Morgunblaðið - 20.09.2005, Blaðsíða 34

34 ÞRIÐJUDAGUR 20. SEPTEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
og pólitískir foringjar og heyrði ég
talað um að Einar Benediktsson
skáld hefði verið tíður gestur á Hæli
og einnig listamennirnir Ásgrímur
Jónsson og Einar Jónsson frá Galta-
felli. Þá kom þar oft Jónas Jónsson
frá Hriflu og margir fleiri áhuga-
menn um stjórnmál.
Margt var þá rætt um efnahags-
mál og gerðar áætlanir um arðgæf-
ari búskaparhætti en þá almennt
tíðkuðust. Þá voru ýmsar slíkar
framkvæmdir þá þegar komnar í
framkvæmd á Hæli, en þó ekki
komnar á neitt lokastig.
Þá var faðir minn einnig að vinna
að víðtækum stjórnmálasamtökum,
sem áttu með aðstoð aflsins í foss-
unum að skapa mikla aukningu
kaupmáttar almennings og bættum
samgöngum með lagningu járn-
brautar um helstu framleiðslusvæði
landsins. Með ótrúlegum krafti vann
hann að framgangi þessa máls og
m.a. keypti hann blöðin Þjóðólf og
Suðurland og gaf þau út um skeið frá
Eyrarbakka, og fátt virtist nú geta
stöðvað hans sterka vilja.
En þá kom spænska veikin og hún
þyrmdi fáum. Hann kom heim úr
ferðalagi, þar sem hann var að vinna
að þessum málum og var þá orðinn
veikur af kvefi. Þegar hann kom
heim að Hæli var hann kominn með
háan hita og á öðrum eða þriðja degi
þar frá gaf hjartað eftir. Eiríkur
Einarsson alþingismaður bróðir
hans var hjá honum þegar hann dó,
en öðrum megin við þilið lá Einar
Gestsson faðir hans og sagði Eiríkur
þegar hann kom inn til hans, að nú
væri þetta búið. Gamli maðurinn
sagði þá: „Þetta munu þykja mikil
tíðindi og spyrjast víða.“
Á Hæli lagðist nú yfir dimmur vet-
ur og nú var enginn sem gat komið
fólkinu til að brosa og gleðjast yfir
litlu. Mamma hafði tekið loforð af
Steinþóri og Þorgeiri, bræðrum mín-
um, að segja mér ekki frá því að
pabbi væri látinn. Og það var ekki
fyrr en á útmánuðum, að við snáð-
arnir þrír tókum upp á því eins og oft
áður fyrr, þegar okkur var farið að
lengja eftir pabba úr einhverju
ferðalagi, að setjast á hlöðuvegginn,
þar sem vel sá til heimreiðarinnar og
bíða þangað til við sæjum hann
koma. En ekkert kom nú til hjálpar,
nema þegar mamma lét kalla á okk-
ur, og sagði að nú ætlaði hún að spila
fyrir okkur og kannski kenna okkur
nýtt gítarlag og texta sem hún hefði
nýlega lært að spila og syngja. Þetta
hreif, allur leiði hvarf, og við vorum
fljótir að læra þetta litla lag og text-
ann við það.
En svo komu inniverkefnin. Steini
var orðinn læs, þá kom næst hjá hon-
um að læra að skrifa, en Geiri var
farinn að læra að lesa, en þótti það
mjög erfitt, en ég fékk frí, þangað til
ég yrði sex ára. En fljótlega kom eitt
undrunarefni. Steini gat fljótt skrif-
að betur en nokkur annar á heim-
ilinu. Hann hafði þá komist í gamla
skrifbók þar sem Einar afi hafði far-
ið að æfa sig og hann gat fljótlega
skrifað eins og afi, en afi byrjaði að
læra að skrifa með broddstaf á ís.
Þegar Steini kom í barnaskólann
10 ára gamall, skrifaði hann svo vel,
að hann var látinn gefa öllum hinum
krökkunum forskrift, og þau fengu
flest ágæta rithönd.
