Morgunblaðið - 20.09.2005, Blaðsíða 31

hann hefur kennt og miðlað svo
mörgu varðandi listina og nálgun
hennar, kennt mönnum að skynja að-
alatriðin, að kunna að skilja kjarnann
frá hisminu, greina það sem skiptir
máli. Fjölmargir hinna ungu leikara
skilja þetta, skynja þetta og nýta
þetta. Þetta er hans arfur til leiklist-
arinnar, til þjóðarinnar. Við eigum
eftir að njóta áhrifa hans og listar
hans um langa hríð.
Vinátta okkar Bessa hefur varað
nú hátt á fimmta áratug og hef ég
lengst af talið hann minn allra besta
vin í þessu lífi og hefur aldrei brugðið
skugga á þá vináttu og tel ég það
honum til tekna en ekki mér, því fáir
menn sem ég hef kynnst hafa eins
mikla sjálfsstjórn og yfirvegun í um-
gengni við annað fólk og Bessi, elsku-
leg framkoma hans og jákvæð út-
geislun heillaði alla þá sem
umgengust hann og hann átti fjöl-
marga vini og hefur ætíð reynst öll-
um vinum sínum vel, enda eru þeir
margir sem völdu hann sem sinn
besta vin.
Minningarnar um Bessa eru fjöl-
breytilegar, allt frá samvinnu okkar í
Þjóðleikhúsinu, útvarpinu, sjónvarp-
inu og annars staðar sem við unnum
saman að leikverkum, svo og ára-
langri samvinnu okkar að félagsmál-
um í stjórn Félags íslenskra leikara.
Að ógleymdum þeim tíma sem við
eyddum saman í sumarbústöðum
okkar sem ekki eru langt hvor frá
öðrum eða hestamennskunni, sem
við stunduðum saman í ríflega 30 ár.
Fyrstu spor mín í hestamennsk-
unni voru á þann hátt að Bessi fór að
bjóða mér í reiðtúra með sér en þá
hafði hann lagt stund á hesta-
mennsku í nokkur ár og átti hesthús
og svo bauð hann mér að nota hesta
sína að vild. Þetta varð til þess að
bakterían kviknaði og vorum við
lengst framan af saman í þessu
Bessi, Klemenz vinur okkar Jónsson
og ég.
Við höfum farið í ótal reiðtúra og
ferðalög á öllum þessum tíma, en eft-
irminnilegust eru kannski ferðalögin
sem við fórum saman í með vinum
okkar Benedikt Árnasyni og Flosa
Ólafssyni og fleirum. Auk þessa höf-
um við farið í ótal skemmri ferðalög
og meðal annars kannað allt Heng-
ilssvæðið á hestbaki og umhverfi
Þingvallavatns ásamt vini okkar
Jörgen Berndsen. Með afbrigðum
skemmtilegar og ævintýralegar ferð-
ir.
Þá höfum við haft þann háttinn á í
fjöldamörg ár að við höfum eytt
páskunum saman í sumarbústöðum
okkar ásamt Jörgen og Ernu og
snætt veislumat hver hjá öðrum
þessa hátíðisdaga og ævinlega hefur
Sigurður bóndi á Villingavatni verið
með okkur. Þessar minningar eru
okkur öllum dýrmætar og ógleyman-
legar.
Bessi átti forláta bát í sumarbú-
staðnum, sem frændi hans Bjarni
Snorrason hefur gert eins og nýjan.
Við höfðum talað um það raunar ár-
um saman að leggja í stórleiðangur
og kanna allt Þingvallavatn á bátn-
um. Einhverra hluta vegna var þess-
um leiðangri alltaf slegið á frest, en í
fyrrasumar létum við svo loks verða
af þessu og héldum í þennan leiðang-
ur ásamt syni mínum Alfreð og ekki
sáum við eftir því, enda um margt að
ræða af þessu tilefni.
