Tíminn - 24.02.1974, Blaðsíða 29

Sunnudagur 24. febrúar 1974.
TÍMINN
29
taflstaðan smám saman í vil
bændum við Laxá og Mývatn þar
vó þyngst lögbannsdómur Hæsta-
réttar 15. desember 1970. Siðar
styrktist málstaður bænda enn
frekar með yfirlýsingu rikis-
stjórnarinnar hinn 16. nóvember
1971. Þar var lýst yfir, að ekki
yrði stofnað til frekari virkjunar-
framkvæmda i Laxá en þegar
hefðu verið leyfðar, þe. nefnd 6,5
MW virkjun, nema til komi sam-
þykki fyrirsvarsmanna land-
eigenda og Náttúruverndarráðs.
Jafnframt þessu lýsti iðnaðar-
ráðherra þvi yfir, að hann mundi
beita sér fyrir lagningu
hásþennulinu milli Suður- og
Norðurlands. Skyldi hún verða
liður I þeirri nýju stefnu rikis-
stjórnarinnar að tengja saman öll
orkuveitusvæði landsins. Frá
bæjardyrum bænda við Laxá og
Mývatn veitti yfirlýsing iðnaðar-
og orkumálaráðherra haustið
1971 raforkuneytendum á Norður-
landi tryggingu fyrir þvi, að þver-
móðska vissra manna á Akureyri
leiddi ekki orkumál lands-
fjórðungsins i strand. Til enn
frekari tryggingar höfðu bændur
lögbannið við vatnstöku úr Laxá,
sem þeir sleþptu ekki, fyrr en
sáttarsamningurinn um lausn
Laxárdeilu hafði verið undir-
ritaður hinn 19. mai 1973. Einn
þáttur þeirrar sáttargjörðar er
nýflutt stjórnarfrumvarp um
verndun Laxár og Mývatns, sem
rikisstjórnin hefur lofað að beita
sér fyrir samþykkt á.
Dýrmætur tími tapast
Sú saga, sem hér er sögð, er um
leið greinargerð þess, hvernig
þvermóðska nokkurra manna á
Akureyri hefur skapað vand-
ræðaástand i raforkumálum
Norðurlands. 1. áfanga Gljúfur-
versvirkjunar fengu þeir með
sáttargjörðinni gegn þvi að hafast
þar ekki meira að, heldur leita
orku annars staðar. 2. áfanga
höfðu þeir ekki heldur samkvæmt
áætlun ætlað að smiða fyrr en
eftir nokkur ár.
Allt að einu reyna þessir menn
nú að varpa sök á bændur við
Laxá og Mývatn vegna vand-
ræðaástandsins i raforkumálum
Norðurlands. Hafa þeir þó virt að
vettugi allar tillögur Laxár- og
Mývatnsbænda um skynsamlega
lausn mála án eyðileggingar á
dýrmætum laxveiðiám og
einstökum lifheimi Laxár og
Mývatns. Við þessum tillögum
var aldrei litið,af þvi að þær höfðu
i för með sér opinbera viður-
kenningu á mistökum
„júntunnar” á Akureyri. Af
þessum ástæöum var af alefli
barizt gegn iillögum L.L.M. um
virkjun gufuaflsins við Námafjall
eöa Kröflu. Og alla tið var reynt
að setja fótinn fyrir háspennulinu
yfir hálendið. Skýringin var
einföld. Framkvæmd tillagnanna
hlaut að raska forréttindaaðstöðu
Akureyrar umfram allar byggðir
á Norðurlandii
Þegar undirbúningur
háspennulinunnar var kominn á
góðan rekspöl i samræmi við yfir-
lýsingu iðnaðarráðherra, beitti
Akureyrarvaldið sér fyrir þvi, að
linan yrði lögð niður af hálendinu
beint niður i Eyjafjörð, af þvi að
þar væri mest fjölmennið, en ekki
niður i Bárðardal. Rannsóknir
leiddu þó i ljós, að nánast
ógerningu'- var að tryggja öryggi
linunnar á kaflanum af hálendinu
niður i Eyjafjörð. Varð þetta til
þess, að upp komu efasemdir um,
hvort framkvæmdanlegt væri að
leggja linuna, en ekki var minnzt
á, að leiðin niður i Bárðardal var
afliðandi halli, þar sem ódýrt var
að leggja bæði linuna og veg með
henni til aukins öryggis. Þarna
glataðist heilt ár. Var það i fullu
samræmi við viljayfirlýsingar
Akureyrarvaldsins um, að
háspennulina yfir hálendið sé af
hinu „vonda”.
