Eintak - 16.06.1994, Blaðsíða 32

-r
Þegar ég var um daginn að labba
yfir það sem heitir víst núna Ing-
ólfstorg, vék að mér ungur og glað-
beittur Ameríkani, benti á öndveg-
issúlurnar tvær sem spýta gufu út í
loftið og spurði mig hvað þetta
væri. Ég sagðist ekki hafa hugmynd
um það. Ég ætlaði ekki að standa
þarna á torginu og útskýra að þetta
væri tvíbent táknmynd sem annars
vegar vísaði til sögunnar af því
hvernig öndvegissúlurnar drógu
Ingólf til Reykjavíkur og hins vegar
til gufunnar sem hann nefndi vík-
ina eftir. Arkitektarnir sem fengu
þessa hugmynd eða þeir sem
keyptu hana af þeim mega reyna að
útskýra þetta. Ég ætla ekki að
standa í því.
Ekki vegna þess að mér sé eitt-
hvað illa við sögu Reykjavíkur - -
eða Islands ef því er að skipta. Ég
hefði alveg viljað segja þessum
unga Ameríkana frá Hótel fslandi,
þar sem eitt sinn var víst hægt að
versla sér vændiskonu fýrir góðan
pening. Eða leigubílunum hans
Steindórs sem var víst svo mikill
svindlari að fólk var hvatt til að taka
frekar strætó. Annars þekkti ég
hann ekki af neinu svindli. Pabbi
vann einu sinni hjá honum og sjálf-
ur hafði ég eitt sinn símanúmer
sem var svo líkt númerinu á Stein-
dóri að ég var iðulega vakinn upp
um miðja nótt þegar einhvern
vantaði bíl á góðum dekkjum. Ég
hefði líka getað bent Ameríkanan-
um unga á hvar veggurinn var sem
ég ældi á barnungur á mínu fyrsta
fýlleríi á Hallærisplaninu. Eða frá
ömmunni í Grjótaþorpi sem hafði
svo hlýjan faðm að hún gat upprætt
iilt innræti barnanna með því að
halda utan um þau og hugga. Ég
hefði líka getað sagt honum frá
kristilegu vídeóleigunni sem Hauk-
ur Pankóngur rak einu sinni í
Steindórshúsinu og öllum þrautar-
göngum Hauks til himna og jafn-
tíðum syndaföllum hans niður í
botnlausa synd. Eða frá sjoppunni
Þöli þar sem maður gat fengið
rauðkál á pylsuna sína - - einni
sjoppa í allri Reykjavík — og undr-
ast yfir því hvernig eigandanum
tókst að halda uppi hárinu sem var
greitt aftur að framan en upp að
aftan. Og sjálfsagt mörgu öðru sem
gerst hefur á þessum stað.
Mér hefur hins vegar aldrei
fundist þetta Hótel íslands-plan,
Steindórs-plan og Hallærisplan til-
heyra Ingólfi Arnarsyni. Frá því ég
man eítir mér hefur hann haldið sig
upp á Arnarhól og ég veit ekki bet-
ur en hann sé þar ennþá. Og þar á
hann heima og skiptir engu hversu
margir fornleifafræðingar finna ull-
artjuslur undir veggnum hjá Bald-
vini Jónssyni á Aðalstöðinni.
Ástæðan fýrir því að ég var svona
fáskiptinn við unga Ameríkanann
var því ekki bara sú að mér þykja
hinar móðu öndvegissúlur kjána-
legar heldur skil ég ekki hvers vegna
þetta torg þarf að heita Ingólfstorg.
Af hverju má það ekkí heita Stein-
dórsplan, Hallærisplan eða Hótel-
Islands-plan? Þetta er ágætt torg að
öðru leyti og það eina í Reykjavík
sem virðist ekki gert fýrir norðan-
garrann. Þar er nefnilega stundum
logn.