Það er einhvern veginn þannig
með Bessa að maður gat aldrei feng-
ið nóg af að umgangast hann, tala við
hann og raunar ekki heldur að hugsa
um hann. Hans þáttur í lífi mínu hef-
ur verið svo stór að ég á raunar mjög
erfitt á þessari stundu með að gera
mér grein fyrir því. En eitt veit ég að
hans hlutverki í mínu lífi er ekki lok-
ið. Hann verður ætíð með mér, í huga
mér, og ég kem til með að njóta vin-
áttu hans til æviloka enda eru minn-
ingarnar um hann alls staðar í kring-
um mig.
Í dag kveðjum við Bessa Bjarna-
son hinstu kveðju, en úr því ég hafði
tök á að fylgjast með því get ég ekki
látið hjá líða að minnast á hversu um-
hyggjusöm, nærgætin og natin börn-
in hans, þau Kolbrún og Bjarni, og
eiginkona hans Margrét og fjöl-
skylda hans öll voru við hann í veik-
indum hans. Hann naut hlýju þeirra
og ástúðar til hinstu stundar.
Ég færi þeim öllum, svo og öðrum
vinum og vandamönnum, innilegar
Jónatan ræningja í Kardimommu-
bænum. Refurinn er auðvitað skúrk-
urinn í stykkinu og ræningjar eru nú
einu sinni ræningjar. Hvernig stóð
þá á því að Bessi var eftirlæti
barnanna sem sitja í leikhússalnum
með ómengaða réttlætiskennd sína?
Jú, innst inni fundu krakkarnir, að
hann var í rauninni vinur þeirra og
góður inn við beinið. Og engum
blandaðist hugur um að ræninginn
Jónatan myndi fyrr en varði snúast
til heillavænlegra verka og afleggja
ránskap. Á botninum í listsköpun
Bessa var nefnilega mikil og hlý
væntumþykja, gróinn húmanismi.
Og börnin fundu það alltaf.
Lítum á söngleikina. Þar átti Bessi
nokkra sína stærstu sigra. Ég nefni
sem dæmi Ég vil, ég vil, Stöðvið
heiminn og Kabarett. Meðan þau
Bessi og Sigríður Þorvaldsdóttir,
söngleikjastjarna þessara ára voru
að leika Ég vil, ég vil, varð Bessi fyrir
persónulegri sorg. Forveri minn í
Þjóðleikhúsinu, Guðlaugur Rós-
inkranz, vildi fella niður sýningu
þann dag. Bessi sagðist ætla að leika
og gerði það. Þar komu fram aðrir
aðdáanlegir eiginleikar hans, skyldu-
rækni, samábyrgð, köllun. Og fátt er
betra til að sigrast á sorg, þegar upp
er staðið. Í Stöðvið heiminn örlaði á
djúpri örvæntingu, persónulegri og
samfélagslegri, sem Bessi skilaði af
dýpt. Menn sögðu: Af hverju leikur
þessi maður ekki harmræn hlutverk?
Og ekki síður í Skemmtanastjóran-
um í Kabarett; ísmeygilegur elegansi
á yfirborðinu, undir niðri angist
heillar álfu.
Svo lék hann auðvitað alvarleg
hlutverk og gerði það með sóma. Mig
langar að nefna tvö: Annað var í leik-
riti Jökuls Jakobssonar Í öruggri
borg, þar sem þessi í raun duli maður
fór nærfærnum höndum um kviku
persónunnar, Tómasar. Hitt var í
þýsku leikriti eftir Harald Müller
sem gerist á aðfangadagskvöld, þar
sem Bessi lýsti flóknum persónuleika
sonar sem vitjar móður sinnar með
vonda samvisku; þar var leikið á allan
tónstigann. Kannski væri ekki úr
vegi að nefna hlutverk leikarans í
rómaðri sýningu á Náttbólinu eftir
Gorki, persónan sú mjög í anda
skáldsins, í senn ofsafengin og við-
kvæm, enda leikstjórinn sérfræðing-
ur í verkum Gorkis.
Það má svosem segja líka að sam-
leikur þeirra Margrétar Guðmunds-
dóttur, konu Bessa og hans í þeim
vinsæla gamanleik Á sama tíma að
ári hafi verið á flestum nótum tón-
stigans, í senn trúverðugur, en með
þeim kómísku yfirtónum sem gerir
tilveruna skemmtilega mitt í allri al-
vörunni.