1 stað þess að leggja örugga
háspennulinu yfir hálendið yfir
sprengisand niður i Bárðardal
var nú tekið að föndra við „hönn-
un” svokallaðrar byggðarlinu,
sem er þrisvar sinnum lengri leið
og helmingi timafrekari. Um leið
tóku virkjunarmenn á Akureyri
að gæla aftur við drauma sina um
risavirkjun i Laxá þrátt fyrir
gerðan sáttarsamning.
Orkuskorturinn
á Norðurlandi
Sumarið 1971, er samninga-
viöræður stóðu yfir við Magnús
Kjartansson iðnaðarráðherra,
Laxá I Suður-Þingeyjarsýslu.
stóð i stappi um, hvort Lax-
árvirkjun ætti að liðast að setja
niður i Laxá margfalt stærri afl-
vélar en virkjunarstjórnin hafði
upphaflega fengið ráðuneytisleyfi
fyrir.
Stjórn Landeigendafélags
Laxár og Mývatns benti á, að
lagaheimild vantaði fyrir vélum
þessum og ósvinná væri að kasta
almannafé i margfalt stærri afl-
vélar en ætlunin væri að nota i
virkjunina. Auk þess lá fyrir, að
hinn erlendi framleiðandi afl-
vélanna ábyrgðist engan veginn,
að þær kæmu að tilætluðum
notum við annaö og minna fall en
þær voru smiöaðar fyrir.
Laxárvirkjunarstjórn lét sig þó
ekki frekar en fyrr og virti allar
viðvaranir að vettugi.
Þótt virkjunaraðilar hefðu til
málamynda gefið virkjuninni
nýtt nafn, Laxá III, til að leyna
fyrirætlunum sinum, komu afl-
vélarnar til landsins i kössum,
merktum Gljúfurver, þ.e. nafni
þeirrar virkjunar, sem leggja
skyldi Laxárdal undir vatn og
taka stóran hluta Skjálfandafljóts
og veita þvi til Mývatns og Laxár.
Landeigendafélagið lagði hins
vegar rika áherzlu á, að hæfilega
stórar vélar fyrir nefnda 6,5 MW
virkjun yrðu settar niður i Laxá,
þ.e. vélar fyrir ekki meira en 38
metra fall, i stað 87 metra, þannig
að sætta mætti sjónarmið orku-
vinnslu og fiskræktar. Einnig
gerðu bændur tillögu snemma
sumars 1971 þess efnis, að
notaðar yrðu hæfilegar þrýsti-
vatnspipur og hætt við gerð
jarðgangnanna. Með þessum
breytingum, sem fólust i tillögum
L.L.M.,hefði mátt spara hundruð
rr.illjóna króna, ef framkvæmdar
hefðu verið. En allt kom fyrir
ekki. Ráðherra treysti sér ekki til
að gripa fram i fyrir Laxárvirkj-
unarstjórn.
Nú loksins tveimur, þremur til
fjórum árum siðar, hefur
stjórnarvöldum skilizt, að tillögur
Landeigendafélags Laxár og
Mývatns um minni tilkostnað við
Laxá og gufuaflsvirkjanir við
Kröflu eða Námafjall voru á
fullum rökum reistar. Þess vegna
hefur nú verið lagt fyrir Alþingi
frumvarp til laga um gufuafls-
virkjun við Kröflu.
En er þá allt nú orðið um
seinan?
Enn er tækifæri til að bjarga
Norðlendingum úr öngþveiti
orkumála sinna. Næsta sumar
má leggja háspennulinu yfir
sprengisand, eins og L.L. M. var
heitið haustið 1971.