Steini var líka mjög duglegur að
læra, og af fullnaðarprófi var hann
að mig minnir hæstur í skólanum, og
það þótti nú ekki lítil upphefð og
fáum strákum tókst það að komast
upp fyrir allar stelpurnar.
Einar afi okkar var orðlagður
smiður bæði á járn og tré og auk
þess duglegur að steypa bræddan
málm í mót.
Steinþór fór um fermingu á nám-
skeið í skeifnasmíði og gekk mjög
vel og held ég að hann hafi mátt
heita ágætlega lagtækur.
Annan hæfileika hafði Steinþór,
sem ég hygg að honum hafi ekki síð-
ur þótt vænt um, en það var að hann
reyndist fljótt vera laginn við hesta,
bæði sem tamningamaður og einnig
ágætur reiðmaður. Steinþór var
ungur þegar hann eignaðist Brúnku
frá Vestra-Geldingaholti og reyndist
hún sæmilegt reiðhross, en svo eign-
aðist hún þrjá syni, sem allir urðu
gæðingar. Hann fékk einnig tvö
hross frá Skarði, sem bæði voru úr-
vals reiðhross. Steinþór átti síðan
alla ævi ágæt hross og þar af nokkra
mikla gæðinga.
Haustið 1932 fengu þeir Steinþór
og Þorgeir að fara norður á Akur-
eyri og þreyta próf upp í þriðja bekk
menntaskólans. Þetta tókst þeim vel
og um vorið, var Steinþór efstur í
B-bekknum með háa I. einkunn, en
Þorgeir varð þriðji í bekknum einnig
með háa einkunn.
Þennan vetur stofnuðu þeir bræð-
ur, aðallega í jólafríinu MA-kvart-
ettinn með tveimur sjöttu bekking-
um, þeim Jóni frá Ljárskógum og
Jakobi Hafstein frá Húsavík. Stein-
þór var þarna aðalsöngstjórinn og
söng 2. tenór, Þorgeir söng 1. tenór,
Jakob 1. bassa og Jón 2. bassa. Þessi
kvartett varð einstaklega vinsæll og
sungu þeir víða um land og oftast
fyrir fullu húsi.
Sigurður Guðmundsson skóla-
meistari veitti þeim bræðrum mikla
athygli, enda hafði hann verið náinn
vinur föður okkar og hafði fylgst ná-
ið með hans djörfu áætlun um virkj-
un fallvatnanna og lögn járnbrautar
til þess að greiðar samgöngur gerðu
víðtækar framkvæmdir mögulegar
og arðbærar.
Við lok gagnfræðaprófsins spurði
skólameistari Steinþór hvort hann
ætlaði ekki að setjast í 4. bekk MA
næsta vetur, en fékk það svar, að
nei, það yrði nú ekki því efnahag-
urinn leyfði ekki að hann héldi áfram
námi. Skólameistari sagði þá, að
hann skyldi launa Gesti góða vináttu
og bjóða Steinþóri hjálp til skólavist-
ar til stúdentsprófs. En Steinþór
vildi heldur fara heim og hjálpa móð-
ur sinni og systkinum að kljúfa þá
erfiðleika, ef fjölskyldan vildi hjálp-
ast að með að treysta búskapinn, svo
að við systkinin gætum öll tekið að
minnsta kosti gagnfræðapróf og
móðir okkar ætti öruggt skjól hjá
okkur börnunum.
Móðir okkar tók þann kost að
leigja ¾ hluta jarðarinnar árin 1924–
1928, þar sem við börnin vorum
mörg svo ung, að betra myndi vera
að bíða þangað til við næðum meiri
þroska.
Þetta reyndist þjóðráð, því að árið
1931 og næstu fimm ár vorum við
fjórir bræðurnir orðnir býsna öflugir
vinnumenn og mamma var hress og
mjög dugleg til vinnu og ég held að
eftir á hafi okkur öllum þótt þessi ár
einhver þau skemmtilegustu, sem
við höfðum lifað.
Steinþór hafði mikla hæfileika til
að verða góður leikari og honum
tókst að gæða margar sagnapersón-
ur í íslenskum gamanleikritum í
mjög trúverðugan og skemmtilegan
búning. Ég hygg að Steinþór hafi
farið með stórt hlutverk á leiksviði í
heimasveit í 10–20 ár og sjaldan
misst marks að koma með persónur
sem áttu heima í sveitinni alllengi að
sýningum loknum.