Og svo lætur að líkum að Bessi var
auðvitað fæddur til þess að skila
frægum persónum hinna klassísku
gamanleikbókmennta. Ég hafði þá
ánægju að vinna með honum að
tveimur af höfuðpaurum Molieres,
sem Argan í Ímyndunarveikinni og
Harpagon í Aurasálinni, og þá er ég
glámskyggn, ef frammistaða Bessa
hefði ekki vakið heimsathygli, ef at-
hygli heimsins beindist yfirleitt að ís-
lensku leikhúsi. Ég gleymi til dæmis
ekki örvæntingu Harpagons, þegar
peningakassinn, hans dýrasta djásn,
var horfinn.
Það var gaman að vinna með
Bessa. Samleikarar hans höfðu
ómælda ánægju að fylgjast með því
hvernig hann nálgaðist leiktexta
sína. Satt að segja lagði hann fyrst á
minnið, innihaldið og samdi svo sjálf-
ur iðulega orðalagið, okkur hinum til
óblandinnar ánægju, því að þar
spratt margt blómið. En svo þegar
leið að frumsýningu voru öll réttu
orðin komin á sinn stað. Bessi hafði
líka hæfileika, sem ekki er öllum leik-
urum gefinn – hvort sem þeir eru
kallaðir gamanleikarar eða ekki –
hann gat spunnið á staðnum. Af því
komu iðulega upp spaugileg atvik.
En allt var það innan ramma list-
ræns aga, því að Bessi var agaður
listamaður, samviskusamur, háttvís
og tillitssamur. Og hinn besti dreng-
ur sem ekki þoldi að heyra samleik-
urum sínum hallmælt.
Bessi átti við vanheilsu að stríða
nokkur síðustu árin, og nú er hann
allur. Um leið og ég sendi Margréti
mínar innilegustu samúðarkveðjur
og harma að geta ekki kvatt hann
heima, er ég að velta því fyrir mér
hvað Guð ætli að gera við hann núna.
Því að slíkan gleðigjafa þarf auðvitað
að halda áfram að virkja.
Blessuð sé minning Bessa Bjarna-
sonar.
Sveinn Einarsson.
Þegar fréttin af andláti Bessa
barst mér til eyrna, vildi þannig til að
ég var staddur einmitt á stað, sem
honum var kær hér í Provence í Suð-
ur-Frakklandi. Þarna sat ég og
horfði á „sveskjutréð“ hans. Ég var
að velta fyrir mér margslunginni
kímnigáfu hans: hvernig honum
tókst að gera allt þannig að það vakti
kátínu viðstaddra, ungra sem gam-
alla, hvort sem var í leikhúsi eða utan
sviðs. Tímasetning, látbragð og fas
allt var grínista á heimsmælikvarða
og vald hans á alvarlegri verkefnum
var aðdáunarvert.
En nú er ég byrjaður að „analýs-
era“, skilgreina, – eitthvað sem Bessi
tók helst ekki þátt í, þegar misviturt
leikhúsfólk sat og rembdist við að
brjóta til mergjar leikrit og hlutverk.
Það, sem skipti máli hjá Bessa var
hvort eitthvað „gerði sig“, hvort orð
og/eða æði næði til áhorfenda.
Fyrir nokkrum árum vorum við
síðsumars saman á ferð á þeim fagra
stað þar sem ég er núna með minn-
ingunum. Hann fór og fékk sér
göngutúr meðal ólífutrjánna, kom
aftur eftir skamma stund og sagði:
„Það er ekki búið að tína sveskjurnar
af trjánum ennþá!“ Þetta „gerði sig“,
viðtstaddir svöruðu með góðum
hlátri, en um leið hafði Bessi auðgað
flóru jarðar með ímyndunarafli sínu.
„Sveskjutré“ var orðið til. Eins auðg-
aði hann og bætti okkur öll, sem
kynntumst lífi hans og list.
Ég kveð góðan dreng og votta ást-
vinum hans samúð mína og held
áfram að lifa með fjölbreyttum minn-
ingunum.
Au revoir – eða „róa“, einsog Bessi
sagði á sinni frönsku.
Benedikt Árnason.
