Tíminn - 24.02.1974, Blaðsíða 16

16
TÍMINN
Sunnudagur 24. febrúar 1974.
TIMARIT UM
ÍSLENZKA
MENNINGU
Hið islenska bókmenntafélag
sendi Skirni, timarit sitt, frá sér
snemma á þessum vetri. Það er
árgangurinn 1973.
Vera má, að ýmsum hafi ekki
þótt Skirnir samboðinn sinu
gamla félagi og nafni þess und-
anfarin ári,þvi að margir ætlast
til nokkurs af svo merkum fé-
iagsskap. Hvað sem um það er,
þá er þessi siðasti árgangur
skemmtilegur og fróðlegur af-
lestrar fyrir þá, sem hugsa um
islenskar bókmenntir og menn-
ingarsögu þjóðarinnar á liðandi
stund og liðnum öldum.
Fyrsta greinin i Skirni heitir
Forneskjutaut og er eftir Hall-
dór Laxness. Þar er fjallað um
fornsögurnar og forna trú fyrir
og eftir Landnámsöld. Ritgerðin
er bráðskemmtileg og þar er
vikið að nokkrum atriðum, sem
sýna, að við vitum harla litið um
átrúnað eða trúarbrögð forfeðr-
anna. Þó má treysta þvi, að ein-
hvers konar trú á náttúruvætti
hafi verið rik og rótgróin og
menn munu hafa haft næma til-
finningu fyrir þvi, að þeir væru
hluti af náttúru landsins.
Þessi ritgerð er með einkenn-
um sins höfundar, m.a. þeim, að
inni á milli slæðast djarflegar
fyllyrðingar, sem vafasamt
hald er i. T.d. segir svo:
„Samkvæmt ættartölureikningi
hlýtur hver sá maður, sem á
tfmum Eyrbyggjuhöfundar vili
rekja ætt sina til Þórólfs
Mostrarskeggs, að eiga sér yfir
hálfa milljón forfeðra jafn-
skylda Þórólfi, ef hverjum af-
komenda eru reiknuð þrjú börn i
ættlið, en Þórólfur átti tvo
sonu”.
Ég hélt.að til grundvallar ætt-
artölureikningi ætti það enn að
l'ggja, að hver maður
ætti einn fööur og eina móður,
svo að foreldra tölur tvöfaldist
við hvern lið. Þá á maður i tólfta
lið frá sér 2048 forfeður og 2048
formæður, en allt foreldri sam-
tals i 12 liðum 8190, ef hvergi
kæmi saman. Afkomendur Þór-
ólfssona tveggja yrðu hins veg-
ar i tólfta lið frá Þórólfi 354.294,
ef hver ætti 3 börn,og afkomend-
urnir þá alls orðnir 531.440.
Þetta sýnir, hvað ættir manna
hljóta að fléttast saman og
sama fólkið að koma oft fyrir i
foreldratali niðjanna.
A bls. 12 segir: „Vist er að
hrafninn er enn heilagur á ts-
landi, a.m.k. hafa menn ævin-
lega heykst á þvi að gera þenn-
an illmúraða háðfugl réttdræp-
an að lögum”.
Þó að menn telji sig vera vitni
að þvi enn þann dag i dag að guð
borgi fyrir hrafninn, er hann þó
réttdræpur að lögum, einn af
þremur fuglum, sem friðlausir
hafa verið ailan ársins hring.
Þar hefur hann átt félagsskap
meö kjóa og svartbak, en nú
hafa fleiri mávategundir bæzt
við i þann hóp.
A bls. 10 standa þessi orð:
„Án þess séð verði hvaðan
Sturlu hafi komið vitneskja i
málinu umfram þaö litla, sem
Ari vissi sex mannsöldrum áð-
ur”. Hafi Ari fróði dáið 1148 og
Sturia Þórðarson fæðst 1214,eru
66 ár á milli þeirra, þannig að
maður, sem var 12 ára, þegar
Ari dó,var ekki nema niræður,
þegar Sturla var 12 ára. Þannig
þarf ekki nema einn mann til að
brúa bilið á milli þeirra. Það er
ekki fu)lsannað,að Ari fróði hafi
vitað allt, sem vitað var um
hans daga.og raunar ekki held-
ur, að hann hafi skrifað allt sem
hann vissi i tslendingabók.