Steinþór var formaður Ung-
mennafélagsins á árunum 1932–42
og var miklu lengur einn af bestu
starfskröftum félagsins. En nú voru
að verða breytingar á högum okkar
margra. Þeir Einar og Steinþór
föstnuðu sér báðir konuefnis árið
1935 og 36 og vildu báðir gifta sig og
taka við búi vorið 1937. Gamla íbúð-
arhúsið á Hæli var orðið lélegt og
var því ákveðið að byggja nýtt íbúð-
arhús með tveimur íbúðum.
Við Þorgeir ákváðum að drífa okk-
ur í 4. bekk Menntaskólans í Reykja-
vík haustið 1936, en tvöfalt brúðkaup
átti að halda næsta vor, þar sem Ein-
ar ætlaði að giftast Höllu Bjarna-
dóttur frá Stóru-Mástungu en Stein-
þór hafði fastnað sér sem konuefni
Steinunni Matthíasdóttur frá Skarði
í Gnúpverjahreppi, en þau voru fjór-
menningar Steinunn og Steinþór.
Þetta tvöfalda brúðkaup var svo
haldið 12. júní og ungu hjónin fluttu í
nýju íbúðirnar en móðir mín og Gísli
afi fengu sérherbergi í nýja húsinu.
Steinþór og Steinunn stóðu fyrir
búskap í 39 ár í vesturbænum á Hæli
og Steinþór vann mikið að fé-
lagsmálum samhliða búskapnum.
Þannig var hann í hreppsnefnd í 36
ár og þar af 30 ár oddviti, þá var
hann 24 ár sýslunefndarmaður og al-
þingismaður var hann í 14 ár. Hann
var 8 ár í stjórn Búnaðarfélags Ís-
lands, formaður hestamannafélags-
ins Smára í 21 ár og formaður Land-
sambands hestamannafélaga í 12 ár
og ýmis fleiri trúnaðarstörf mætti
nefna.
Eins og hér hefur verið rakið,
hafði Steinþór ótrúlega fjölþætta
hæfileika og hefði getað látið muna
um sig á mörgum sviðum, næstum
hvað sem hann hefði lagt fyrir sig.
En þó held ég, að hann hefði síst vilj-
að vanrækja sönglistina, og því næst
leiklistina og svo hestamennskuna,
en öllum þessum listgreinum sinnti
hann vel og náði þar miklum árangri.
Steinþór var mikilsvirtur bóndi og
sveitarhöfðingi og er nú sárt saknað
af stórri fjölskyldu og öllum í sveit-
inni hans og af fjölmörgum sam-
starfsmönnum. Ég er nú einn eftir af
systkinunum á Hæli og er stoltur af
hinum mörgu góðu og velunnu störf-
um Steinþórs bróður míns og þakka
honum hans lífsglaða máta að lifa líf-
inu.
Þau Steinþór og Steinunn voru
einstaklega gestrisin, og við hjónin
og börnin okkar áttum þar margar
gleðistundir með miklum og góðum
söng með söngglöðu frændfólki okk-
ar.
Börn þeirra hjóna eru fimm, tvær
dætur og þrír synir og eru þau öll
mjög vel gefin og einnig ágætlega
vel verki farin. Heimili þeirra var
mjög skemmtilegt, enda húsbóndinn
mikill skemmtikraftur, ef hann mátti
vera að því að gefa sér dálítið lausan
tauminn.
Steinþór var búinn að hlakka mik-
ið til réttanna núna og ég var að vona
að hann hefði heilsu til að koma þar
og heilsa upp á fólk og fénað. Það gat
nú ekki orðið, en mér er efst í huga
innilegt þakklæti fyrir hans merka
lífsstarf og glæsilega forystu á langri
ævi í þjónustu þessarar sveitar.
Ég kveð hann svo með kærri þökk
fyrir allt gamalt og gott samstarf í
nærri níu áratugi.
Hjalti Gestsson.