Að dómi verkfræðinga er
auðvelt að leggja háspennulinuna
nefnda leið. Þar mun linan
væntanlega þj<5na fram-
tiðarvirkjunum við Dettifoss og
tshólsvatn i Skjálfandafljóti og
flytja orku suður, ef þessar
virkjanir hafa afgangsorku til að
selja Sunnlendingum. Að öðru
leyti mun slik lina þjóna vel
þörfum samveitukerfis landsins,
ekki sizt með hliðsjón af hags-
munum Austfirðinga. Slik lina
getur þjónað stórum og hag-
kvæmum virkjunum, en byggða-
lina, sem er margfalt lengri,
getur það ekki.
Spurningin er þvi einungis:
Vilja menn rafmagn á Norður-
landi, eða vilja þeir það ekki og
halda áfram að rifast um Laxá i
algjöru tilgangsleysi til þess að
þjóna duttlungum og þrákelkni
nokkurra forstokkaðra öfga-
manna. Við viljum og itreka það,
sem vitað var þegar sumarið
1971, að stóru vélarnar, er settar
voru i Laxá þá um haustiö, hæfa
vel til virkjunar bæði i Skjálf-
andafljóti og Jökulsá-Eystri i
Skagafirði. Á báðum þessum
stöðum er hagkvæmt og auðvelt
að virkja, án þess að valda telj-
andi tjóni á náttúruauðæfum og
að öllum likindum til mikils
ávinnings fiskrækt i Skjálfanda-
fljóti. Báðir þessir virkjunarstað-
ir eru ekki lengra frá Akureyri en
Laxá i S.-Þingeyjarsýslu. 1 ljósi
þessa þarf ekki frekari vitnanna
við, að orkuskorturinn á Noröur-
landi er eingöngu sök virkjunar-
manna sjálfra, en ekki bænda við
Laxá og Mývatn.
Rennslistruflanir i Laxá
og orkutap i háspennu-
linum
Til glöggvunar fyrir almenning
þykir okkur rétt að benda á,
hvernig virkjunarmenn hafa
hagað og haga enn áróðri sinum
fyrir frekari mannvirkjagerð i
Laxá og til að sverta málstað
fólksins við Laxá og Mývatn:
Sifellt hefur verið haldið uppi
„fréttaflutningi” frá Akureyri
um krapastiflur og rennslis-
truflanir i Laxá. Þessi áróður
hefur ekki þagnað, þótt rennsli
Laxár hafi stórbatnað, eftir að
héraðsmenn opnuðu Miðkvlsl.
Stöðugt vatnsborð Mývatns og
jafnt rennsli frá þvi eykur orku-
vinnslu Laxár. Aður en Miðkvisl
var opnuð, juku stjórnendur
virkjunarinnar við Brúar i sifellu
á erfiðleikana með þvi að auka
snögglega vatnsmagnið, eftir að
is var kominn á ána. Ain, sem
hafði runnið örugglega undir is
braut þá með brauki og bramli af
sér isbrynjuna, drap fisk i
stórum stil og hrannaðist upp i
stiflur. Afleiðingar létu ekki eftir
sér biða: Rafmagnstruflanir og
fréttatilkynningar Laxár-
virkjunar um vandræðin. Nú eftir
að áin fær aftur að renna undir is,
án þess að hann sé viljandi
brotinn af henni, hefur raforku-
vinnsla Laxárvirkjunar i frost-
hörkunum i vetur verið jafnari og
stöðugri en viðast hvar annars
staðar á landinu.
Enn fremur má geta þess, að
eftir að nýja 6,5 MW virkjunin tók
til starfa, hefur komið fram veru-
legt spennufall á háspennulinunni
frá Laxá til Akureyrar. Á þetta er
aldrei minnzt i fréttum frá Akur-
eyri fremur en annað, sem
virkjunarvaldið þar ber ábyrgð á.
En auðvitað reyna þessir menn
að skrifa allt á reikning bænda við
Laxá og Mývatn. Laxárvirkjun
hefur eins og málin standa sam-
kvæmt sáttargjörðinni fengið að
virkja alla þá orku, sem hún
ætlaði sér samkvæmt Gljúfur-
versáætluninni frægu að vera
búin að virkja nú um áramöt 1973-
74. Fyrirhuguð, tittnefnd stifla
samkvæmt þeirri áætlun átti ekki
að smiðast, fyrr en eftir 2-3 ár.
