Morgunblaðið - 15.01.2005, Qupperneq 28

28 LAUGARDAGUR 15. JANÚAR 2005 MORGUNBLAÐIÐ
MENNING
Nýtt leikfélag, Leikfélagið Tóbías, frum-sýnir í kvöld á litla sviði Borgarleik-hússins, verkið Saumastofan 30 árumsíðar, eftir Agnar Jón Egilsson. Nú
kunna einhverjir að hvá – jú, það er rétt, Sauma-
stofan er vissulega eftir Kjartan Ragnarsson, og
mörgum er í fersku minni að verk hans naut
gríðarlegra vinsælda þegar það var sett upp
kvennaárið 1975 á dögum heitrar jafnrétt-
isumræðu og kvennafrídags. Verkið var þá sýnt
meir en 200 sinnum á þriggja ára tímabili.
Saumastofan 30 árum síðar, er hins vegar nýtt
leikrit sem unnið er upp úr og byggt á Sauma-
stofu Kjartans. Höfundur nýja verksins og leik-
stjóri er Agnar Jón Egilsson. „Ég var beðinn um
að vekja þessar persónur til lífs aftur,“ segir
Agnar Jón, en beiðendurnir voru tvær ungar
konur, systurnar Ísgerður Elfa Gunnarsdóttir og
Gunnhildur Helga Gunnarsdóttir. „Ég þurfti að
velta því fyrir mér hvort þetta væri yfir höfuð
áhugavert. Ég las verkið aftur, en það var ekki
langt síðan ég hafði séð það sýnt hjá áhuga-
leikhópi. Þetta var gamaldags veruleiki, en
skemmtilegur andi, skemmtilegur kraftur,
skemmtileg skilaboð og skemmtilegar týpur. Það
var í rauninni alveg bráðskemmtilegt, en pínulít-
ið farið að minna á veruleika sem er ekki í takt
við tímann í dag. Ég ákvað samt að slá til, með
það fyrir sjónum að færa það til nútímans. Ís-
gerður og Gunnhildur eru báðar nýkomnar úr
námi í Bretlandi og þegar þær komu til landsins
duttu þær inn í kvennaumræðu sem var alveg á
milljón. Önnur hver blaðagrein var um kvenna-
umræðu, jafnrétti og allan þann pakka, þannig
að það voru þær sem stungu upp á þessu verk-
efni. Sjálfur var ég nýkominn úr kvennapródúk-
sjón – var að klára Faðir vor í Iðnó, og var bara í
gírnum og í stuði fyrir kvennaumræðu og konu-
vandamál. Týpurnar í gamla verkinu eru
skemmtilegar, og mér fannst spennandi að sjá
hvert hægt væri að komast með þeirra veruleika.
Við lásum verkið saman, toguðum týpurnar út úr
því – spunnum afturábak og áfram og úr því varð
til veruleiki dagsins í dag, og hann fer með okkur
inn í sögur þessara persóna í nútímanum.“
Saumastofulögin á sínum stað
Agnar Jón segir að leikhús dagsins í dag sé öðru
vísi en var fyrir þrjátíu árum, og leiktexti skrif-
aður á annan hátt. „En þetta er fyrst og fremst
kabarett og okkur leyfist allt. Lögin hans Kjart-
ans eru þarna ennþá, þótt það sé komið nýtt leik-
rit utan um þau, en við áttum aðeins við textana
til að þeir pössuðu við týpurnar eins og þær eru í
dag. Leikhópurinn ásamt Búðabandinu samdi
nokkur lög í viðbót en Búðabandið útsetti alla
tónlistina fyrir verkið. En allir gullmolarnir sem
fólk þekkir eru þarna ennþá. Þeir eru klassískir.
Í grunninn erum við að fást við sömu vanda-
málin, en þau eru bara uppfærð til dagsins í dag.
