Morgunblaðið - 29.10.2005, Blaðsíða 42

42 LAUGARDAGUR 29. OKTÓBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson 63. þáttur
Orðatiltækið reka uppramakvein vísar tilmótmælaóps og á þaðalllanga sögu í ís-
lensku. Það á rætur í Biblíunni
(Matt 2, 18) og er sniðið eftir
heiti á borg (Rama) sem kunn
er úr ritningunni. Í nútímamáli
eru tengslin við Rama rofin og
rama- stendur sem herðandi
forliður. Þótt orðatiltækið sé
ekki gagnsætt hefur notkun
þess ávallt verið í föstum skorð-
um í íslensku. Umsjónarmann
rak því í rogastans er hann
rakst á eftirfarandi dæmi: Mað-
urinn sem rak upp rammakvein
í setningarræðu … (Blaðið
15.10.05). Vera má að hér gæti
áhrifa frá lo. rammur en trúleg-
ast er þó að prentvillupúkinn
hafi hér brugðið á leik.
Ofnotkun orða og orða-
sambanda getur verið hvimleið.
Þess eru mörg dæmi að einstök
orð færi út kvíarnar ef svo má
að orði komast og séu notuð í
tíma og ótíma. Eitt þessara
orða er sögnin minnka eins og
umsjónarmaður hefur reyndar
áður vikið að í pistlum sínum.
Flestir ættu að geta verið sam-
mála um að eftirfarandi dæmi
séu óvenjuleg: samráð olíufélag-
anna minnkaði að mun á rann-
sóknartímbilinu (14.1.04);
minnka hörmungar milljóna
manna um allan heim (5.11.04);
minnka möguleika á þess konar
skattsvikum (13.12.04);
Blair … vill minnka drykkju-
hraðann (23. 3.04); minnka
þjónustuna á veitingahúsi
(8.3.05); mikilvægi heimsstyrj-
aldarinnar síðari í heimssögunni
mun ekki minnka (8. 5.05); ólík-
legt að áhugi manna á henni
[styrjöldinni] minnki í bráð
(8.5.05); biðlistar hafa minnkað
til muna (29.5.05); Áróður einn
og sér minnkar ekki umferð-
arhraða (28.9.04); barnadauði
minnkar fæðingatíðni (2001);
bjóða upp á minnkun kennslu-
skyldu (30.9. 04); Það var stofn-
að til þess að minnka hættuna á
stríði (22.6.04); stækka þann
ágreining sem fyrir var í stað
þess að minnka hann (7.7.04).
Umsjónarmanni virðist eðlilegt
að nota sögnina draga úr í flest-
um ofantalinna dæma. Það er
t.d. eðlilegt að segja og skrifa
draga úr samráði, draga úr
drykkju og draga úr hættu.
Auk þess er hefð fyrir því að
tala um að skerða þjónustu,
áhugi réni og biðlistar styttist.
Annað dæmi um orðalag sem
virðist njóta vinsælda um þess-
ar mundir er sagnarsambandið
koma að e-u ‘eiga aðild að; eiga
þátt í’ og nafnorðið aðkoma. Nú
virðist hið hefðbundna orða-
samband taka ákvörðun ekki
lengur nægja sumum, þeir
kjósa að koma að ákvarð-
anatöku (Frbl. 23.6.05) eða eiga
aðild að ákvarðanatöku (Útv.
14.10.05). Önnur dæmi af svip-
uðum toga: Almennir stuðnings-
menn fái aðkomu og áhrif á það
hvernig … (Frbl. 13.8.05) og
Sýrlendingar komu að morði
Hariris (‘voru viðriðnir morðið’)
(Mbl. 21.10.05). Auðvitað er það
svo að orðasambandið koma að
e-u er algengt, t.d. koma að
húsinu/bænum; koma að landi;
koma austan/vestan að landinu
og Maðurinn kom þar að
sem … en eins og sjá má vísa
þau jafnan til hreyfingar. Hitt
virðist nýmæli að tala um að
koma að lausn máls, deilumáli,
ákvörðun, viðskiptum, út-
gerð … í merkingunni ‘tengjast;
eiga aðild að’. Umsjónarmaður
fær að vísu ekki séð að slík
málnotkun geti beinlínis talist
röng en vart getur hún talist
fögur, allra síst þegar tönnlast
er á slíkum orðasamböndum í
tíma og ótíma.