Ég er tíu ára og staddur í Þjóðleik-
húsinu, ljós úr sal, leiksýningin er að
hefjast, Kardimommubærinn, ég er
heillaður eins og eflaust flestir aðrir í
salnum. Jónatan ræningi borðar sáp-
una, ógleymanlegt, þarna er á ferð
Bessi Bjarnason. Það er örugglega
þarna sem ég ákvað innra með mér
að gerast leikari þegar ég yrði stór,
án þess þó að gera mér nokkra grein
fyrir því þá. En það sem mest er um
vert, að ég hef eignast fyrirmynd og
átrúnaðargoð.
Ellefu árum síðar er ég aftur
mættur í Þjóðleikhúsið og þá „lærður
leikari“ vitandi þó lítið. Og á móti
mér tekur sjálfur meistarinn Bessi
Bjarna, við erum að fara að æfa sam-
an Dýrin í Hálsaskógi. Nú hefst hið
eiginlega leiklistarnám, sem fólst nú
aðallega í því að fylgjast með meist-
aranum að störfum, þvílík snilld.
Ég á svo því láni að fagna að vinna
mikið með Bessa í tæp 30 ár í Þjóð-
leikhúsinu, sjónvarpi og kvikmynd-
um, og urðum auk þess góðir félagar
utansviðs.
Það er hægt að segja með góðri
samvisku að Bessi hafi verið einn ást-
sælasti leikari þjóðarinnar, virtur og
dáður af áhorfendum sem og sam-
starfsfólki.
Elsku Bessi, takk fyrir frábæra og
skemmtilega samleið.
Sigurður Sigurjónsson.
„Formaður, þú skrifar um okkur
karlana þegar þar að kemur,“ sagði
Bessi í stríðnistóni. Hann sat í góðra
vina hópi yfir kaffibolla í erfidrykkju
eins vinanna, Klemenzar Jónssonar.
Og þó ég sé ekki lengur formaður
er mér bæði ljúft og skylt að kveðja
og þakka öðlingnum og gleðigjafan-
um Bessa Bjarnasyni fyrir samfylgd-
ina.
Það glampar á perluband minning-
anna, bjart og fallegt.
Ein perlan er minningin um Bessa
í hlutverki Jakobs Krækifingurs í
Túskildingsóperunni 1972. Pollý var
mitt fyrsta hlutverk í Þjóðleikhúsinu
og ég hafði enn ekki komið mér upp
mótefni gegn uppátækjum Bessa.
Hann þurfti því aðeins að breyta
áherslu á orði til að veikja varnar-
garð minn og fá mig til að skella upp
úr þegar síst skyldi.
Önnur perla er minningin um
stjörnuleikarann Bessa í hlutverki
kabarettstjórans í söngleiknum
Kabarett 1973. Hann fór snilldarlega
með þetta erfiða hlutverk, enda feng-
um við hin í sýningunni aldrei nóg af
að fylgjast með honum hrista áhorf-
endur ýmist af hlátri eða hrolli. Það
var góður skóli í leiklist!
Þriðja perlan er af öðrum toga, en
það er minningin um gjaldkerann
Bessa og árin þrjú sem við sátum
saman í stjórn Félags íslenskra leik-
ara. Hann hélt aldrei langar ræður
heldur kom sér vel fyrir með eintak
dagsins af dagblaðinu Vísi, en sperrti
eyrun og lagði eitthvað gott til mál-
anna þegar ástæða var til. Þar lærði
ég að hægt er að leysa flókin og allt
að því óyfirstíganleg verkefni með
gamansemi og ákveðnum léttleika.
Yndislegasta perlan er minningin
um Bessa þegar hann kom skríðandi
á fjórum fótum svo lítið bar á inn í
stúku Þjóðleikhússins þar sem ég sat
með Fróða minn tveggja ára gamlan
að horfa á Dýrin í Hálsaskógi. Barnið
lifði sig svo inn í leikritið að þegar
Mikki refur kom skríðandi og togaði í
skóinn hans og hvíslaði einhverju í
eyra hans, þá var það eðlilegasta þró-
un sem hugsast gat á spennandi æv-
intýri.
