Tíminn - 20.05.1973, Blaðsíða 20

20
TÍMINN
Sunnudagur 20. mal 1973

^dHttk. wáBkétRk JL ÆtotiKá
.. —■ ' mii
íí^ÉÍÉr
|
I
............I
J,
segir Þorsteinn Hannesson,
sem fyrir skömmu lauk lestri
bókarinnar í útvarp.

Nýlega er lokiö lestri útvarps-
sögu, „er ritin hefur veriö af
mestum frumleik og flekklaus-
astri hreinskilni at norrænu
máli”. Þaö er Ofvitinn eftir Þór-
berg Þórðarson. Lesari var Þor-
steinn Hannesson, óperusöngv-
ari, og hann þarf aö sjálfsögöu
ekki aö kynna fy'rir lesendum
þessara lina.
Þaö var sjálfgefið aö leita til
Þorsteins, þegar þessum ágæta
lestri var lokið og leggja fyrir
hann nokkrar spurningar. Mig
langar þá aö spyrja þig fyrst,
Þorsteinn:
— Hver voru tildrög þess, að þú
lagöir út i að lesa þessa löngu og
viðamiklu bók i útvarp ?
— Það er fyrst að segja, að ég
er búinn að lesa margar útvarps-
sögur. Ætli að þær séu ekki
fimmtán, eða þar um bil. Þessari
bók hef ég haft mætur á frá þvi að
ég las hana fyrst, en það var rétt
eftir að hún kom út. Og það er
sannast að segja, að mig hefur
alltaf langað til þess að lesa hana
i útvarp. Ég hef nefnilega alltaf
verið þeirrar skoðunar — og ég
held að mér hafi tekizt að færa
sönnur á það i vetur — að bókin er
alveg sérstaklega vel fallin til
lestrar. t henni eru ákaflega
miklar hraðabreytingar og blæ
brigði, sem eiga að komast til
skila, þegar lesið er upphátt.
Kostir Ofvitans
sem útvarpssögu.
— Varstu ekki neitt hræddur
við hina miklu lengd bókarinnar?
— Nei, ekki get ég nú sagt það.
Bókin er þannig gerð, að hún
heldur manni bókstaflega föngn-
um, allt frá fyrstu siðu til hinnar
siðustu. Það er blátt áfram ekki
hægt að skiljast við hana. Svo er
annað: Þegar maður les langa
sögu, eru erfiðleikarnir oftast
fyrst og fremst þeir, að ekki geta
allir fylgzt með efnisþræðinum.
Þetta kemur ekki að sök gagnvart
Ofvitanum, þvi að hann er þannig
skrifaður, að hægt er að grfpa
niður i hann hvar sem er og lesa
nokkrar siður sér til ánægju, án
þess að hugsa um það.sem á und-
an er komið, eða það sem á eftir
fer. Þannig geta menn hlustað á
lestur og lestur, en aðalatriðið er
ekki að heyra þá endilega alla.
Þetta er allt annað i skáldsögum
með flóknum söguþræði.
— Nú eru — að minnsta kosti i
fyrrihluta bókarinnar — nokkrar
hispurslausar frásagnir. Fékkstu
aldrei ákúrur fyrir að lesa þær?
— Nei, langt i frá.
— Liklega hefur fólki ekki
fundizt neitt óþægilegt að hlusta á
þessa kafla?
— Mér fannst að minnsta kosti
ekki neitt óþægilegt að lesa þá.
Þetta er allt svo eðlilegt og i svo
rökréttu samhengi viö það, sem
er að gerast á blaðsiðunum i
kring, að maður skilur það strax,
að höfundurinn er ekki að reyna
að vera bermáll, klúr eða hvað
sem menn vilja kalla það, heldur
er þetta eðlilegur þáttur frásagn-
arinnar. Það er sama, hvort Þór-
bergur skreppur upp i kirkjugarð
með dræsu utan af Nesi, eða hvort
hann hleypur út i búð og kaupir
sér vinarbrauð. Frá hvoru
tveggja segir hann nákvæmlega,
og það er þvi ekkert sjálfsagðara
en að lesa það þannig. Jú, það
sagði vist einhver, núna seinni-
partinn i vetur, að það væri svo-
litið ókristilegt að lesa þetta,
svona rétt á eftir Passiusálmun-
um, en mér var ógerningur að
finna það.