Nafngiítin á þetta torg er ekki
eina dæmið um teprulega um-
gengni Islendinga við sögu sína.
Annað dæmi er Lýðveldisgarður-
inn sem einhver sagði mér að væri
kominn austan megin við Þjóðleik-
húsið og mér fannst ég sjá þegar ég
keyrði þar fram hjá um daginn.
Ekki veit ég hvað lýð-
veldið er að gera þar. Ékki nema
ef einhver hafi ætlað að stríða Dön-
um með því að stilla því beint fyrir
utan gluggana á sendiráðinu þeirra.
E!
I g hef lengi verið að safna
þreki í að stefna mennta-
I málaráðherra fyrir hönd
allra þeirra kennara sem tróðu mig
fullan af hverri þvælunni á fætur
annarri á meðan ég var skyldugur
samkvæmt lögum að sitja í grunn-
skóla. Ég hef sankað að mér sum-
um af þeim bókum sem ég var lát-
inn lesa og prófaður upp úr. Þær
eru ekki allar fallegar og Islands-
sögubækurnar síst skástar. Ég held
mér veitist létt að sannfæra héraðs-
dómara og Hæstarétt að sökum
aldurs og þroskaleysis hafi mér ekki
verið unnt að greina á milli sann-
leikskorna í þessum bókum og
hálfsanninda og helbers uppspuna.
Og að kennarar mínir hafi nýtt sér
það til að ljúga mig fullan gegn
betri vitund. Ég mun krefjast bóta
íýrir þann tíma sem það hefur tekið
mig að skrúfa ofan af vitleysurtni og
ná einhverjum áttum í lífmu.
Ég ætla ekki að gera mikið úr því
þótt ég hafi verið látinn læra brot
úr íslendingasögunum eins og þær
væru hlutlausar frásagnir af sönn-
um atburðum. Það er öllum börn-
um hollt að logið sé að þeim ef lyg-
in er falleg. Og hvort sem skrifarar
íslendingasagna höfðu stundum
það sem betur hljómaði í stað þess
sem sannara reyndist, þá gerðu þeir
það vegna þess að það var á ein-
hvern hátt sannara með þeim hætti.
Þótt það sé lygi, þá er það samt satt,
- eins og einhver sagði.
Á sama hátt er hægt að ljúga með
því að segja satt. Þótt það sé satt, þá
er það samt lygi, - mætti allt eins
segja. Það má tína í börn einhverjar
sögur af karlálkum sem stálu sér
snæri og fengu að súpa seyðið af
því. Af kerlingum sem voru gripnar
og færðar til Miklagarðs. Af sak-
lausu sveitafólki sem varð fyrir
árásum enskra sjóara. Af dönskum
kaupmönnum sem seldu maðkað
mjöl. Af ofríki Haraldar hár-
fagra, bellibrögðum Ólafs
Tryggvasonar og vélráðum Há-
konar gamla.
Þetta var meginþemað í þeirri Is-
landssögu sem ég var látinn læra í
skóla. Hið illa kemur að utan. Allt
illt sem hent hefur þessa þjóð er
runnið undan rifjum illra útlend-
inga. Ég man það til dæmis vel að
okkur var sagt frá móðuharðind-
unum og einokunarversluninni í
sömu kennslustund þannig að við
áttum ekki auðvelt með að átta
okkur á hvaðan harðindin komu,
frá Skaftáreldum eða dönskum
kaupmönnum. Og sögubækurnar
urðu til lítillar bjargar.
En þessa sögu lærðu allir — um
hina horfnu gullöld þjóðveldisins,
djúpa niðurlægingu þjóðarinnar
undir hæl útlendra þjóða og loks
tignarlegt ris þjóðarinnar í sjálf-
stæðisbaráttu sinni. Og sjálfsagt er
ég ekki einn um að efast um að
þetta sé falleg lygi og að í henni sé
svo mikill sannleikur að hið allra
sannasta rnegi liggja milli hluta.