Bernskuárin mín á Hæli hjá föð-
urbróður mínum Steinþóri og Stein-
unni konu hans voru í minningu
minni þau bestu af ævi minni. Hæli
var alltaf sveipað helgiljóma, þaðan
er faðir minn og fékk ég allar sög-
urnar, ævintýrasögurnar af honum
og systkinum hans í leik og starfi.
Steinþór hafði þar stóran sess í sög-
unum. Þegar ég man fyrst eftir mér
á Hæli þá voru þar margir krakkar
enda fimm systkini á hvorum bæ og
einnig mikið af frændliði og fleira
fólki. Amma Margrét var þá lifandi
og þegar systkinin komu heim þá lét
hún þau safnast saman við orgelið og
þá var mikið sungið. Við öll þessi
börn höfðu nóg fyrir stafni í leik,
íþróttum og ærslum. Þessi staður
var svo sannarlega nafli alheimsins í
augum mínum. Sjö ára gamall var ég
fyrsta heila sumarið mitt hjá Stein-
þóri og Steinunni, þá var skólafríið
tæpir fimm og hálfur mánuður. Ég
var alls sjö sumur hjá þeim, trúlega
lítið gagn að mér fyrstu árin. Það
voru engar þvottavélar eða upp-
þvottavélar þá og mikill gestagangur
á Hæli á þessum árum. Húsmæð-
urnar á Hæli fóru fyrstar á fætur á
morgnana og síðastar í háttinn í þá
daga.
Ég fékk strax hlutverk hjá Stein-
þóri, gefa kálfunum, reka kýrnar í
haga og fljótlega kenndi Steinþór
mér á hest. Eftir það var ég gjald-
gengur í að sækja stóðið. Það gekk á
ýmsu, oft datt ég af baki og kom
grátandi heim en þá var Steinþór
þar kominn að hugga mig og var ég
strax kominn aftur á bak. Ég hef
aldrei kynnst öðrum sem hafði ann-
að eins lag á hestum og Steinþór,
enda átti hann alltaf mjög góð reið-
hross og það hefur fylgt afkomend-
um hans. Mitt síðasta sumar sem
snúningadrengs á Hæli gaf Steinþór
mér afburða fallegan hest, Surt að
nafni, tinnusvartan, hágengan tölt-
ara sem Steinþór hafði tamið. Ég hef
aldrei setið annan eins hest síðan.
Steinþór var mjög hæfileikaríkur
og það hlóðust á hann mikil fé-
lagsstörf. Hann var leiðtogi sinnar
sveitar í tugi ára, forystumaður í
Sjálfstæðisflokknum á Suðurlandi
og alþingismaður til margra ára.
Einnig var hann í fjölmörgum nefnd-
um og félögum og oftast formaður
þar. Hann var söngmaður frábær,
leikari góður og listaskrifari, góður
hagyrðingur sem fáir vissu um. Það
lék flest allt í höndunum á honum,
tamningar á hrossum, smíðar og
fleira. Það var oft mikil kátína og
gleði á réttardaginn á Hæli, mikið
sungið og bræðurnir þar fremstir í
flokki. Mér er minnisstætt eitt borð-
hald á réttarkvöldið, þá var mikill
fjöldi manna, Steinþór fór á kostum
og hermdi eftir flestum við borðið án
þess að meiða nokkurn að ég held.
Ég kom iðulega til Steinþórs og
Steinunnar eftir mína veru, alltaf
var tekið jafn vel á móti mér og
minni fjölskyldu. En það bar fljót-
lega á alvarlegum veikindum hjá
Steinunni. Þessi ár voru Steinþóri
mjög erfið en þar sýndi hann mikinn
styrk og dugnað fyrir Steinunni.
Enn átti Steinþór eftir að taka að
sér afahlutverkið. Þar átti hann eftir
að sýna hvað góðan mann hann
geymdi því enn bar á mjög alvar-
legum veikindum í fjölskyldu Stein-
þórs hin síðari ár. Þar áttu allir skjól
og styrk hjá þessum ljúfa og háttvísa
manni. Ég sá til hans síðustu árin
sinna barnabörnunum sínum og
gera það einstaklega vel og var hann
stoð þeirra. Söknuður þeirra er mik-
ill enda Steinþór einstakur afi.