Þakklæti hlustenda.
— Fékkstu ekki lika þakklæti
frá einhverjum hlustendum?
— Jú. Það var mjög mikið um
slikt, og það var satt að segja
ákaflega gleðilegt og uppörvandi
fyrir mig. Eins og ég sagðí áðan,
þá er ég búinn að lesa margar
bækur i útvarp, og ég minnist
þess ekki, að hafa fundið hjá
almenningi svo mikinn áhuga og
svo almenna hlustun. Það var að
visu ákaflega mikið hlustað á
Nirfilinn, þegar ég las hann, en
þetta tók þvi þó áreiðanlega langt
fram. Það var hringt til min svo
að segja eftir hvern einasta lest-
ur, einkum framan af, til þess að
láta i ljós ánægju og tala um, hve
bókin væri skemmtileg.
— Hvenær lastu bókina inn —
eöa var hún ekki flutt af segul-
böndum?
— Ég las Ofvitann inn á segul-
bönd i fyrrasumar. Aður haföi ég
oft lesið beint þær bækur, sem ég
hef flutt, en þessa bók fannst mér
ekki koma til mála að fara þannig
með. Ég vildi ekki að farið væri
að flytja hana fyrr en hún væri öll
lesin og tilbúin. Ég hefði ekki
undir neinum kringumstæðum
viljað vera að lesa hana jafnóðum
og henni var útvarpað.
— Ætli að það sé ekki rétt, sem
ég og margir aðrir hafa álitið, að
á þennan lestur hafi verið óvenju-
mikið hlustað?
— Það er ekki minnsti vafi á
þvi. Hinu er ekki að leyna, að það
eru ekki allir jafn sáttir við Þór-
berg, og verður þar vart margs
konar viðhorfa. Sumir höfðu lesið
Ofvitann, en bókin hafði eins og
farið framhjá þeim. En svo komu
sumir þessir menn til min og
sögðu, að nú fyrst hefði bókin
opnazt fyrir þeim, þegar þeir
heyrðu hana lesna upphátt.
Þarna fékkst enn ein staðfesting-
in á þeirri hyggju minni, að bókin
væri einmitt alveg sérlega vel
fallin til lestrar i útvarp. Liklega
á þar stærstan hlut að máli sá
mikli breytileiki stilsins með öll-
um sinum hraðasveiflum,sem ég
var að tala um áðan. Það var
hann, sem upphaflega heillaði
mitt tónlistareyra, þegar ég las
þessa bók fyrst, fyrir áratugum.
Farið á kostum.
— Þú værir nú vis að benda
þeim, sem ekki hafa tónlistareyra
á þá kafla, þar sem þetta er eink-
um áberandi.
— Ef menn vilja fletta þessu
upp sjálfir, þá er enginn hlutur
auðveldari en að finna kaflann,
þar sem Ofvitinn er kominn vest-
ur i Vör og ætlar að fara að
drekkja sér, þrátt fyrir hærðslu
við drauga og allt það. En þá
bregður allt i einu fyrir hugar-
sjónir hans gamalli mynd: Hann
er staddur á fiskiskipi i rosastór-
sjó djúpt úti á Selvogsbanka.
Hann var þá unglingspiltur,
kokkur á Kútter Hafsteini. Siðan
kemur lýsingin á þessari endur-
minningu, og nú breytir stillinn
um svip, svo snöggt og leiftrandi,
að manni blátt áfram hnykkir við.
Það er eins og hendi sé veifað.
Þetta er svo óskaplega vel gert i
bókinni, að það er ómögulegt ann-
að en að hrifast af þvi. Ef til vill
er þetta eitthvart gleggsta dæmið
um tilþrif stilsins i Ofvitanum, en
annars er hægt að finna álika
vinnubrögð hvarvetna i bókinni.
Litum til dæmis á, hvernig þvi er
lýst, þegar ofvitinn er lagztur i
rúmið uppi á lofti i húsi Þorsteins
Erlingssonar og biöur eftir þvi að
deyja, hefur gefið upp alla von.
Þarna er stfllinn slikur, að maður
finnur það i hverri einustu linu,
hversu mjög er af ofvitanum
dregið.