Norð-
urlöndin eru
ein heild og
það eru ein-
ungis til ein
Norðurlönd.
Þess vegna er ekki rökrétt að
tala um hin Norðurlöndin ‘ann-
ars staðar á Norðurlöndum’,
t.d.: hlutfall þjóðartekna, sem
renni til hins opinbera, sé veru-
lega lægra á Íslandi en hinum
Norðurlöndunum (22.10.05).
Úr handraðanum
Í skáldsögunni Piltur og
stúlka eftir Jón Thoroddsen
segir frá því að Ingveldur móðir
Sigríðar hafi svipast um eftir
mannsefni fyrir dóttur sína.
Fyrir valinu varð Guðmundur,
sonur Bárðar á Búrfelli. Í aug-
um Ingveldar hafði Gvendur
þessi þann augljósa kost að
hann átti vellauðuga að. Sigríð-
ur var ekki sömu skoðunar og
móðir hennar. Hún fann það
einkum til að maðurinn væri óá-
litlegur og enn fremur að hann
væri mjög svo fákunnandi.
Ingveldur var ekki í vandræð-
um með að svara þessum að-
finnslum. Um fyrra atriðið kvað
hún fegurðina ekki til fram-
búðar og um hið síðara kvað
hún ekki bókvitið í askana látið.
— Hér er vel að orði komist,
svo vel að ummæli Ingveldar
hafa lifað með þjóðinni sem
spakmæli. Hið fyrra (Fegurðin
er ekki til frambúðar) virðist
tímalaust og heldur gildi sínu.
Um hið síðara (Bókvitið verður
ekki í askana látið) gegnir
nokkuð öðru máli. Á þeim tím-
um er lífsbaráttan var hörð má
til sanns vegar færa að mik-
ilvægast hafi verið að hafa í sig
og á. Nú á tímum velmegunar
munu hins vegar flestir telja
bókvit (menntun og annað sál-
arfóður) gulls ígildi.
Ofnotkun orða
og orða-
sambanda
getur verið
hvimleið.
jonf@hi.is
EINAR Júlíusson skrifaði tor-
skilda grein í Morg-
unblaðið þann 19.
október sl. þar sem
hann reynir að út-
skýra það ómögulega,
þ.e. hvernig afli getur
haft áhrif á nýliðun
þorsks, en nýliðun
miðast við fjölda
þriggja ára fiska sem
bætast við veiðistofn-
inn. Þetta er svona
álíka gáfulegt og ætla
að útskýra fjölda kálfa
út frá fallþunga
dauðra nauta.
Það sem gerir grein Einars Júl-
íussonar illskiljanlega er að hann
grautar tveimur óskyldum hlutum
saman. Í fyrsta lagi hvort það sé
samband milli heildarveiði úr ár-
gangi og þess fjölda sem viðkom-
andi árgangur mælist við þriggja
ára aldur þegar hann er að koma
inn í veiðina, og í öðru lagi sam-
bandi stærðar hrygningarstofns og
fjölda nýliða sem hann gefur af sér.
Ég get vel fallist á að ef að ár-
gangur mælist stór þegar hann fer
að gera vart við sig í veiðinni, þá
megi ætla að árgangurinn eigi eftir
að gefa mikið af sér í framtíðinni.
En það er beinlínis villandi að halda
því fram að um sé að ræða eitt-
hvert einfalt reikningsdæmi sem
ekki sé mikilli óvissu háð. Bæði hef-
ur sýnt sig að Hafró hefur ofmetið
fjölda nýliða um nokkra tugi millj-
óna og einnig munar það nokkrum
tugum prósenta hvað
hver og einn nýliði
gefur af sér í afla, það
fer m.a. eftir sókn og
veiðimynstri.