Þessi sex mannsaldra reikning-
ur er fenginn með þvi, að gera
ætt Ara nærri þrjá mannsaldra
og telja þá alla liggja milli Ara
og Sturlu. Svona reiknings-
mennt er best að meðtaka með
gát eins og fleira. Það þarf ekki
marga til að skila arfsögn yfir
hverja öldina og það er alveg
vfst, að sögur hafa verið lærðar
og bornar mann af manni frá
kyni til kyns.
Næst eru i Skirni 13 kvæði
eftir Stein Steinar, áður óprent-
uð. Sveinn Skorri Höskuldsson
valdi kvæðin og bjó til prentun-
ar. Um þetta er gott eitt að
segja. Það er fróðleikur um
skáldið, þó að þessi ljóð auki
engu við hróður hans.
Hvar eru þfn stræti? er grein
eftir Hannes Pétursson um
kvæðið Sorg eftir Jóhann Sigur-
jónsson. Hannes er ágætur
bókmenntafræðingur og hefur
lystilegt vald á máli. 1 þessari
grein færir hann ótviræð rök að
þvi, að Jóhann hefur samið ljóð
sitt út frá Opinberunarbókinni,
og still og blær ljóðsins er að
verulegu leyti þangað sóttur.
Mun það enn sýna sig að biblian
kemur viðar við islenska bók-
menntasögu en margur hefur
haldið.
Friða Á. Sigurðardóttir skrif-
ar um einkenni nútima i ljóðum
Þorgeirs Sveinbjarnarsonar.
Þetta er merkileg ritgerð, ekki
sizt vegna þess að ' hún er
myndarleg tilraun að skilgreina
nútimaljóðagerð, enda er visað
til bókarinnar Tradilion och
modernism eftir Ingemar
Algulins, sem út hafi komið i
Stokkhólmi 1969. Það mun
mörgum vera nýjung að fá
svona fræðslu.'Ég játa a.m.k. að
mér er það. Þeir, sem vilja vita
hvaða reglur eigi að gilda um
nútimaljóðagerð, hefðu gott af
að lesa svona fræði, — ef hægt er
að segja að nokkur fyrirmæli
' eigi við i heimi listarinnar. Alla
vega sjáum við þó, að reglur eru
settar og raðað i kerfi, nútima-
ljóðagerð á að lútá reglum og
skilyrðum, sem listfræðingarnir
setja.
Auk þess segir höfundur, að
nútimaljóðið sæki yrkisefni sitt
(svo er það orðað) mjög i dag-
legt lif 20 aldar samfélags. Sið-
an koma þessi athyglisverðu
orð: „Það fjallar um manninn i
vélvæddum tækniheimi og
vandamál hans: manninn, sem
hefur lagt undir sig veröldina
með tækriikunnáttu sinni og vis-
indum, en glatað sál sinni. Til-
gangsleysi, leiði, bölsýni,
dauðaótti, angist og einmana-
leiki mannsins i ókunnri, gildis-
snauðri veröld, sem hann hefur
þó sjálfur skapað, þetta eru hin
algengu minni nútimaljóðlist-
ar”.
Friða segist þó hika við að
kalla þetta einkenni á nútima-
ljóðlist. Ritgerð hennar er fróð-
leg, en þar með er ekkert sagt
um það, hversu vel þessi boðorð
eru haldin meðal samtiðar-
höfunda. Hins vegar gerir hún
myndarlega grein fyrir ýmsu i
skáldskap Þorgeirs i þessu
sambandi.
Andrés Björnsson á i þessum
Skirni stutta grein, sem hann
nefnir Ar úr ævi Grims
Thomsens. Það er árið 1848. Þá
var Grimur orðinn vel virtur
fulltrúi i utanrikisþjónustu
Dana. Grimur Thomsen er sér-
stætt skáld og stendur flestum
betur af sér breytta tima. Saga
hans varpar ljósi á merkilegan
skáldskap og þvi er öll fræðsla
um lifsreynslu hans kærkomin.