Perlurnar eru ótal margar og ég
þakka hjartanlega fyrir þær allar, en
sú síðasta er dýrmæt minning um
skemmtilegt kvöld fyrir rúmum
tveimur vikum með vinunum Bessa
og Gísla Alfreðs, konum þeirra og
fleirum í glæsilegu kvöldverðarboði
hjá Sigríði Þorvaldsdóttur.
Ég votta Margréti, börnum,
tengdabörnum og barnabörnum
Bessa samúð mína. Lengi lifi minn-
ing um góðan dreng og afburða leik-
ara sem fékk alla þjóðina til að kynn-
ast og njóta leiklistarsystranna
Grátur og Hlátur.
Edda Þórarinsdóttir,
fyrrverandi formaður
Félags íslenskra leikara.
Lífið er kabarett
eitt kvöld …
Oft hef ég verið spurð hvað hafi
valdið því að ég ákvað að leggja leik-
listina fyrir mig og þegar ég hef
skoðað hug minn þá skýtur ævinlega
sömu myndinni upp í kollinum á mér;
myndinni af Bessa Bjarnasyni í hlut-
verki hirðfíflsins í Undraglerunum,
sem sýnd voru í Þjóðleikhúsinu 1959.
Undraglerin voru fyrsta leiksýningin
sem ég sá, þá 4 ára gömul, og myndin
af Bessa greypti sig svo inn í opinn
barnshugann, að þar á hún enn sinn
trygga sess. Og ég leyfi mér að halda
því fram að þarna hafi hugmynd um
mögulega framtíð skotið rótum í
barnssálinni. Þökk sé Bessa, því ekki
man ég nokkurn skapaðan hlut ann-
an úr sýningunni. Hitt er ég svo
nokkuð viss um að tugir þúsunda Ís-
lendinga varðveita í hugskoti sínu
svipaðar myndir af Bessa Bjarnasyni
í fjölbreytilegustu hlutverkum, oftar
en ekki úr skrautlegum barnasýning-
um Þjóðleikhússins. Svo þegar ég
var komin til vits og ára og leiklist-
arnámið hófst, þá staldraði ég oft við
túlkun Bessa. Öll þjóðin veit að hann
hafði sérstakt lag á að fá mann til að
hlæja, enda valdist hann oft í kómísk-
ustu rullurnar eða fann kómísku hlið-
arnar á þeim rullum sem honum var
treyst fyrir. En hann hafði líka stór-
kostlega hæfileika til að láta mann
finna til. Ég minnist þeirrar hliðar
hans sérstaklega í hlutverki Gústafs í
leikritinu Hvernig er heilsan? sem
Þjóðleikhúsið sýndi 1975. Í sjálfu sér
ekkert tímamótaverk, en túlkun
Bessa á Gústaf þessum verður mér
ógleymanleg. Verkið fjallaði um sál-
arangist ólíkra einstaklinga og Gúst-
af átti í sérstökum vandræðum með
karlmennsku sína og þurfti að takast
á við sársaukafullar minningar sem
tengdust veikri sjálfsmynd. Á æf-
ingatímanum drakk ég í mig hvert
skref sem Bessi tók í glímu sinni við
hlutverkið, öll voru þau skref á dýpt-
ina og sífellt færðist hann nær kjarn-
anum, nær sársaukanum. Í myrkrinu
úti í sal mátti sjá glampa á tár ungra
ómótaðra leiklistarnema, sem nutu
þess að horfa á snillinginn Bessa
Bjarnason skapa.
Og núna, síðustu mánuðina, hefur
myndin af skemmtanastjóranum þín-
samúðarkveðjur mínar, konu minnar
og fjölskyldu.
Gísli Alfreðsson.
Öll þessi ár sem ég hef unnið með
Bessa hafa verið ógleymanleg. Ég
man þegar við vorum að læra einn af
dönsunum fyrir „Ég vil – ég vil“ hjá
Bisted og hann tók alltaf dansinn aft-
ur og aftur. Við vorum víst orðin
þreytt – en ansi góð sagði hann – og
það var komið matarhlé. Þá sagði
Bisted: „Krakkar mínir, þið gerið
þetta bara einu sinni enn“ – og við lit-
um hvort á annað og svo dönsuðum
við einu sinni enn. Þegar við vorum á
leiðinni út, þá stoppaði Bessi og
sagði: „Bisted, eigum við ekki bara
að gera þetta einu sinni enn?“ og þar
með sprungu allir úr hlátri og hlupu í
mat.