Ég og fjölskylda mín sendum
börnum, barnabörnum og öllum ást-
vinum Steinþórs samúðarkveðjur.
Aldrei verður dauðans djúp
dagsins æðsti réttur.
Hvolfist yfir Hæli og Núp
himinninn blár og léttur.
(Eiríkur Einarsson frá Hæli.)
Vertu sæll, frændi, blessuð sé
minning þín.
Ólafur Hjaltason.
Steinþór frændi hefur nú kvatt
okkur, 92 ára að aldri. Minningar um
hann eru samofnar öllu okkar lífi.
Faðir okkar, Einar, var bróðir Stein-
þórs. Þeir voru ótrúlega samstiga í
gegnum lífshlaup sitt. Þeir giftu sig
sama dag árið 1937, hófu saman bú-
skap, í sama húsi, hvor í sínum enda,
áttu jafnmörg börn og þau á líkum
aldri. Nunna kona Steinþórs og
Halla móðir okkar elduðu saman í
sömu pottunum fyrstu árin. Til þess
að aðgreina fjölskyldurnar urðu til
nöfnin austur- og vesturbæingar.
Steinþór var vesturbæingur. Hann
var glettinn, bjó yfir ótrúlegum leik-
hæfileikum og var mikil eftirherma.
Eins var að þegar hann fór í útreið-
artúr þá hópuðumst við í gluggann
„austrí“ til að horfa á hann hleypa
niður Brúarhliðsbrekkuna og leggja
á skeið heim brúna. Þetta var
ógleymanleg sjón. Hann las fyrir
okkur krakkana á kvöldin, þá var
innlifunin leikhúsi líkust. Eins var
það, ef tekið var lagið, þá stjórnaði
hann og allir sungu í röddum. Yfir
æskuárunum ríkir ljómi, minningar
um samheldni, frændrækni, söng,
gáska og gleði. Hann innleiddi ríka
menningu á margan hátt í okkar líf
ásamt föður okkar. Þetta er gömul
arfleifð sem ríkir í bæjarbragnum á
Hæli. Áhugamál hans voru söngur,
hestamennska, kveðskapur og lestur
góðra bóka. Auk þess bjó hann
stórbúi ásamt föður okkar. Síðar
varð hann alþingismaður.
Steinþór fékk alla krakka auð-
veldlega í lið með sér. Þegar við fór-
um að hægja á okkur fótgangandi á
heimleið, þá efndi hann til kapp-
hlaups og vann oftar en ekki. Voru
þó innan um hópinn upprennandi
íþróttamenn, miklu yngri. Hann var
ótrúlega sprettharður, kenndi bæði
austur- og vesturbæjarkrökkunum
að skrifa, þó með mismunandi ár-
angri austurbæinga. En ekki er
hægt að lá kennaranum, því hann
hafði fallega rithönd og hélt henni
alla tíð.
Okkur austurbæjarsystkinunum
þótti afar vænt um að Steinþór tók
saman ritsmíðar föður okkar eftir að
hann lést og gaf þær út í bókinni
Heima og heiman. Þá hefur hann
einnig tekið saman ættir Hæls-
bænda og margt fleira væri hægt að
telja upp. Hann unni ættjörðinni.
Nú eru leiðarlok hjá Steinþóri
frænda. Það er skrýtið fyrir alla að
fara „vestrí“, hitta hann ekki á rétt-
ardaginn og taka með honum lagið
um kvöldið eftir kjötsúpuna. Við
systkinin erum þakklát fyrir nær-
veru hans alla tíð. Hann var ekki
bara frændi okkar. Eftir lát föður
okkar var hann kjölfestan í sam-
félaginu.
Með þakklæti og samúðarkveðj-
um.
Frændgarðurinn í austurbænum.