Þessi grein nær bara alltof
skammt, þó að hún sé glögg það
sem hún nær.
Gegnum múrinn er merkileg
grein eftir Helgu Kress, en hún
kallar hana athugasemdir um
gerð ljóða árið 1942. Greinin
fjallar um ljóðabækur, sem út
komu árið 1942. Helga segir, að
þær hafi verið 21 samkvæmt
bókaskrá bóksalafélagsins en
ekki getur hún þeirra allra i rit-
gerðinni.
Nú má enginn skilja mig svo,
að ég sé höfundi sammála um
mat á skáldskap. En greinin er
merkileg vegna þess, að Helga
gerir sér far um að rökstyðja
dóma sina og meta skáldskap
með rökum. Hún birtir visu eftir
Heiðrek Guðmundsson og segir
siðan: „Að þessari visu er i
sjálfu sér ekkert að finna, hún
er nákvæmlega rétt ort, en hún
er ekki list. Hún er full af klifun-
um og ber merki stöðnunar, i
henni er engin fersk, myndræn
lýsing,né heldur hefur hún skir-
skotunargildi út fyrir gefinn
ramma. En i ljóðagerð þarf að
Visunin i skrýtluna af Þórarni
Nefjólfssyni i Heimskringlu er
ef til vill einum of langsótt og
skýrir ekki neitt nema orðaleik-
inn með fótinn,en gengur jafnvel
fram af manni i fjarstæðu sinni
og hefur að þvi leyti áhrif”.
Við skulum láta liggja milli
hluta að sinni að meta þá list,
sem gengur fram af okkur i
fjarstæðu sinni og nær áhrifum
með þvi. En ef gildi ljóðs og
skáldskapar byggist á þvi, sem
ekki er sagt en lesandinn
imyndar sér eða leiðir hugann
að út frá þvi ,sem sagt er, þá
finnst mér rétt að minnast þess,
að Þórarinn Nefjólfsson fór með
erindi herra sins til að reyna að
koma Islandi undir erlent vald.
Liggur þá ekki beint við að leiða
hugann að þeim, sem þjóna
flokknum sinum dyggilega, þó
að hagfóturinn sé ljótur — þó að
ljótt sé að miða allt við fjár-
hagslegan ábata og vilja selja
land sitt eða gefa, ef fjárhags-
legur ábati væri í aðra hönd.
Þetta kemur mér i hug þegar ég
les þetta.
Þessa umsögn styð ég annarri
tilvitnun i ritgerð Helgu Kress.
Hún segir:
„Gott dæmi um ljóðagerð
Þorsteins er Kvöld:
Daginn hef ég tæmt
drukkið sól hans og vin:
upp á stól stendur min kanna
og safnar dreggjum
I svolitla tjörn:
heila stund
þegar heiðin kemur til manna.
Myndhverfingin felst i þvi, að
dagurinn er gæddur eiginleikum
könnu og ekki sist i persónu-
gervingu heiðarinnar. Við
fyrstu sjón vekur ljóðið
hugsanatengsl um mann, sem
Bjarna i þeim tveimur tilvitn-
unum, sem tilgreindar eru.
Kristján Árnason skrifar um
þýðingu sigildra skáldrita á is-
lensku. 1 þetta sinn fjallar hann
einkum um þýðingu Jóns Gisla-
sonar á griskum harmleikjum
og þýðingu Yngva Jóhannesson-
ar á Fást. Kristján Arnason
hefur bæði þekkingu og reynslu
á þessu sviði, þar sem hann t.d.
bjó Lýsiströtu islenskum
búningi fyrir Þjóðleikhúsið,
sællar minningar.
Ólafur Halldórsson á smá-
grein um morgunverk Guðrún-
ar ósvifursdóttur. Þar fjallar
hann um orð Guðrúnar við Bolla
eftir vig Kjartans. Með texta
samanburði kemst hann að
þeirri niðurstöðu „að i frumriti
hafi orð Guðrúnar verið hermd
þannig:
„Mikil verða hér voðaverkin,
ég hefi spunnið tólf álna garn,
en þú hefur vegið Kjartan”.
i þessu er orðaleikur. Guðrún
hafði lokið að spinna þráð i 12
álna vað. Kjartan var veginn,
en likur eru til,að voðaverk hafi
þá þegar verið notð um slys og
óviljaverk, sbr. voðaskot. Voð-
verk var hins vegar til um það,
sem laut að vefnaði.