Partur af jafnréttisumræðu þess tíma var að
sýna homma á sviði. Í dag þarf þess ekki – og
ekkert sérstakt við að sýna homma á sviði bara
vegna þess að hann er hommi. Lagið Kæru syst-
ur, sem Karl Guðmundsson söng svo eft-
irminnilega fyrir þrjátíu árum, er þarna ennþá,
en undir öðrum formerkjum. Það verður enginn
svikinn um það. Svo er ólétta unglingsstelpan
þarna og fleiri. Þarna er glímt við klassísk ís-
lensk vandamál, ástlaus hjónabönd, skilnaði,
samviskubit yfir því að hafa ekki nægan tíma
fyrir börnin, vera þjónn í karlaveldi og eitt og
annað slíkt. Nú eru margar konur orðnar yf-
irmenn og við tökum á því. Konur geta vissulega
verið konum verstar. Saumastofurnar hafa líka
breyst og eru ekki endilega starfræktar á sama
grunni og var áður. Verkið gerist ekki á fjölda-
framleiðslusaumastofu. Við ákváðum að taka fyr-
ir nýríku hönnunargellurnar sem eru með
nokkra þræla í vinnu, eins og ég orða það. En
auðvitað eru allir með hjarta úr gulli þegar betur
er að gáð.“
Mörg láglaunastörf eru unnin af nýbúum í dag,
en Agnar Jón segist ekki taka þá með í verkið,
þótt það hefði verið frábær hugmynd. „Það verð-
ur næsta skref.“
Það var ekkert mál að sögn Agnars Jóns að fá
leyfi Kjartans Ragnarssonar til að taka verk
hans til þessarar nútímameðferðar. „Kjartan er
dásamlegur maður og sagði að gaman yrði að sjá
hvert við færum með verkið. Það kæmi svo bara í
ljós hve mikið yrði eftir af hans verki.“
Samstöðu heildarinnar vantar
Meirihluti leikaranna í verkinu var ekki fæddur
þegar Saumastofan var fyrst sett á svið. „Ég var
nú bara kerrukrakki á kvennadaginn, og það er
gaman að segja frá því að mamma fékk augngot-
ur fyrir það að vera með krakkana með sér. Það
var eins og að þennan dag fylktu konur liði í
sameiginlegu upphafsátaki. Í dag er fem-
ínismaumræðan svo margþætt og margt í gangi í
einu. Þessi samstaða heildarinnar er ekki til
staðar lengur, en út á það gekk verkið á sínum
tíma. Við höfum rannsakað þennan tíma vel og
talað við konur, alls konar konur; – konur á
vinnumarkaðnum, listakonur, og auðvitað mæður
okkar. Það skiptir máli að við munum eftir því að
margt hefur áunnist í jafnréttisbaráttunni, þótt
margt sé enn eftir, og sumt virðist jafnvel hafa
farið afturábak. En ungt fólk getur hugsað og
ungt fólk hefur skoðanir. Við erum frjáls frá því
hvar þessi barátta hófst. Við horfum í kringum
okkur og metum ástandið í dag, könnum svo
hvaða ferli liggur að baki árangurs okkar í jafn-
réttisbaráttunni í dag og spyrjum okkur að því
hvað þar standi uppúr sem vert sé að segja frá
og passi þeim einstaklingum sem Kjartan skap-
aði. Mál eins og fegurðardýrkun eru stærri þátt-
ur í lífi kvenna í dag, en var fyrir þrjátíu árum.
Fegurðardýrkunin er komin út í öfgar og á því
þarf að taka. Fæðingarorlofin eru kannski eitt
það jákvæðasta sem áunnist hefur. En ég er ekki
í leikhúsi til að predika yfir fólki. Ég get hins
vegar sagt fólki að þetta sé áhugaverður veru-
leiki sem gaman sé að skoða, og hafa gaman af
að skoða.“
Saumastofan gerðist á vinnustað þar sem kon-
ur voru í meirihluta. Við fengum að sjá þær á
óvenjulegum vinnudegi. Í stað hversdagsverk-
anna slógu þær upp veislu og deildu lífreynslu
sinni og leyndarmálum með hinum.
Saumastofan 30 árum síðar segir frá viku í lífi
starfsfólks saumastofunnar. Eins og Agnar Jón
segir, hefur ýmislegt breyst í þjóðfélaginu og
fólk hefur aðrar áherslur og viðhorf. Persón-
urnar eru jafn misjafnar og þær eru margar, en í
nýja verkinu finna þær þó eftir sem áður til
sömu löngunar og áður fyrr, til að leysa frá
skjóðunni og segja sínar lífsreynslusögur. En
hvað saumað er í dag, þrjátíu árum síðar er ekki
gott að segja. „Það eru nefnilega mjög merki-
legir og skemmtilegir hlutir, en ég vil ekki
ljóstra því upp – það kemur í ljós.“
Þetta er fyrst og fremst
kabarett og okkur leyfist allt
Leikfélagið Tóbías er nýtt af
nálinni og þreytir frumraun
sína á Litla sviði Borgarleik-
hússins á morgun, í verkinu
Saumastofunni, 30 árum síðar.
Bergþóra Jónsdóttir komst að
því í samtali við höfundinn,
Agnar Jón Egilsson, að það
fjallar ekki um Saumastofu-
fólk Kjartans Ragnarssonar
komið undir sjötugt – heldur
persónurnar sem hann skap-
aði, og hvernig þær pluma sig í
nútímanum.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Ísgerður Elfa Gunnarsdóttir í hlutverki Jóku.
Bryndís Ásmundsdóttir, María Pálsdóttir, Guðjón Þorsteinn Pálmarsson og Alexía Björg Jóhann-
esdóttir í hlutverkum sínum í Saumastofunni, 30 árum síðar á Litla sviði Borgarleikhússins.
begga@mbl.is
eftir Agnar Jón Egilsson, byggt á leikriti
Kjartans Ragnarssonar.