Þessi trú Islendinga að allt illt
komi að utan liggur djúpt í
þjóðarsálinni. íslendingar
eru nefnilega dálítið eins og langt
leiddir alkar og kenna öðrum um
allt sem miður fer. Ef þeir væru
ekki misskildir af þeim sem ættu að
styðja þá, lítilsvirtir af þeim sem
er að hugsa
um að bregða
mér strax
til Brussel
ættu að elska þá og hrakyrtir af
þeim sem þeir lögðu traust sitt á þá
liði þeim svo vel að þeir þyrftu ekki
að drekka. Það mætti spyrja sig
hvernig þeir ættu að þola þessa illu
meðferð edrú án þess að drepa sig.
Þessi sjálfsréttlæting kemur
glögglega í ljós í æviminningum ís-
lenskra sveitamanna sem hefðu
brotist til mennta og orðið að stór-
mennum efþað hefðu verið til fleiri
en sjö bækur í lestrarfélaginu. Og
hjá íslenskum bisnessmönnum sem
gætu rekið fýrirtæki sín eins og
menn ef þessar utanaðkomandi að-
stæður væru ekki að þvælast fýrir
þeirn. Og hjá íslenskum stjórn-
málamönnum sem er aldrei hafnað
í kosningum heldur verða fyrir
fólskulegum áróðri andstæðing-
anna eða fá ekki nógan tíma og
pláss í fjölmiðlum til að útskýra
nægjanlega hversu ágætir þeir eru.
Og hjá íslenskum íþróttamönnum
sem væru löngu búnir að stinga
annarra þjóða menn af ef ekki væru
dómarar, langar rútuferðir eða of
margir áhorfendur — eins og Vé-
steínn Hafsteinsson, kringlu-
kastari í Seoul, sem sagðist ekkert
muna eftir sér eftir að hann sté inn
á völlinn, sem tók eitthvað á annað
hundrað þúsund áhorfendur. Það
hafi verið eins og hann væri með-
vitundarlaus á meðan hann kastaði.
Vésteinn náði kringlunni ekki
lengra en eitthvað um fjörutíu
metra, eða um helmingi styttra en
næsti maður. Þrátt fyrir að Vé-
steinn hafi talið ástæðu til að afsaka
sig verður þetta að teljast góður ár-
angur og er án efa heimsmet í
flokki meðvitundarlausra.
En ég var áðan að tala um Is-
landssöguna og útlendinga. Allan
þann tíma sem aðrar þjóðir sáu um
okkur beindist þessi sjálfsréttlæting
að þeim. I fyrstu hötuðumst við út í
Norðmenn sem tældu annars
ágæta menn til að svíkja land og
þjóð. Það eina sem við munum frá
ensku öldinni voru einhverjar rysk-
ingar við enska sjóara. Og svo voru
það Danirnir; maðkaða mjölið,
handritin og allt hitt sem þeir
færðu okkur. Þegar ég lærði fýrst að
blóta hafði ég eftir móður minni:
Djöfullinn danskur. Síðar, eftir að
ég kynntist hversu ágæt þjóð Danir
eru, ákvað ég að kanna hvers lensk-
ir þeir himnafeðgar eru áður en ég
færi að knýja dyra hjá þeim. Það er
spurning hvort þar sé nokkuð betri
vist en hjá danskinum neðra.
En hvað um það. Þessi afstaða til
útlendinga varð að lokum til þess
að Islendingar urðu handvissir að í
útlöndum væri ekkert skjól. Flest
sem var útlent var hættulegt, kjána-
legt eða af einhverjum óútskýran-
legum ástæðum einfaldlega ekki
fyrir íslendinga.