A það er ekki heldur minnzt i
fjölmiðlum, að Rafveita Akureyr
ar heiur upp á sitt eindæmi
ráðstafað mestallri raforku frá
nýju 6,5 MW virkjuninni við Laxá
til húshitunar á Akureyri. Rétti-
lega átti hún að nota þessa orku
til að leysa dísilrafala af hölmi.
sem voru reknir með rándýrri
oliu. Það gerði hún ekki, heldur
eykur hún enn, þrátt fyrir nýju
virkjunina með húshitarafmagns
sölu þörfina á rekstri disilraf-
stöðva. Er þó augljóst, að ólikt
ódýrara er að kynda hús með oliu
en að framleiða fyrst rafmagn úr
oliunni og nota siðan það rafmagn
til húshitunar. Ef litið er á verðið
sem fæst fyrir húshitunarraf-
magnið og hins vegar verö þeirr-
ar 6,5 MW virkjunar, sem notuð
er til húshitunar, kemur fram
fjarstæðukennd niöurstaða um,
hvað kostar að hita upp nokkur
hús á Akureyri.
Fólkið við Laxá og Mývatn spyr
sig/hvernig menn með almanna-
fé i höndunum og i opinberum
ábyrgðarstöðum geti hagað sér
svona. Það sér ekki annað svar en
það, að allt er þetta gert til að
virkjunarvaldið geti i áróðurs-
herferð sinni hrópað: Það er
rafmagnsskortur! Við verðum
þrátt fyrir grið og gerða
samninga að fá að reisa stiflu i
Laxá.
Klósigar
nýs óveðurs?
Mörg voru þau bréfin og
viðvaranirnar, sem stjórn Land-
eigendafélags Laxár og Mývatns
bárust úr öllum landshlutum, þar
sem bændur við Laxá og Mývatn
voru varaðir viö að ganga til
samninga við virkjunarvaldið á
Akureyri, þvi að það mundi
svikja alla samninga: Þessu for-
skokkaða valdi væri ekkert heil-
agt.
Þrátt fyrir varnaðarorðin
gengu bændur til samninga og á
almennum fundi i Landeigenda-
félaginu var sáttargjörðin sam-
þykkt. Undirskrift bæði forsætis-
ráðherra og allra stjo’rnarmanna
Laxárvirkjunar átti að tryggja,
að ekki yrði beitt svikum.
Fólkinu við Laxá og Mývatn
rennur það til rifja nú, að áður en
ár er liöið frá sáttargjörðinni,
þegar blek undirskriftanna er
naumast þornað, þá skuli hópur
ofstækismanna vera farinn að
reka skipulegan áróður fyrir
samningsrofum. Aðferðin er, eins
og áður segir, að gefa út til-
kynningar og samþykktir i nafni
eins eða annars um rennslis-
truflanir, oliukreppu, orkuskort
o.s.frv. Orkuskorturinn er sök
virkjunarvaldsins á Akureyri. Á
hinn bóginn þegir þessi hópur
sem gröfin um að bundið hefur
verið fastmælum með sáttargjörð
og þinglýstum samningi, að ekki
verði framar virkjað I Laxá. Sem
vendilegast er nú þagaö um, að
visindamenn hafa rannsakað og i
niðurstöðum sinum endanlega
fordæmt frekari virkjanir og
náttúruspjöll i Laxá og Mývatni.
Landeigendafélag Laxár og
Mývatns vill enn fremur minna á,
að enn eiga bændur við Laxá og
Mývatn eftir að fá flest það, sem
þeim var lofað með sáttar-
gjörðinni. Enn er eftir að greiða
skaðabætur i samræmi við möt og
gerðadómsniðurstöður, enn er
eftirað smiða laxastiga fram hjá
virkjunum viö Brúar og enn er
eftir að lögfesta frumvarpið á
Alþingi um verndun Laxár og
Mývatns.
Bændum við Laxá og Mývatn
þykir það i hæsta máta ódrengi-
leg framkoma, að þeir, sem
björguðu sér úr ógöngum með
sáttargjörð og fengu þannig aflétt
lögbanni við vatnstöku nefndrar
6,5 MW vikjunar, skuli, strax og
þeir eru komnir á þurrt land^vera
farnir að reyna aö komast hjá að
greiða björgunarlaunin og
freista þess að ganga á grið og
gerða samninga. Hver vill i raun
og veru hefja nýtt Laxárstrið?