Þessi smágrein Ólafs er langt
frá þvi að vera hið ómerkasta i
heftinu.
Þá er enn góð grein eftir Þor-
stein Gylfason: Að hugsa á is-
lensku. Sú grein er mjög tima-
bær hugvekja, bæði til fróðleiks
og glöggvunar — og glöggvunar
er am.k. þörf i þessu sambandi.
Höfundur bendir með dæmum
á, að ágætir menn hafi flaskað á
þvi að þýða erlend orð eins og
tölva, samkvæmt þvi sem al-
gengast hefði verið, þó að þau
fara fram sifelld endursköpun
til að hún i senn megni að tjá
samtima sinn og ná til hans”.
Þetta segir nokkuð um listmat
höfundar. Siðar segir svo: „í
nútimaljóðagerð er hins vegar
byggt á merkingareigindum
málsins. Formið er frjálst, en
það, sem bindur, eru myndir,
einkum myndhverfingar,
endurtekningar orða eða orða-
sambanda og þau hugsana-
tengsli, sem felast i samþjöppun
málsins og hnitmiðun”.
Ekki er ég viss um, að skiln-
ingur þeirra Helgu Kress og
Friðu Á. Sigurðardóttur á nú-
timaljóðlist falli algjörlega
samn, en margt er þar þó sam-
eiginlegt.
Eitt af þvi, sem Helga ekki
þolir, er „þvælt rim, eins og
kring: hring, glugga: skugga
borg: sorg. Sjálfsagt væri það
miklu betri skáldskapur og nær
þvi að vera list, ef rimað væri
bless: kress: fress. Þetta er til-
finningalegt mat, en um til-
finningamál er erfitt að deila
með rökum. En sá, sem dæmir
og setur og metur eftir tilfinn-
ingu, ætti að vera dálitið um-
burðarlyndur gagnvart til-
finningum annarra.
Tilfinningar Helgu leiða hana
stundum i nokkurn vanda.
Þannig segir hún einu sinni:
Ljóðið er annað hvort mjög vont
eða mjög gott ég treysti mér
ekki til að gera þar upp á
milli”. Þetta er eflaust mælt af
einlægni og hreinskilni og sýnir
vel,hve tilfinningabundið matið
er og laust viö rökrænan grund-
völl.
Litum svo á þessa umsögn:
önnur aöferð skyld þessari er
oröaleikur, þar sem likinga-
tengslin felast aðeins i orðanna
hljóðan, t.a.m. i þessu ljóði úr
Undir regnhlif:
Einkennilegt þetta þjóðfélag
sem við höfum afhent ykkur:
hér vex ekkert
nema hagvöxturinn
hér er ekki tekið mark á
neinum
nema hann hafi hagfótinn
i lagi,
ljótur er sá fótur,
samt göngum við með Þórarni
Nefjólfssyni
út i lifið.
safnar minningum að liðnum
degi, og eflaust mætti rökstyðja
þá túlkun. Visunin i þjóðkvæðið
gamla vekur þó hugboð um ann-
að:
Upp á stól
stendur min kanna.
Niu nóttum fyrir jól
þá kem ég til manna
Og þá dansar hún Anna.
Þá kem ég til manna: þegar
heiðin kemur til manna, ég og
heiðin er eitt og hið sama,það er
heiðin, sem hefur tæmt daginn.
Samkvæmt þessari túlkuni einni
af mörgum lýsir ljóðið kvöld-
stemmingu við tjörn á heiði”.
Þessi skýring Helgu er ekki
skemmra sótt en skýring min á
Þórarni og fætinum hér á undan
Helga Kress talarm.a. um þá
aðferð samþjöppunar að magna
einstök orð merkingu með þvi
að sleppa skýrandi orðum”.