Mér dettur ekki i hug að halda
þvi fram, að ég viti, hvernig Þór-
bergur Þórðarson fer að þvi að ná
þessu furðulega samspili máls,
stils og efnis, en hitt veit ég, að
það er naumast von, að mönnum
verði þessir kostir bókarinnar
fyllilega ljósir, fyrr en þeir hafa
annað hvort hlustaö á hana lesna
upphátt, eða sjálfir lesið hana
fyrir aðra — eða upphátt fyrir
sjálfa sig. Það er nefnilega allt
annar hlutur að lesa sitjandi i stól
eða liggjandi i rúmi sinu, en að
lesa upphátt. Þetta er að minnsta
kosti min reynsla, en ég veit, að
um það eru ekki allir á einu máli.
Lesarinn átti
frumkvæðið.
— Nú væri gaman að spyrja þig
persónulegrar spurningar:
Fannst þú sjálfur upp á þvi aö
lesa þina uppáhaldsbók, Ofvit-
ann, eða varstu fenginn til þess af
öðrum?
— Mér er engin launung á
þessu. Mig hafði lengi langað til
þess að lesa Ofvitann i útvarp, og
ég beinlinis bað um að fá að gera
þaö. Haraldur Ólafsson, sem þá
var dagsHrárstjóri hérna, var
heldur vantrúaður á þetta tiltæki i
fyrstu. Hann hefur sjálfur haft
orö á þvi i útvarpinu, svo að það
er ekki nein synd, þótt ég segi það
hér. Og Haraldur hafði reisn til
þess að segja: Ég sé það nú, aö ég
hafði rangt fyrir mér. Sagan er
einmitt ágætlega fallin til út-
varpslestrar. Siðan var Þórberg-
ur svo elskulegur að leyfa lestur
sögunnar, og þá var ekki annaö
eftir en að byrja.
— Þið spyrjið auðvitað höfund-
ana leyfis?
— Já, að sjálfsögöu, og ekki
sizt, þegar i hlut eiga menn eins
og Þórbergur Þórðarson. Það er
ekki neitt sérlega leiðinlegt að
heyra hann lesa sjálfan.
— Trúir þú þvi, að allir atburð-
ir Ofvitans hafi raunverulega
gerzt — ef ég má aftur gerast
nærgöngull við þig?
— Það er alveg áreiðanlegt, að
Þórbergur býr ekki atburðina til
um leið og hann skrifar þá. Ég er
alveg sannfærður um að kjarninn
i öllu þessu er sannur. Auðvitað
hefur höfundurinn dagbækur til
þess að styðjast við, en engu að
siður er það furðulegt, hversu
honum tekst að koma lesandan-
um inn i þann heim, sem verið er
að fjalla um. Þó er bókin ekki
skrifuð fyrr en áratugum eftir að
atburðirnir gerðust.
Það myndi engum höfundi
detta i hug að semja upp úr sér
atburðarásina og söguþráðinn i
Ofvitanum. Við getum lesið bók-
ina sem ævisögu, skáldsögu,
þjóðfélagslýsingu þeirra ára,
þegar sagan gerist. Allt þetta og
reyndar margt fleira hefur Ofvit-
inn til sins ágætis. Það eru ekki
neinar ýkjur, þótt sagt sé, að þar
sé á ferðinni óvenjulega auðugt
bókmenntaverk. En meginstyrk-
ur bókarinnar felst i þvi, hve sönn
hún er, enda sannfærist maður
þvi betur um það, sem maður
kynnist henni lengur, að allir
aðaldrættirnir eru sannir.
Um lestur.
— Nú ert þú þaulvanur og þjóð-
kunnur upplesari. Viltu ekki
segja okkur eitthvað um lestur
almennt?