Framangreint segir
hins vegar ekki nokk-
urn skapaðan hlut um
hvort stærð hrygning-
arstofns hafi einhver
áhrif á fjölda nýliða.
Gögn frá Færeyjum
gefa skýrt til kynna að
um öfugt samband ný-
liðunar og hrygning-
arstofns sé að ræða.
Ég hef áður fært fyrir því líf-
fræðileg rök hver ástæðan geti ver-
ið fyrir þessu öfuga sambandi, þ.e.
þegar mikið er af fiski fyrir þá er
bæði minna æti til skiptanna fyrir
nýliða og meira um afrán eldri
þorsks á smáum fiski.
Það virðist vera svo að Einar
skýri út kenningu sína sem gengur
þvert á vísindaleg gögn með því að
taka dæmi úr fjárbúskap, því fleiri
kindur sem settar séu á vetur, þeim
mun fleiri lömb fái bóndinn að vori,
eitt til tvö lömb á ári á hverja kind.
Þetta fær einungis staðist eigi
bóndinn nægan vetrarforða.
Það er nú einmitt þar sem hníf-
urinn stendur í kúnni. Stærð og
vöxtur dýrastofna takmarkast fyrst
og fremst af fæðu og búsvæði.
Það væri óskandi að áður en Ein-
ar Júlíusson skrifar næstu grein,
sem að öllum líkindum verður sam-
tíningur af hinum og þessum með-
altölum, íhugi hann hvað tuttugu
ára meðaltöl fjölda svartfugla, tutt-
ugu ára meðaltöl fjölda svartfugls-
hreiðra, jafnvel einnig tuttugu ára
meðaltöl af fjölda unga sem lifa
fyrsta árið af, segi til um eða gefi
einhverjar skýringu á þeim fjölda
svartfugla sem drápust í ár.
Auðvitað segja meðaltöl úr fortíð-
inni lítið sem ekki neitt um afkomu
svartfugla í nútíð og framtíð. Nær
er að leita skýringa á breyttu fæðu-
framboði.
Er ekki kominn tími til að tengja
og líta upp úr línuritum sem byggð
eru meira og minna á ágiskuðum og
óvissum gögnum, óháð öllu samspili
við fæðuframboð og aðra dýra-
stofna?
Að grauta öllu saman
Sigurjón Þórðarson
svarar Einari Júlíussyni
um nýliðun fiskstofna ’Er ekki kominn tími tilað tengja og líta upp úr
línuritum sem byggð
eru meira og minna á
ágiskuðum og óvissum
gögnum …‘
Sigurjón Þórðarson
Höfundur er þingmaður
Frjálslynda flokksins.
SAMVISTIR með foreldrum,
þátttaka í íþróttum, áfengis- og tób-
aksnotkun á unga aldri. Allt þetta
hefur áhrif á líkur þess að ungt fólk
ánetjist fíkniefnum.
Samvistir með for-
eldrum vinna gegn
hættu á fíkniefnanotk-
un, íþróttaiðkun sömu-
leiðs, en því yngri sem
unglingar eru þegar
þeir byrja að nota tób-
ak og áfengi, þeim mun
meiri hætta er á að þeir
noti fíkniefni síðar á
ævinni. Þetta er nið-
urstaða vísindamanna
við Háskóla Íslands og
Háskólann í Reykjavík,
sem fylgt hafa eftir
ungu fólki á Íslandi í 15 ár, nið-
urstaða sem kynnt var í vikunni í til-
efni af evrópsku samstarfsverkefni
tíu Evrópuborga þar á meðal
Reykjavíkurborgar. Þetta eru ekki
nýjar niðurstöður, en umhugs-
unarverðar. Áður hafa komið fram
rannsóknir, sem benda til þess að
þátttaka ungs fólks í félagsstarfi al-
mennt vinni bæði gegn hættu á fíkni-
efnanotkun og afbrotum.
