og birtir auk
þeirra ljóðin sem þær fluttu. Guð-
rún Þóra segir að hún sjái Fjallkon-
una fyrir sér á svipaðan hátt og
skáldin sem yrkja um hana og
landið. „Fjallkonan er táknmynd
landsins eins og fram kemur í ljóð-
unum og hún lýsir fegurð lands-
ins,“ segir Guðrún.
Hvað varðar muninn á þeim
konum sem veljast sem Fjallkonur
hérlendis og í byggðum Vestur-Is-
lendinga segir Arni Björnsson að
kannski megi skýra muninn á því
að eldri og virðulegri konur vestan
hafs séu ímynd gamla landsins en
ungar leikkonur hérlendis séu
ímynd hins unga lýðveldis. „I
byggðum Vestur-Islendinga þykir
það mikil virðingarstaða að vera
valin Fjallkona," segir Árni. „Yfir-
leitt veljast til starfans konur sem
þekktar eru fyrir störf sín að félags-
málum og eru að fá umbun fyrir
störf sín.“
Þjóðbúningurínn
frá 1860
Búningur sá sem Fjallkonurnar
skrýðast 17. júní er hannaður af
Sigurði Guðmundssyni málara í
kringum 1860. Árni Björnsson seg-
ir að það hafi verið ætlun Sigurðar
að einfalda þann þjóðbúning sem
fyrir var og gera þannig fleiri kon-
um kleiff að eignast hann og klæð-
ast honum. Sá eldri hafi verið enn
flóknari og dýrari en sá sem nú er
notaður. Hins vegar varð þessi
búningur aldrei almenningseign
frekar en fyrirrennari hans. 0
30