— Ef menn ætla að lesa fyrir
aðra, hvort sem það er i útvarpi
eða annars staðar, er það að
sjálfsögðu frumskilyrði, að þeir
séu sæmilega læsir. Ef þeir eru
það, er næsta' boðorðið að æfa sig
ekki mjög mikið. Ef menn æfa sig
mjög mikið, missa þeir stóran
hluta af sinni persónulegu tján-
ingu. Lesturinn verður tillærður,
áherzlurnar óeðlilegar. Sæmilega
læs maður finnur það venjulega á
efninu og greinarmerkjunum,
hvernig áherzlurnar eiga að vera,
að ég tala nú ekki um, þegar lesið
er eftir Þórberg. Þó er eitt hjá
Þórbergi, sem maður þarf að
vara sig á: Það má nokkurn veg-
inn ganga út frá þvi sem visu, að
næsta orð er ekki það, sem maður
bjóst við að koma myndi. Slikur
er auður og margbreytileiki mál-
fars hans. Það er þvi ágæt regla,
þegar verk Þórbergs eru lesin
upphátt, að vera með augun á
næstu linu fyrir neðan þá, sem
verið er að segja. Til þess þarf
ofurlitið sjónminni, en ef manni
tekst að láta þannig augun vera
jafnan einni lfnu á undan tung-
unni, sem er að flytja textann, þá
eru verulegar likur til þess að
maður komist sæmilega frá verk-
inu.
Annað atriði er, sem mig lang-
ar til að nefna. Eins og allir vita,
er yfirleitt ekki lengur lesið beint
i útvarp, heldur er nær allt efni
flutt af segulböndum, og upptak-
an hefur oft farið fram löngu áður
en flutningur hofst sbr. lestur
minn á Ofvitanum. Þetta býður
þeirri hættu heim, að menn fari
að reyna að taka upp aftur eöa
jafnvel að klippa úr, ef þeim
hefurorðið mismæli. Ég tel þetta
ekki rétt. Það þarf að minnsta
kosti að gera það með ákaflega
mikilli gætni. Það er maður að
lesa sögu i útvarpið. Hann les i
hálftima i einni lotu. Hvað er eðli-
legra en að honum verði einhvern
tima mismæli á meðan á þessu
stendur? Það væri meira að segja
óeðlilegt, ef það kæmi ekki fyrir.
Ég hef reynt að fylgja þeirri reglu
að láta ekki leiðrétta mismæli hjá
mér, ef þau eru ekki alvarlegri en
svo, að mér hefði fundizt sak-
laust að lofa þeim að koma fram i
beinum lestri. Ég er dálitiö farinn
að letjast, en ég hafði lengi vel
Sunnudagur 20. mai 1973
TÍMINN
21
þann sið að lesa beint tvo til þrjá
fyrstu lestrana af hverri sögu og
svo aftur tvo eða þrjá siðustu
lestrana. Ég er þeirrar skoðunar,
að sá maður, sem ekki getur lesið
beint, eigi ekki að reyna að lesa i
útvarp. Þótt tæknin sé góð og
sjálfsagt sé að nota sér kosti
hennar, þá megum við aldrei láta
hana freista okkar til þess að
slaka á kröfunum til sjálfra okk-
ar. Það er ekkert við það að at-
huga og gerir ekkert til, þótt okk-
ur verði á mistök annað slagið.
Mig langar að bæta einu við um
æfingu upplesarans. Ég var ekki
alls fyrir löngu að tala við vin-
konu mina, Finnborgu Ornólfs-
dóttur. Hún er alkunnur útvarps-
lesari, og nú var hún að segja mér
frá þvi, þegar hún, fyrir mörgum
árum, var að lesa i útvarp og
vann hér með Helga Hjörvar,
sem ef til vill var beztur allra
þeirra, sem i útvarp hafa lesið.
Hún sagði, að Helgi hefði sagt, að
hún skyldi gæta þess að æfa sig
ekki of mikið. Þetta þótti mér
ákaflega gaman að heyra, þvi að
þarna hefur hinn slyngi upples-
ari, Helgi Hjörvar, löngu fyrr
fundið nákvæmlega það sama,
sem ég er að tala um.
— Þú hefur þá ekki setið lon og
don og æft þig fyrir hvern lestur
Ofvitans, eins og ókunnugir gætu
haldið?
— Nei, það gerði ég alls ekki.
Ég hlustaði stundum á þessa
lestra, og ég játa það fúslega, að
ég heyrði stundum setningar, þar
sem ég hefði viljað nota aðrar
áherzlur. En það var ekki svo
mikið, að ég hefði ekki getað sætt
mig við þær misfellur, ef ég hefði
verið að lesa beint, en ekki af
segulbandi.