Ekki verður þvi að óreyndu
trúað að nokkur i Laxárvirkjunar
stjórn vilji steypa sér út i slikt
ævintýri lögleysa og samnings-
rofa. Bændur við Laxá og Mývatn
telja sig þegar á undanförnum
árum hafa gert það nægilega
skiljanlegt, að þeir vilja ekki
frekari virkjanir i Laxá. Þeir lita
þvi á allar umræður og áætlanir
um slikar hugmyndir sem tilraun
til að brjóta á þeim lög óg gerða
samninga. Slikt athæfi verður
ekki heldur skilið á annan hátt en
sem tilraun til að segjast úr
lögum við fólkið við Laxá og
Mývatn.
Við landeigendur vonum fast-
lega. að ekki muni ný styrjaldar-
ógæfa skella yfir norðlenzkar
byggðir, heldur lánist Norð-
lendingum að forðast timasóun og
tafir og að taka raunhæfar
ákvarðanir i rafórkumálum
sinum. Við viljum hafa frið heima
á búum til að einbeita kröftunum
að uppbyggingu héraðs okkar.
Þess vegna gengum við til sátta.
Að lokuin
Þingeyskir bændur undirrituðu
sáttargjörðina að Stóru-Tjörnum
og töldu þar með lokið I eitt skipti
fyrir öll umræðum um virkjunar-
framkvæmdir i Laxá. Það var
stund hugarléttis og lriöar, og
menn gengu vonglaðir til starfa á
búum sinum i þeirri trú, að öll
leiðindi væru að baki.
Nú sjá þeir nýja ófriðarbliku
draga á loft i fjölmiðlum og jaln-
vel á Alþingi. Þvi erum við til-
neydd að gera þjóðinni grein
fyrir, hver var orðin okkar
barátta og hver voru leikslokin,
er upp var staðið.
Almenningur á rétt á vitneskju
um, að með sáttargjörðinni varð
Laxársvæðið i Suður-Þingeyjar-
sýslu lokað land fyrir hvers konar
bollaleggingum um vatnsafls-
virkjanir. Er það og samkvæmt
einróma ákvörðun Náttúru-
verndarráðs. Rikisstjórnin hefur
samkvæmt 9. gr. sáttar-
gjörðarinnar lagt fyrir alþingi
frumvarp til sérstakra náttúru-
verndarlaga Laxár- og Mývatns-
svæðisins.
Með sátíargjörðinni við
Laxárvirkjunarstjórn og rikis-
stjórn Islands öðluðust land-
eigendur við Laxá og Mývatn
stjórnarskrárverndaðan rétt
gegn hvers konar frekari fyrir-
ætlunum um virkjanir i Laxá.
Allar umræður um slik hugar-
fóstur eru þvi óviðeigandi og út i
hött. Þær eru ekki til annars en að
tefja enn frekar fyrir raunhæfum
aðgerðum i raforkumálum Norð-
lendinga.
Eins og ljóst verður af framan-
sögðu hafa samtök landeigenda
við Laxá og Mývatn jafnan verið
ábyrg i afstöðu sinni og haft á
reiðum höndum jákvæðar og
raunhæfar tillögur til lausnar
þeim vanda, er á höndum var.
Þau verða þvi aldrei sakfelld
vegna rikjandi stefnuleysis i raf-
orkumálum Norðurlands.
Markmið okkar var það eitt að
bjarga islenzku þjóðinni frá þvi
að ráðast einn sinn sérstæðasta
og fegursta gróðurreit og eyði-
leggja hann að óþörfu, þegar hún
gat fengið jafngott rafmagn með
virkjun jökulvatns eða hvera-
orku. Allur þorri almennings i
landinu stóð með okkur i þessari
baráttu. Rikisstjórnin veitti
okkur einnig mikilsverðan
stuðning. Það er bjargföst sann-
færing okkar, að komandi
kynslóðir muni hrósa happi, að
þessi barátta var háð. Og þvi,
sem vannst i strangri baráttu,
ætlum við ekki að glopra niður
með andvaraleysi að unnum
sigri.
Laxárdeilan var ekkert
dægurmál.
Henni lauk 19. mai 1973.
öllum er fyrir beztu að halda
friðinn og gerða samninga.