Ábyrgð foreldra og fyrirtækja
Íslendingar eru með afbrigðum
vinnusöm þjóð, bæði konur og karlar
vinna hér lengri vinnudag, en gert er
í þeim löndum sem við berum okkur
saman við. Þetta er einn af okkar
meginstyrkleikum sem þjóðar og
vafalaust ein af ástæðum þeirrar
hagsældar sem við njótum. Við eign-
umst líka fleiri börn að meðaltali, en
fólk í þessum sömu löndum. En
vandi fylgir þessu barnaláni og
vinnusemi. Við verðum að hafa tíma
fyrir hvort tveggja eigi vel að fara.
Fyrirtækin verða að sýna foreldrum
skilning og veita skipulega þann
sveigjanleika sem far-
sælt barnauppeldi
krefst. Stjórnvöld, bæði
borg og ríki, verða að
taka hagsmuni barna
inn í sína stefnumörkun
á öllum sviðum.
Frelsi okkar
og ábyrgð
Ungt fólk á Íslandi
byrjar snemma að taka
þátt í heimi hinna full-
orðnu. Ungt fólk gegnir
mikilvægu hlutverki á
íslenskum vinnumark-
aði allt frá unglingsárum. Við berum
út blöð, förum mörg hver í sveit á
sumrin, vinnum í verslunum, bygg-
ingavinnu, fiski, pössum börn og
margt fleira. Okkur finnst því
snemma að okkur beri sama frelsi,
sami réttur og hinum fullorðnu. Á
það t.d. við um notkun áfengis og
tóbaks. Þótt sett séu aldurstakmörk
um hvort tveggja í lögum vita allir að
þau lög halda illa. Í Kastljósi RÚV í
fyrrakvöld var sýnt að 15 ára ung-
lingar fengu afgreiðslu bæði í ÁTVR
og í verslunum sem selja tóbak, að
vísu ekki öllum. Og víst er að eitur-
lyfjasalar spyrja unglinga ekki um
persónuskírteini.
Íslenskir foreldrar ala börn sín
upp til meira sjálfstæðis en flestar
þjóðir, þetta hafa rannsóknir sýnt.
Þetta hefur tvær hliðar fyrir okkur,
aukið frelsi en um leið meiri ábyrgð á
okkur sjálfum. Til þess að geta axlað
þá ábyrgð þurfum við stuðning for-
eldra, skóla og þeirra sem eru í
kringum okkur og við þurfum upp-
lýsingar um afleiðingar ákvarðana
okkar. Fyrrnefndar rannsóknir um
áhrif ákvarðana okkar á seinni tíma
fíkniefnanotkun eru upplýsingar sem
við verðum að taka alvarlega.
Fíkniefni eru dauðans alvara
Í Reykjavík eru um það bil 40 þús-
und íbúar undir 25 ára aldri. Meðal
þeirra eru einhver hundruð, sem
misst hafa fótanna í heimi fíkniefna.
Ungt fólk sem er í þeirri hættu að
eyðileggja, ekki bara eigið líf, heldur
einnig þeirra sem næst þeim standa.
Hver einstaklingur sem kemst hjá
þeim örlögum er dýrmætur, sjálfum
sér, sínum nánustu og samfélaginu
öllu. Þau skilaboð sem áðurnefndar
rannsóknir senda okkur eru einföld,
en ekki endilega einföld í fram-
kvæmd. Eyðum meiri tíma með okk-
ar nánustu. Tökum virkan þátt í fé-
lagsstarfi. Frestum því eins og
kostur er að fara inní þann hluta
heims fullorðinna, sem notkun áfeng-
is og tóbaks er.
Frelsi og ábyrgð ungs fólks
Eftir Bolla Thoroddsen ’Ungt fólk þarf stuðning og upplýsingar
til að axla ábyrgð á
eigin frelsi.‘
Bolli Thoroddsen
Höfundur er formaður Heimdallar og
sækist eftir 5. sæti í prófkjöri Sjálf-
stæðisflokksins 4. og 5. nóvember nk.
Prófkjör Reykjavík
VEÐUR mbl.is