Skemmtilegasta
verkefnið.
— Nú hefur þú lesið margar út-
varpssögur, eins og fram kom áð-
an. Hvert þessara verkefna held-
ur þú að þér hafi þótt skemmti-
legast.
— Þetta seinasta, alveg tvi-
mælalaust. Mér þótti að visu
mjög gaman að lesa Nirfilinn,
enda var mikiö á hann hlustað, en
Ofvitinn er eina útvarpssagan,
sem ég hef getað hlustað á mér til
ánægju, hreint eins og ég væri
ekki að hlusta á sjálfan mig.
— Má maður ekki ala með sér
þá von að heyra þig lesa eitthvað
fleira eftir Þórberg Þórðarson,
fyrst þú ert á annað borð farinn
að glima við hann i útvarpinu?
— Það veit ég nú ekkert um,
enda er það ekki ég einn, sem ræð
þvi. En það er nú svo, að Þór-
bergur er sá höfundur, sem ég les
mér til einna mestrar ánægju, og
vissulega hefði ég ekki neitt á
móti þvi, persónulega, að lesa
eitthvað fleira eftir hann, næstum
hvað sem er. Þó er það tvennt,
Þórbergur Þórðarson.
sem fyrst kemur i hugann, þegar
þetta berst i tal. Það er Islenzkur
aðall og formálinn að Viðfjarð
arundrunum, það sem hann skrit-
ar um Skottu. Þetta hvort tveggja
er eitthvert mesta lostæti, sem
hægt er að kjósa sér úr bók-
menntum okkar. Telpukrakkinn
frá Viðfiröi, sem Þórbergur
kynntist i Reykjavik og kallaði
alltaf Skottu, þótt hún héti reynd-
ar allt annað, verður svo ógleym
anleg i meðförum hans, að ég
hika ekki við að segja, að mér
finnist það eitthvað þaö dásam
legasta, sem ég hef lesið eftir is-
lenzkan rithöfund. Ég veit, að
þetta eru stór orð, en þau eru i
fullri einlægni mælt.
— Kannski að þú eigir eftir að
lesa fyrir okkur fslenzkan aðal og
frásögnina af Skottu litlu?
— Getur verið. Hver veit?
—VS.
eins og naut!
n
Það var á öndverðum túna-
slætti sumarið 1915, norður á
Stóru-Hámundarstööum á Ar-
skógsströnd viö Eyjafjörð. Ég
haföi verið aö reka hross úr
enginu, kom seint heim og var
að boröa kvöldbita frammi i
búri, þegar baul mikið heyrð-
ist úti. Skyldi ég hafa gleymt
að láta kálfana inn? hugsaði
ég og brá mér út á hlað. En
enginn sást kálfurinn. Ég gekk
i kringum bæinn og klifraði
lika upp á torfeldhúsiö til að
skyggnast betur um. En allt
kom fyrir ekki. Þótti mér
þetta skrýtið. Þegar ég sagði
frá þessu morguninn eftir,
sagðist pabbi lika hafa heyrt
baul undanfarin kvöld og
haldiðsig heyra i kúm á næstu
bæjum. Liðu nú nokkrir dag-
ar, og heyrðist baulið enn
nokkrum sinnum, bæði að
kvöldlagi og snemma morg-
uns. Þótti okkur þetta undar-
legt, vegna þess að hljóðið
virtist vera svo nærri, miklu
nær en nautgripir voru i hvert
skipti. Vinnumaðurinn sagði
aö likast væri þvi, að ársgam-
all kálfur baulaði i fárra
faðma fjarlægð.
Þaö haföi verið fremur vot-
viðrasamt og einn morgun lá
þokan niöur i miðjar hliðar —
og var rennandi blautt á grasi.
Heyrðust þá öskrin árdegis, að
þvi er virtist rétt hjá bænum.
Kú þurfti að leiða bæjarleið,
og fórum við tveir strákar af
staö með hana skömmu fyrir
hádegi. Þegar komið var niður
fyrir neöan Litla-Hjalla — um
15 minútna gang — drundi við
öskur að okkur heyröist rétt
hjá, og tekur kusa undir. Þeg-
ar heim kom og viö fórum að
segja frá, segist heimilisfólkið
hafa heyrt öskrið á sama tima
og virzt það koma neðan af
túninu, úr áslægjunni.