Leikarar:
Alexía Björg Jóhannesdóttir
Bjartmar Þórðarson
Bryndís Ásmundsdóttir
Elma Lísa Gunnarsdóttir
Guðjón Þorsteinn Pálmarsson
Ísgerður Elfa Gunnarsdóttir
María Pálsdóttir
Tónlistarstjóri: Franz Gunnarsson
Ljósahönnuður: Jón Þorgeir Kristjánsson
Búningar: Harpa Einarsdóttir
og Lára Guðnadóttir
Sviðsmynd: Marta Macuga
Leikstjóri og handritshöfundur:
Agnar Jón Egilsson
Saumastofan
30 árum síðar
ÞAÐ fór ekki mikið fyrir þessari litlu,
en snotru bók á jólamarkaðinum. Há-
vaðalaus var hún og skrumlaus, en
innihaldið þeim mun betra, a.m.k.
geðþekkara þeim sem njóta vilja
góðrar frásagnargáfu og hreins og
þróttmikils tungutaks.
Jónas Magnússon, sem lengi var
bóndi í Stardal í Mosfellssveit og
verkstjóri hjá Vegagerð ríkisins,
fæddist árið 1890 og lést sumarið
1970, nýorðinn áttræður. Síðustu tíu
ár ævinnar dvaldist hann í Reykjavík
hjá yngsta syni sínum. Frá þeim ár-
um eru skrifin, sem birtast í þessari
bók. Fleira skrifaði hann að vísu, m.a.
margar minningargreinar um horfna
samferðamenn og ítarlega ritgerð
skrifaði hann um hið átakanlega
Ingvarsslys við Viðey vorið 1906, en
hann var áhorfandi að því. Sú ritgerð
er glötuð og er að því skaði.
Rífur helmingur bókarinnar er þrír
frásagnaþættir um þrjá merkismenn.
Sá fyrsti fjallar um Jónas sterka Jón-
asson bónda í Stardal. Jónas þessi
fluttist með mikinn búpening norðan
úr Húnaþingi um miðja nítjándu öld,
keypti Stardal, sem þá var í nið-
urníðslu og gerðist þar umsvifamikill
búhöldur, bætti jörðina til mikilla
muna, en varð jafnframt for-
göngumaður um ýmsar bún-
aðarframfarir í sveitinni og hjálp-
arhella margra. Frá umsvifum hans
og mannkostum segir í þessari vel
skrifuðu grein. Annar þátturinn er
um Eggert Briem bónda í Viðey og
búskap hans á fyrsta hluta tuttugustu
aldar. Það er lengsti þátturinn. Jónas
var hjá Eggert í Viðey laust fyrir tví-
tugt. Þetta er langur og ítarlegur
þáttur. Er auðsjáanlegt að Jónas hef-
ur dáð Eggert mjög og að hann hefur
orðið honum mikil fyrirmynd á marga
lund. Þriðji þátturinn segir frá Guð-
jóni bónda í Laxnesi og vegaverk-
stjóra Helgasyni. Jónas var nágranni
hans í sveitinni og þekkti vel til Lax-
nessheimilisins. Hann var auk þess í
vegavinnu hjá Guðjóni og tók raunar
við verkstjórn af honum. Hann lýsir
Guðjóni vel og ber verkhyggni hans,
skipulagsgáfu og stjórnunarhæfi-
leikum góða sögu. Hygg ég að þetta
sé langbesta lýsingin á Guðjóni í Lax-
nesi, kannski sú eina, enda notar
Halldór Guðmundsson hana mikið í
ævisögu sinni af Halldóri Laxness,
syni Guðjóns.
Þá koma fjórar endurminn-
ingagreinar. Í einni segir frá áætlun
um járnbrautarlagningu austur yfir
fjall snemma á tuttugustu öldinni og
snjómælingum á Mosfellsheiði vegna
hennar. Jónas hafði á hendi þessar
snjómælingar og segir gerla frá þeim.
Önnur grein segir frá lagningu Þing-
vallavegarins fyrir alþingishátíðina
1930. Þar var Jónas verkstjóri. Hrað-
ar hendur þurfti þá að hafa, því að
tími var naumur. Lýsing Jónasar á
vegavinnu á þeim tímum – með hand-
verkfærum, hestum og kerrum – er
með hinum mestu ágætum. Í þriðju
greininni segir frá einni vetrarvertíð í
Þorlákshöfn veturinn 1916. Það var
eina vertíð Jónasar. Hún varð honum
eftirminnileg, þó að ekki yrði ferð sú
til fjár. Lestina rekur minningaþátt-
urinn Þegar ég var 17 ára.
Það sem eftir lifir bókar er svo efni
um bókarhöfund. Sonur hans, Egill J.
Stardal, ritar fallegt æviágrip um föð-
ur sinn, auk þess sem hann ritaði Inn-
gang að bókinni og nokkur Lokaorð.
Tvö skáld minntust Jónasar Magn-
ússonar á prenti við andlát hans.
Bæðu voru þau heimilisvinir og
þekktu hann vel. Halldór Laxness
skrifaði stutta minningargrein og
Margrét Jónsdóttir orti minning-
arljóð.
Þessi litla bók, sem hér hefur verið
stuttlega lýst var mér kærkominn
gestur. Jónas Stardal var vissulega
vel ritfær maður og hefði ég svo sann-
arlega kosið að sjá fleira frá hans
hendi.
Jónas Star-
dal segir frá
BÆKUR
Frásögn
Útg.: Ís-Land, Reykjavík 2004, 222 bls.
Jónas Magnússon Stardal:
Menn og minningaþættir
Sigurjón Björnsson