Níræður stóð Steinþór Gestsson á
réttardaginn í fjósinu á Hæli og
heilsaði erlendum gestum, sem bar
að garði og komnir voru til þess að
skoða búreksturinn. Komumenn
tóku varla eftir, að hann studdist lít-
ið eitt við staf sinn því ljúft geð hans
og háttvís en um leið virðuleg fram-
ganga fangaði athyglina í þetta sinn
sem endranær. Það er gott að minn-
ast þessarar stundar nú þegar hann
er genginn. Hún geymir góða mynd
af stjórnmálamanninum og bóndan-
um Steinþóri Gestssyni.
Stjórnmálin færðu okkur saman.
Á sínum tíma var mér sem ungum
manni mikill sómi að því að taka sæti
Steinþórs Gestssonar sem fulltrúi
Árnesinga á framboðslista sjálfstæð-
ismanna á Suðurlandi. Og það var
sjálfgefið að velja stólinn hans, er
kom að fyrsta fundi í þingflokknum.
Þegar þetta var stóð hann á sjötugu
og kvaddi Alþingi að loknum farsæl-
um þingmannsferli. Hann gaf eftir-
manninum veganesti, sem lengi býr
að. Traust hans og atfylgi í meðhaldi
sem móthaldi var óblandið alla tíð.
Steinþór Gestsson var raungóður
stjórnmálamaður. Hugmyndaheim-
ur hans var skýr og af kögunarhóli
hans var vítt til allra átta. Málafylgja
hans í þágu umbjóðenda sinna var
eindregin en að sama skapi átaka-
laus. Skörp greind hans gerði honum
létt að láta til sín taka án þess að
mikið færi fyrir. Nútíma pólitískur
bægslagangur var ekki háttur hans,
og hann sóttist ekki eftir þakklæti
eða lofi. Og ekki verður um hann
sagt, að hann hafi hreykt sjálfum sér
á vopnaþingi stjórnmálanna.
Ég tók eftir því á síðasta þingvetri
Steinþórs, þegar hann greindi kjós-
endum sínum frá niðurstöðum um
fjárveitingar til kjördæmisins, að
hann blandaði sjálfum sér ekki í frá-
sögn um þær ákvarðanir. Þar um
gátu menn sagt sér sjálfir. Ef til vill
var honum að því leyti líkt farið og
konunni, sem Halldór Laxness léði
þau einföldu og hæversku orð, sem
lengi munu standa í Sögunni af
brauðinu dýra: „Því sem manni er
trúað fyrir, því er manni trúað fyr-
ir.“
Það var ekki tilviljun að menn leit-
uðu eftir forystu Steinþórs Gests-
sonar á Hæli og trúðu honum fyrir
margvíslegum sameiginlegum mál-
efnum. Hann dró plóginn í málefnum
sveitar sinnar um langa hríð. Hann
var kallaður til ábyrgðar í samtökum
bændastéttarinnar. Hvar sem hann
kom að reyndist hann ráðhollur og
drjúgur.
Söngrödd hans og félaga úr
Menntaskólanum á Akureyri hljóm-
aði á sinni tíð um land allt. Listfengi
hans í söngnum var reyndar til vitnis
um, að hann hafði vaxið úr vænu
grasi rótgróinnar íslenskrar bænda-
menningar. Á síðustu árum færði
hann í letur ýmsan sögulegan fróð-
leik meðal annars um sögu heima-
haga sinna. Þó að menn minnist
þessara ritstarfa ekki með sama
hætti og söngsins fyrrum hafa þau
eigi að síður verið ýmsum lesning
bæði til ánægju og fróðleiks. Það
framlag til þátta í sögu Árnesinga er
vissulega vert umtals, og ber glögg-
an vott um fjölhæfni hans.
Nú heyrir Steinþór Gestsson sjálf-
ur sögunni til og vígist moldu sveitar
sinnar.
Hugur hluttekningar er á kveðju-
stundu með söknuði þeirra, er næst
honum stóðu. Hitt lifir, að það var
öllum auðnubót að eiga hann að.
Þorsteinn Pálsson.
Með Steinþóri á Hæli er genginn
merkur forystumaður úr liði bænda.
Eins og títt er um slíka forystumenn
á síðustu öld kom hann víða við og
lagði mörgum góðum málum lið.
Heima í sveitinni var hann lengi for-
ystumaður og oddviti sveitarstjórn-
STEINÞÓR GESTSSON