Ég hitti Bisted í Kaupmannahöfn
fyrir nokkrum árum. Hann kyssti
mig í bak og fyrir og sagði mér meðal
annars frá því að hann hefði aldrei
unnið með jafnklárum manni og
Bessa. Nú geta þeir eflaust hist!!!
Bessi var alltaf svo þægilegur og
kátur, til dæmis ef veðrið var leið-
inlegt úti, þá lét hann það bara vera
skemmtilegt inni.
Hann var mér góður vinur og mun
ég sakna hans.
Elsku Magga mín, ég samhryggist
þér á þessum sorgarstundum.
Sigríður Þorvaldsdóttir.
Miðvikudaginn 31. ágúst sl.
hringdi Bessi Bjarnason, tryggur
vinur og starfsbróðir í meira en hálfa
öld, og sagðist ætla að kalla á nokkra
nána vini og samstarfsmenn í 75 ára
afmæliskaffi á heimili þeirra hjóna
hinn 5. september. Auk þess bað
hann mig um að hafa samband við
einn af gömlu félögunum sem hann
hafði ekki náð til. Þetta gerði ég og
nú var bara að bíða afmælisins. En
skjótt skipast veður í lofti. Næsta
dag var Bessi kominn á sjúkrahús
fárveikur. Daginn eftir afmælið
heimsótti ég hann á Landspítalann.
Bessi var mjög þjáður en sjálfur sér
samkvæmur og kvartaði ekki. Hann
hélt í hönd mína, brosti veikt og sagði
lágt: „Gunni, það er komið að lokum
hjá mér.“ Á þeirri stundu komu í
huga minn þessar örfáu línur úr 103.
Davíðssálmi:
Lofa þú Drottinn, sála mín,
og allt sem í mér er, hans heilaga nafn,
lofa þú Drottinn, sála mín,
og gleym eigi neinum velgjörðum hans.
Hann fyrirgefur allar misgjörðir þínar,
læknar öll þín mein,
leysir líf þitt frá gröfinni,
hann krýnir þig náð og miskunn.
Mikilhæfur listamaður er genginn.
Ég veit ég mæli fyrir munn þeirra
fjölmörgu er unnu með honum er ég
segi: Það var gott að vera samferða
Bessa Bjarnasyni. Ég lýk þessum
hugleiðingum um látinn vin með
lokaerindi úr kvæðinu Vorið eftir
norska skáldið Aasmund Olavson
Vinje í þýðingu Þorsteins Gylfason-
ar:
Sú kemur tíð að ég sjálfur sný heim og svíf
út í bláinn,
bylti mér syndandi í þytinum þeim. En þá
verð ég dáinn.
Allt það sem vorið á brjóstum sér bar, þau
blóm sem þú tínir:
Feðranna andi fagnar þér þar, og fornvinir
þínir.
Því máttu vita að á velli og í mó er vorið
mér gáta.
Flautu ég skar sem flissaði og hló. Samt
fannst mér hún gráta.
Megi hið eilífa ljós lýsa honum,
hann hvíli í friði.
Gunnar Eyjólfsson.
Bessi Bjarnason var prýði leik-
hússins. Og hann var gleðigjafi fjög-
urra kynslóða, heillar þjóðar um ára-
tuga skeið. Hann hafði til að bera það
sem þessir fáu útvöldu hafa, þetta
sem engum hefur tekist að skil-
greina, en allir vita hvað er þegar
þeir upplifa það.
Hann var auðvitað gamanleikari af
Guðs náð eins og það er kallað, en á
hinn bóginn er það ekki nægileg ein-
kunn til að lýsa fjölhæfni hans.
Við skulum til dæmis byrja á
Mikka ref í Dýrunum í Hálsaskógi og
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 20. SEPTEMBER 2005 31
MINNINGAR