Þvi er ekki að neita að ég get
haft gaman af ýmsu sem skilja
má á fleiri vegu en einn,en ég vil
helst fá skiljanlegur bendingar
á þvi sem ég les. fáist það ekki,
verður næsta misjafnt, hvað
hver og einn spinnur við þá
þræði: sem honum eru réttir,
átti ég kannske að segja slitur
heldur en þræði.
Helga Kress vill.að ljóð þekk-
ist frá lausu máli. Þessi vegna
segir hún við eina tilvitnun: Ég
fæ ekki séð neitt, sem bindur
þennan texta og gerir hann að
ljóði,nema þá helst undir fyrir-
sögn bókarinnar, sem er Ljóð”.
Ekki get ég séð að fyrirsögn
bindi texta, svo að hann verði
bundið mál. Vakri-Skjóni hann
skal heita.
En það var timi til kominn að
leiða hugann að þvi hvað sé
ljóð.
Sveinn Bergsveinsson á i
Skirni stutta ritgerð um Bjarna
Thorarensen. Tildrög hennar
virðast vera grein Bjarna
Guönasonar i afmælisriti Jóns
Helgasonar: ,Bjarni Thoraren-
sen og 'Montesquieu” Sveinn vill
leiða hugann að likingu á lifs-
skoðun Bjarna og Jóhannesar
Boyes, sem hann kallar dansk-
an heimsspeking og stórnvitring
og þekktan rithöfund á dögum
Bjarna, en Boye þessi hafði trú á
uppeldisáhrifum erfiðleikanna
að þvi er Sveinn segir, en ekki
finn ég náinn skyldleika við ljóð
táknuðu allt annað i erlenda
máiinu. Erfiðleikar þýðenda
stafa m.a. af þvi, að orð
einnar tungu svarar ekki fylli-
iega til orða annarar, en skoðun
hans er sú að tii að þýða á. is-
lensku þurfi helst að hugsa á is-
lensku, og geti Islendingur ekki
hugsað á islensku.muni þeiralis
ekki getað hugsað.
Hverjir sækja leikhús? er
grein eftir Þorbjörn Broddason.
Nokkrar niðurstöður rann-
sókna. Þetta er efiaiisl ffr^1,ee
athugun, enaa vu.Uu J^ýðieg
spurningar lagðar fyrir leikhús-
gesti, svo sem um viðeigandi
búning fólks i leikhúsi, en ég
verða að játa það, að þessi
rannsókn liggur mér i tiltölu-
lega léttu rúmi.Svipað másegja
um næstu grein sem nefnist
Boðskapur i bókmenntum og er
eftir öystein Noreng, norskan
bókmenntafræðing. Greinin er
samin fyrir Skirni og ritstjór-
inn, Ólafur Jónsson, hefur þýtt.
Að visu er rannsóknarefnið
merkilegt, en þarna segir frá
norskri rannsókn á þvi, hvort
menn hefðu lesið 3 tilteknar
skáldsögur og siðan dómum
þeirra og áliti á vissum persón-
um og atburðum sagnanna.
Lesendunum er skipt i flokka
eftirstéttum. Með þessu móti er
sjálfsagt hægt að fá ýmiss konar
fróðleik um ýmsa þætti menn-
ingarlifsins, en þessi norska at-
hugun er okkur svo fjarlæg á
ýmsan hátt, að hún liggur nærri
mörkum þess, sem verður okk-
ur viðfangsefni.
Stórveldin og lýðveldið.
1941—1944 heitir grein eftir Þór
Whitehead. Henni er fylgt úr
hlaði með þessum inngangi til
skýringar:
„Tilgangur þessarar greinar
er að draga upp i stórum drátt-
um mynd af þeimþætti lýðveldis-
m'álsins, sem fram fór að
tjaldabaki ierlendum höfuðborg-
um. Fæst af þvi hefur fyrr séð
dagins ljós á prenti. Rúmsins
vegna verður atburðarásin inn-
anlands aðeins rakin að þvi
marki, sem þráður aðalefnis
krefst.
Helstu heimildir greinarinnar
eru skjöl breskra og bandariska
utanrikisráðuneytisins. Banda-
rikin og Bretlandi gegn- megin-
Framhald á bls. 38.