íslenska eldhúsið er besta dæmið
um þetta. Þegar ég var einn vetur í
heimavistarskóla, fimmtán ára
gamall, töldum við saman þá rétti
sem Hansi kokkur bar á borð
þennan vetur. Þeir voru sautján og
þar af fengum við íjóra rétti aðeins
einu sinni. Við fengum soðinn fisk
og steiktan, fiskibollur og saltfisk,
soðnar og steiktar kjötbollur, súpu-
kjöt í myrkri og súpukjöt í karrí,
kjötbúðing og fiskbúðing og lifur,
nýru og hjörtu. Það er farið að
fenna yfir þennan matseðil í hausn-
um á mér. En á undan þessum að-
alréttum fengum við mjólkur-
grauta, Vilkó-súpur eða búðings-
súpur gerðar úr Royal-búðingum.
Ég var í stjórn nemendafélagsins og
okkar helsta krafa var að fá græn-
meti eða ávexti. En okkur gekk erf-
iðlega að fá kröfum okkar fram-
gengt. Undir vor lá ég meira og
minna í móki og þegar ég kom í
bæinn var ég sjúkdómsgreindur
með skyrbjúg af næringarskorti.
Sjálfsagt hafa einhverjir fengið
betra að borða en ég á þessum ár-
um en sjálfsagt hafa líka einhverjir
átt bágara en ég. Þessi saga segir þó
nokkuð um hversu fábreytt ís-
lenska lífsstefnan var á tímum sjálf-
skipaðrar útlegðar ífá öðrum þjóð-
um löngu eftir að lýðveldið var
stofnað. Allt þar til brestir komu í
hana þegar unga kynslóðin fór að
borða hippakássur úr Toro-pökk-
um og dregið var úr skömmtun á
ferðamannagjaldeyri. Það leiddi
síðan til þess að Islendingar kynnt-
ust öðrum þjóðum og nenntu ekki
þessari vitleysu lengur og leyfðu sér
að smakka á sumu af því sem aðrar
þjóðir áttu.
Samt líður okkur ekki vel inn-
an um aðrar þjóðir. Við van-
treystum þeim ennþá eins og
konan sem var tekin í tollinum í
Malaga í lok áttunda áratugarins
með fimm tveggja kílóa poka af
Braga-kaffi og tuttugu lítra af akur-
eysku vatni. Þetta var á þeim tíma
þegar íslensku kaffibrennslurnar
komust upp með að kaupa svokall-
að járnbrautarkaffi ffá Brasilíu, en
það var notað til að drýgja kol sem
knýja lestirnar áfram. Og við erurn
ennþá hrædd um að þeim finnist
lítið til okkar koma og finnst við of
fá til að mark sé takandi á.
Ástæðan íýrir því er að okkur
finnst það sjálfum. Alveg eins og
alkinn sem er búinn að afsaka sig
með því að konan hans skilji hann
ekki og yfirmaðurinn taki ekki
mark á honum trúir þessu á endan-
um, trúum við því að við séum
snærisþjófar sem á hverri stundu
geti verið gripnir, gyrt niður um og
flengdir.
Ein birtingamyndin af þessari
sjálfsmynd er sú að við verðum af-
skaplega uppveðruð á hátíðar-
stundu. Það er á þeim hátíðar-
stundum sem tengjast sögu lands
ogþjóðar.
Isíendingar er nefnilega afskap-
lega lélegir veislumenn og eiga bágt
með að gera stærstu stundir lífs síns
eftirminnilegar. Þegar maður situr í
íslensku brúðkaupi fær rnaður það
til dæmis á tilfinningu að brúð-
hjónin ætli bara að tjalda til einnar
nætur og vilji helst rumpa því af.
Brúðkaup ættu að vera glöð og
holdleg en eiga það til að vera álíka
kitlandi og fermingarveislur.
Þegar kemur hins vegar að af-
mælum Háskólans, íslandsbyggðar
eða lýðveldisins finnst Islendingum
sjaldnast nóg gert fyrr en þeir hafa
drekkt sér í þjóðkórum og ávörp-
um. Sem öll endurspegla trúna á að
32
FIMMTUDAGUR 16. JÚNÍ1994 =