Fórum við paþbi nú af stað
að leita og viti menn! Upp úr
grösugum skorningi flýgur
skyndilega fugl, og rekur upp
öskur um leið, svo dimmt og
stutt, að við hrukkum viö. Sá-
um við bæli fuglsins i blautu
grasinu. Þarna var baul-
valdurinn kominn. Hann virt-
ist rauðbrúnn, eða móbrúnn á
lit og renndi sér einkennilega
á fluginu, likt og hrossagaukar
gera, — flaug i suðausturátt og
hvarf. Sáum viö hann hvorki
né heyrðum siðan. Pabbi
sagðist muna, að i Möðru-
vallaskóla heföi Stefán kenn-
ari minnzt á fugl, sem öskraði
likt og naut við seftjarnir i
Danmörku og væri kallaður
„Rördrum”. Seinna lásum við
um hann i skýrslu Náttúru-
gripasafnsins. Minnir mig að
Bjarni Sæmundsson segði frá
honum og kallaði sefhegra á
islenzku. Hafa sézt hér 2 teg-
undir, þ.e. Evróputegund og
önnur minni amerisk, einnig
kallaðir þvarar. Mun aðeins
hinn stærri öskra svona gifur-
lega. Sefhegrinn er æöi ein-
kennilegur fugl. Hann heldur
sig mest við tjarnir og fen meö
hávöxnu sefi, sem hann leyn-
ist i á daginn, en fer á stjá,
þegar dimma tekur og veiðir
froska, snáka, krabbadýr,
smáfisk og jafnvel mýs. Með
löngum tánum getur hann
gripið um stóra sef- eða þak-
reyrstönglana og ymist ferð-
ast eftir þeim eða vaðið i vatn-
inu. Hann læðist og veöur
'mjög sérkennilega með löng-
um skrefum, teygjandi fram
háls og nef, en lætur stundum
vængina dragast langt aftur
úr sér. Dettur þá ókunnugum
sizt i hug, að þarna sé fugl á
ferð, en fremur að þetta sé
mörður eða refur. Stundum
situr sefhegrinn langtimum
saman 'grafkyrr á stólpa eða
grein, með gildan hálsinn og
langt nefið beint upp i loftið.
Viröist hann þá framhald
greinarinnar og er varla eftir
honum tekið. Ef menn eða dýr
ganga i kringum staðinn snýr
hann sér lika og þannig að
bringan snúi að friðarspillin-
um. En bringan er langrákótt
og likist þakreyrnum álengdar
að sjá. Hann getur höggvið
illilega með hvössu nefinu, ef
á þarf aö halda. Sefhegri var
algengur i Danmörku, en i
seinni tið fer honum þar mjög
fækkandi, enda hafa margar
tjarnir og fenjasvæði verið
ræst fram, og kjörsvæöi hans
stórminnkað. Vonandi verða
skilin eftir vot svæði og tjarnir
handa fuglum hér á landi.
Litur Evrópu-sefhegra (eða
þvara) er rauöbrúnn, með
svarta bletti og rákir. Þetta er
allstór fugl, en hinn ameriski
miklu minni.
Um varptimann gefur karl-
fuglinn frá sér hin miklu hljóð,
sem sumir likja viö nautsösk-
ur, aðrir við þokulúður, eða
hljóð eins og það þegar blásið
er i stút á tómri flösku. Auk
þess gefur hann frá sér hást
muldur. En öskrið hans er
ástrarsöngur. Erlendis ganga
margar þjóðsögur um þennan
fugl, sem hefur bolarödd og
læöist á nóttunni eins og
draugur! Minnist hans, ef þiö
heyrið öskur kveða við i tjarn-
arsefi, eða sjáið kynlegt dýr
skjótast eða busla milli star-
anna.
Sennilega hefur það verið
ungur fugl, sem flæktist alla
leiö noröur á Arskógs-strönd
sumarið 1915, og tilkynnti
komu sina á eftirminnilegan
hátt.
Sefhegri —ameriska tegundin.
Aftari fuglinn teygir háls og nef
upp úr sefinu. .
Þorsteinn Hannesson.